امامان شیعه

این مقاله دربارهٔ معرفی امامان دوازده‌گانه است. برای آشنایی با امامت امامان و دلایل آن، امامت و امامت امامان شیعه را ببینید.

امامان شیعه امامیه دوازده تن از اهل‌بیت پیامبر(ص) هستند که بنابر روایات، جانشینان پیامبر و پس از او امامان جامعه اسلامی‌اند. نخستین امام، حضرت علی(ع) و دیگر امامان فرزندان و نوادگان او و حضرت زهرا(س) هستند.

به باور شیعیان امامیه، امامان(ع) از جانب خداوند به امامت منصوب شده‌اند و ویژگی‌هایی همچون عصمت، افضلیت، علم غیب و حق شفاعت دارند. امامان(ع) تمام وظایف پیامبر(ص)‌ به جز دریافت وحی و آوردن شریعت را دارا هستند.

اهل سنت، امامت امامان شیعه را نمی‌پذیرند؛ اما نسبت به آنها اظهار محبت و ارادت کرده و مرجعیت دینی و علمی آنها را می‌پذیرند.

نام امامان در قرآن ذکر نشده است؛‌ اما در روایاتی از پیامبر(ص) همچون: حدیث جابر و حدیث دوازده خلیفه، اسامی و شمار امامان(ع) آمده است. بنابر این روایات، امامان و جانشینان پیامبر(ص)، دوازده نفر و همگی از قریش و اهل بیت پیامبر(ص) هستند.

از نظر شیعیان اثناعشری، امام علی(ع) به نص پیامبر(ص) به امامت منصوب شد و از آن پس، هر امامی، امام پس از خویش را به صورت صریح و با نَصّ معرفی کرده است. براین اساس، جانشینان پس از پیامبر(ص) ۱۲ نفر به این ترتیب هستند: على بن ابى‌طالب، حسن بن علی، حسین بن على، على بن حسین، محمد بن على، جعفر بن محمد، موسى بن جعفر، على بن موسى‏، محمد بن على، على بن محمد، حسن بن على و مهدى(عليهم‌السلام‏). بنابر دیدگاه مشهور شیعه، یازده امام شهید شدند و آخرین آنها، مهدی موعود در غیبت به سر می‌برد او در آینده ظهور کرده و زمین را پر از عدل و داد می‌کند.

درباره شرح حال امامان شیعه و فضائل آنها کتب متعددی از سوی شیعیان مانند الارشاد و دلائل الامامة و از سوی اهل سنت مانند ینابیع المودة و تذکرة الخواص نگارش شده است.

جایگاه و ویژگی‌ها

باور به امامتِ امامان دوازده‌گانه از اصول مذهب شیعه اثنا عشری است. از دیدگاه شیعیان امام از سوی خداوند و به وسیله پیامبر اسلام(ص) تعیین می‌شود.

شیعیان برآن‌اند هرچند نام امامان در قرآن ذکر نشده است؛‌ اما در آیاتی همچون آیه اولی الامر، آیه تطهیر، آیه ولایت، آیه اکمال، آیه تبلیغ و آیه صادقین به امامت امامان اشاره شده است. البته در روایات نام و تعداد ائمه(ع) ذکر شده است.

به باور شیعیان، امامان تمام وظایف پیامبر(ص) همچون تبیین آیات قرآن، بیان احکام شرعی، تربیت افراد جامعه، پاسخگویی به پرسش‌های دینی، برقراری عدالت در جامعه و پاسداری از مرزهای اسلام را دارند؛‌ تفاوت آنها با پیامبر(ص) تنها در دریافت وحی و آوردن شریعت است.

ویژگی‌ها

از دیدگاه شیعیان امامیه، برخی از ویژگی‌های امامان دوازده‌گانه از این قرار است:

• عصمت:‌ امامان همانند پیامبر(ص) از هرگونه گناه و خطا معصوم هستند.
• افضلیت:‌ از دیدگاه علمای شیعه امامان، پس از پیامبراسلام(ص)، افضل و برتر از پیامبران(ع)، ملائکه و سایر مردم هستند. روایات دال بر افضلیت ائمه(ع) بر جمیع مخلوقات، مستفیض و بلکه متواتر دانسته شده است.
• علم غیب: امامان از جانب خدا دارای علم غیب هستند.
• ولایت تکوینی و تشریعی: بیشتر علمای شیعه امامیه بر اثبات ولایت تکوینی ائمه(ع) اذعان دارند. در اثبات ولایت تشریعی ائمه(ع) به معنای اولویت در تصرف بر اموال و نفوس مردم نیز اختلافی وجود ندارد. بر اساس روایات واگذاری امور به پیامبر و امامان ولایت تشریعی به معنای حق تشریع و قانون‌گذاری نیز برای امامان ثابت است.

هم‌چنین ببینید:تفویض (بخش تفویض به معنای واگذاری امور به پیامبر و امامان)

• مقام شفاعت: همه امامان مانند پیامبر(ص) دارای مقام شفاعت هستند.
• مرجعیت دینی و علمی: براساس روایاتی همچون حدیث ثقلین و حدیث سفینه امامان دارای مرجعیت علمی و دینی هستند و مردم موظفند در مسائل دینی به آنان مراجعه کنند.
• رهبریِ جامعه: رهبری و اداره جامعه اسلامی پس از پیامبر اسلام(ص) برعهده امامان(ع) است.
• وجوب اطاعت: براساس آیه اولی‌الامر، امامان(ع) مفترض الطاعه بوده و اطاعت از آنها به طور مطلق واجب است؛ همان‌گونه که اطاعت از خداوند و اطاعت از پیامبر(ص) واجب است.

از دیدگاه بیشتر علمای شیعه، همه امامان شیعه با شهادت از دنیا رفته یا خواهند رفت. دلیل آنان، روایات از جمله روایت اباصلت از امام رضا(ع) «وَ اللهِ مَا مِنَّا إِلَّا مَقْتُولٌ شَهِيد» است که بنابر آن، همه امامان با شهادت از دنیا خواهند رفت.

امامت امامان

مقالهٔ اصلی: امامت امامان شیعه

علمای شیعه برای اثبات امامت امامان دوازده‌گانه دلایل عقلی مانند عصمت و افضلیت امامان(ع) و نقلی مانند حدیث جابر، حدیث لوح و حدیث ۱۲ خلیفه ارائه کرده‌اند.

حدیث جابر

مقالهٔ اصلی: حدیث جابر

جابر بن عبدالله انصاری پس از نزول آيه «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ» درباره معنای اولو الامر از پیامبر پرسید پیامبر در پاسخ او فرمود: «‌آنان جانشینان من و امامان مسلمانان بعد از من‌ هستند که اولشان علی بن ابی‌طالب است و بعد از او به ترتیب حسن، حسین، علی بن حسین و محمد بن علی و جعفر بن محمد، موسی بن جعفر، علی بن موسی، محمد بن علی، علی بن محمد، حسن بن علی و پس از او فرزندش هم‌نام و هم‌کنیه من است...».

حدیث ۱۲ خلیفه

قطعه خوشنویسی بیتی از عبدالرحمن جامی در وصف پیامبر(ص)، که در حرف تاء، نگاره امامان دوازده‌گانه شیعه کشیده شده است. اثر حسین زرین‌قلم در ۱۳۱۲ق.

مقالهٔ اصلی: حدیث دوازده خلیفه

روایاتی از طریق اهل‌سنت نقل شده که در آنها تعداد خلفای پیامبر(ص) و برخی از ویژگی‌هایشان مانند قریشی بودن بیان شده است؛ جابر بن سمره از رسول خدا(ص) نقل کرده که «این دین همیشه تا قیام قیامت و تا هنگامی که دوازده نفر خلیفه بر سر شما باشند، استوار و پابرجاست. این خلفا همگی از قبیله قریش هستند.» همچنین در حدیثی به نقل از ابن‌مسعود، شمار نقیبان پس از پیامبر(ص)، ۱۲ تن به تعداد نقیبان بنی‌اسرائیل گفته شده است. به گفته سلیمان بن ابراهیم قُندوزی از عالمان اهل‌سنت، منظور از دوازده خلیفه در احادیث نبوی، ائمه دوازده‌گانه شیعه هستند؛ زیرا این احادیث بر کسان ديگر قابل حمل نیست.

معرفی امامان

شیعیان امامیه بر این باورند که با استناد به دلایل عقلی و نقلی همچون حدیث متواتر غدیر و منزلت، خلیفه برحق و بلافصل پیامبر اسلام(ص)، علی بن ابی‌طالب(ع) است. پس از امام علی(ع) نیز به ترتیب امام حسن(ع)، امام حسین(ع)، امام سجاد(ع)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع)، امام موسی کاظم(ع)، امام رضا(ع)، امام جواد(ع)، امام هادی(ع)، امام حسن عسکری(ع) و امام مهدی(عج)، امامت جامعه اسلامی را برعهده دارند.

نام	القاب	کنیه	روز‌تولد	سال‌ تولد	محل‌ تولد	روز‌شهادت	سال‌ شهادت	محل‌ شهادت	امامت	مدت‌ امامت	نام مادر
علی بن ابیطالب	امیرالمؤمنین	ابوالحسن	۱۳ رجب	۳۰ عام‌الفیل	کعبه	۲۱ رمضان	۴۰ق	کوفه	۴۰-۱۱ق	۲۹ سال	فاطمه بنت اسد
حسن بن علی	مجتبی	ابومحمد	۱۵ رمضان	۲ق	مدینه	۲۸ صفر	۵۰ق	مدینه	۵۰-۴۰ق	۱۰ سال	فاطمه(س)
حسین بن علی	سید الشهداء	ابوعبدالله	۳ شعبان	۳ق		۱۰ محرم	۶۱ق	کربلا	۶۱-۵۰ق	۱۰ سال
علی بن الحسین	سجاد، زین‌العابدین	ابوالحسن	۵ شعبان	۳۸ق		۲۵ محرم	۹۵ق	مدینه	۹۴-۶۱ق	۳۵ سال	شهربانو
محمد بن علی	باقر العلوم	ابو جعفر	۱ رجب	۵۷ق		۷ ذی‌الحجه	۱۱۴ق		۱۱۴-۹۴ق	۱۹ سال	فاطمه
جعفر بن محمد	صادق	ابوعبدالله	۱۷ ربیع‌الاول	۸۳ق		۲۵ شوال	۱۴۸ق		۱۴۸-۱۱۴ق	۳۴ سال	فاطمه
موسی بن جعفر	کاظم	ابوالحسن	۷ صفر	۱۲۸ق		۲۵ رجب	۱۸۳ق	کاظمین	۱۸۳-۱۴۸ق	۳۵ سال	حمیده بربریه
علی بن موسی	رضا	ابوالحسن	۱۱ ذی‌القعده	۱۴۸ق		آخر صفر	۲۰۳ق	مشهد	۲۰۳-۱۸۳ق	۲۰ سال	تکتم
محمد بن علی	تقی، جواد	ابوجعفر	۱۰ رجب	۱۹۵ق		آخر ذی القعدة	۲۲۰ق	کاظمین	۲۲۰-۲۰۳ق	۱۷ سال	سبیکه
علی بن محمد	هادی، نقی	ابوالحسن	۱۵ ذی‌الحجه	۲۱۲ق		۳ رجب	۲۵۴ق	سامرا	۲۵۴-۲۲۰ق	۳۴ سال	سمانه مغربیه
حسن بن علی	زکی، عسکری	ابومحمد	۱۰ ربیع‌الثانی	۲۳۲ق		۸ ربیع‌الاول	۲۶۰ق		۲۶۰-۲۵۴ق	۶ سال	سوسن
حجة بن الحسن	قائم	ابوالقاسم	۱۵ شعبان	۲۵۵ق	سامرا	امامت از سال ۲۶۰ق تا کنون(۱۴۴۶)					نرجس خاتون

امام علی(ع)

مقالهٔ اصلی: امام علی(ع)

علی بن ابی‌طالب، مشهور به امام علی(ع) و ملقب به امیرالمؤمنین(ع)، امام اول شیعیان، فرزند ابوطالب و فاطمه بنت اسد، در سیزده رجب سال ۳۰ عام الفیل در کعبه متولد شد. او نخستین مردی بود که به پیامبر(ص) ایمان آورد و پیوسته ملازم پیامبر(ص) بود و با فاطمه(س) دختر رسول خدا ازدواج کرد.

با اینکه پیامبر در موارد متعدد از جمله در روز غدیر، علی(ع) را به عنوان جانشین بلافصل خود معرفی کرده بود، اما پس از درگذشت او، در واقعه سقیفه بنی‌ساعده با ابوبکر بن ابی‌قحافه به عنوان خلیفه مسلمانان بیعت شد. پس از دوره مدارای ۲۵ ساله و پرهیز از قیام مسلحانه برای مراعات مصلحت و وحدت جامعه اسلامی (دوران حکومت خلفای سه‌گانه) در سال ۳۵ قمری، مردم با علی(ع) بیعت کردند و او را به خلافت برگزیدند. در خلافت علی که تقریبا چهار سال و نه ماه طول کشید، سه جنگ داخلی جنگ جمل، جنگ صفین و جنگ نهروان رخ داد. از این رو، بیشتر دوران حکومت آن حضرت، صرف رفع اختلافات داخلی شد.

امام علی(ع) در ۱۹ رمضان، به سال ۴۰ قمری در محراب مسجد کوفه در حال نماز به دست ابن ملجم مرادی ضربت شمشیر خورد و در ۲۱ رمضان به شهادت رسید و در نجف دفن شد. او دارای فضائل بی‌شماری بود. از ابن‌عباس نقل شده است که بیش از ۳۰۰ آیه در مدح علی(ع) نازل شده است. همچنین از او نقل شده که خدا آیه‌ای را نازل نکرد که در آن «یا أیها الذین آمنوا» باشد، مگر آنکه علی(ع) در رأس مؤمنان و امیر آنان است.

امام حسن(ع)

مقالهٔ اصلی: امام حسن مجتبی(ع)

حسن بن علی(ع) مشهور به امام حسن مجتبی، فرزند امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) در پانزدهم رمضان سال سوم قمری در مدینه متولد شد.

امام حسن(ع) پس از شهادت پدر، به امر خدا و طبق وصیت پدرش، به امامت رسید و حدود شش ماه به عنوان خلیفه مسلمانان به اداره امور جامعه پرداخت. در این مدت معاویه بن ابی‌سفیان، به عراق که مقر خلافت امام حسن(ع) بود لشکر کشید و سرداران لشکر امام حسن(ع) را فریب داد و آنان را علیه آن حضرت تحریک کرد تا آنجا که امام حسن(ع) مجبور به صلح شد و خلافت ظاهری را با شرایطی (به شرط اینکه پس از درگذشت معاویه دوباره خلافت به امام حسن(ع) برگردد و خاندان و شیعیانش از تعرض مصون باشند) به معاویه واگذار نمود. امام حسن(ع) ۱۰ سال امامت کرد و در ۲۸ صفر سال ۵۰ق، به تحریک معاویه به دست همسر خود،‌ جعده مسموم و شهید شد و در قبرستان بقیع دفن شد.

امام حسن(ع) از اصحاب کِساء و از حاضران در ماجرای مُباهله و یکی از اهل بیت پیامبر(ص) است که آیه تطهیر درباره آنان نازل شده است.

امام حسین(ع)

مقالهٔ اصلی: امام حسین(ع)

حسین بن علی(ع)، مشهور به اباعبدالله و سیدالشهداء و امام سوم شیعیان، فرزند دوم علی(ع) و فاطمه(س)، در سوم شعبان سال چهارم هجری در مدینه متولد شد او پس از شهادت برادرش امام حسن(ع)، طبق تصریح پیامبر(ص) و امام علی(ع) و وصیت برادرش، به امامت رسید.

امام حسین(ع) ده سال امامت نمود دوران امامتش به جز شش ماه آخر، مصادف با خلافت معاویه بود. معاویه در سال ۶۰ قمری درگذشت و پسرش یزید به جای او نشست. یزید به والی مدینه دستور داد که از امام حسین برای وی بیعت بگیرد و گرنه سرش را به شام بفرستد. پس از آنکه والی مدینه درخواست یزید را به امام حسین(ع) ابلاغ کرد، آن حضرت شبانه با خاندان خود به سوی مکه حرکت کرد. پس از مدتی، با دعوت مردم کوفه، با خاندان و گروهی از یاران خود رهسپار کوفه شد. امام و همراهانش در کربلا به محاصره لشکریان یزید درآمدند و روز دهم محرم میان آنها و سپاه یزید به فرماندهی عمر بن سعد، جنگ در گرفت و امام(ع) و خاندان و یاران او شهید و زنان و کودکان و امام سجاد(ع) که بیمار بود، اسیر شدند.

امام حسین(ع) از اصحاب کِساء و از حاضران در ماجرای مُباهله و یکی از اهل بیت پیامبر(ص) است که آیه تطهیر درباره آنان نازل شده است.

امام سجاد(ع)

مقالهٔ اصلی: امام سجاد(ع)

امامان شیعه و خلفا

امامان شیعه و خلفا
امامان (دوره امامت)	خلفای هم‌عصر
امام علی(ع) (۱۱ - ۴۰ق)	ابوبکر (۱۱ - ۱۳) عمر بن خطاب (۱۳ - ۲۵) عثمان بن عفان (۲۵ - ۳۵) امام علی(ع) (۳۵ - ۴۰)
امام حسن(ع) (۴۰ - ۵۰ق)	• امام حسن(ع) (۴۰ - ۴۱) معاویه (۴۱ - ۵۰)
امام حسین(ع) (۵۰ - ۶۱ق)	• معاویه (۵۰ - ۶۰) یزید (۶۰ - ۶۱)
امام سجاد(ع) (۶۱ - ۹۵ق)	• یزید (۶۱ - ۶۴) معاویة بن یزید (۶۴) مروان بن حکم (۶۴ - ۶۵) عبدالملک بن مروان (۶۵ - ۸۶) ولید بن عبدالملک (۸۶ - ۹۵)
امام باقر(ع) (۹۵ - ۱۱۴ق)	• ولید بن عبدالملک (۹۵ - ۹۶) سلیمان (۹۶ - ۹۹) عمر بن عبدالعزیز (۹۹ - ۱۰۱) یزید بن عبدالملک (۱۰۱ - ۱۰۵) هشام (۱۰۵ - ۱۱۴)
امام صادق(ع) (۱۱۴ - ۱۴۸ق)	• هشام (۱۱۴ - ۱۲۵) ولید بن یزید (۱۲۵ - ۱۲۶) ابراهیم بن ولید (۱۲۶ - ۱۲۷) مروان بن محمد (۱۲۷ - ۱۳۲) ابوالعباس سفاح (۱۳۲ - ۱۳۶) منصور دوانیقی (۱۳۶ - ۱۴۸)
امام کاظم(ع) (۱۴۸ - ۱۸۳ق)	• منصور دوانیقی (۱۴۸ - ۱۵۸) مهدی عباسی (۱۵۸ - ۱۶۹) هادی عباسی (۱۶۹ - ۱۷۰) •هارون عباسی (۱۷۰ - ۱۸۳)
امام رضا(ع) ( ۱۸۳ - ۲۰۳ق)	• هارون (۱۸۳- ۱۹۳) امین عباسی (۱۹۳ - ۱۹۸) •مأمون عباسی (۱۹۸ - ۲۰۳)
امام جواد(ع) (۲۰۳ - ۲۲۰ق)	مأمون عباسی (۲۰۳ - ۲۱۸) معتصم عباسی (۲۱۸ - ۲۲۰)
امام هادی(ع) (۲۲۰ - ۲۵۴ق)	• معتصم عباسی (۲۲۰ - ۲۲۷) واثق عباسی (۲۲۷ - ۲۳۲) متوکل عباسی (۲۳۲ - ۲۴۷) منتصر عباسی (۲۴۷ - ۲۴۸) مستعین عباسی (۲۴۸ - ۲۵۲) معتز عباسی (۲۵۲ - ۲۵۴)
امام عسکری(ع) (۲۵۵ - ۲۶۰ق)	• معتز عباسی (۲۵۵) مهتدی عباسی (۲۵۵ - ۲۵۶) مُعتمَد عباسی (۲۵۶ - ۲۶۰)
امام زمان(عج) (۲۶۰ق -۳۲۹ق) پایان غیبت صغرا	•معتمد (۲۶۰ - ۲۷۸) مُعتضِد عباسی (۲۷۸ - ۲۸۹) مکتفی (۲۸۹ - ۲۹۵) مقتدر (۲۹۵ - ۳۲۰) قاهر (۳۲۰ - ۳۲۲) راضی (۳۲۲ - ۳۲۹)

علی بن حسین(ع)، ملقب به سجاد و زین العابدین، چهارمین امام شیعیان، فرزند امام حسین(ع) بود که از شهربانو دختر یزدگرد سوم، در سال ۳۸ هجری در مدینه متولد شد.

امام سجاد(ع) در واقعه کربلا اسیر شد و به همراه اسیران کربلا به کوفه و شام اعزام شد. او خطبه‌ای در شام در معرفی خود و پدرانش ایراد کرد که مردم را تحت تأثیر قرار داد. او پس از گذراندن دوران اسیری، به مدینه بازگردانده شد و در مدینه، مشغول عبادت بود و با کسی جز خواص شیعه مانند ابوحمزه ثمالی و ابوخالد کابلی ارتباط نداشت. خواص نیز معارفی را که از آن حضرت اخذ می‌کردند، در میان شیعه نشر می‌دادند.

امام چهارم پس از ۳۴ سال امامت، در ۵۷ سالگی به سال ۹۵ق به دست ولید بن عبدالملک مسموم شد و به شهادت رسید و در قبرستان بقیع کنار عمویش امام حسن(ع) دفن شد.

صحیفه سجادیه، کتابی است که دعاهای نقل‌شده از امام سجاد(ع) را در بر دارد. مضمون دعاهای صحیفه سجادیه بیشتر توحیدی است و درون‌مایه اصلی آنها تضرع به درگاه خدا است. امام سجاد در صحیفه، اصول اخلاقی و شیوه زندگی اجتماعی-سیاسی را در قالب دعا و مناجات بیان کرده است. صحیفه را مهم‌ترین و برجسته‌ترین کتاب شیعیان بعد از نهج البلاغه و یک دوره عمیق و کامل جهان‌بینی و مکتب دانسته‌اند.

امام باقر(ع)

مقالهٔ اصلی: امام باقر(ع)

محمد بن علی مشهور به امام محمدِ باقر(ع) و امام پنجم شیعیان، فرزند امام سجاد(ع) و فاطمه دختر امام حسن(ع) در سال ۵۷ق در مدینه متولد شد. او پس از پدرش به امر خدا و معرفی پیامبر(ص) و ائمه(ع) پیش از خود، به امامت رسید و در سال ۱۱۴ هجری قمری توسط ابراهیم بن ولید بن عبدالملک برادرزاده هشام خلیفه اموی مسموم و شهید شد و در قبرستان بقیع کنار پدرش به خاک سپرده شد. امام باقر(ع) در کربلا حضور داشت او در آن زمان چهار سال داشت.

در دوران امامت امام پنجم که ۱۸ یا ۱۹ سال به طول انجامید، از طرفی در اثر ظلم‌های بنی امیه، هر روز انقلاب و جنگی رخ می‌داد و این گرفتاری‌ها دستگاه خلافت را مشغول و از تعرض به اهل بیت دور می‌کرد. از طرف دیگر، وقوع واقعه کربلا و مظلومیت اهل‌بیت، مسلمانان را مجذوب او ساخت و امکاناتی در نشر حقایق اسلامی و معارف اهل بیت برای آن حضرت به وجود آورد که برای هیچ‌یک از امامان گذشته میسر نشده بود از این رو احادیث بی‌شماری از او نقل شده است. به گفته شیخ مفید، احادیث او در معارف دین به حدی است که از هیچ یک از فرزندان امام حسن(ع) و امام حسین(ع) این مقدار روایات به جا نمانده است.

امام صادق(ع)

مقالهٔ اصلی: امام صادق(ع)

جعفر بن محمد معروف به امام جعفر صادق(ع) و ششمین امام شیعیان،‌ فرزند امام باقر(ع) و ام فروه دختر قاسم بن محمد بن ابی‌بکر، در ۱۷ ربیع‌الاول سال ۸۳ قمری در مدینه متولد شد. او در سال ۱۴۸ قمری توسط منصور خلیفه عباسی مسموم و شهید شد و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد.

امام صادق، در مدت ۳۴ سال امامتش به جهت ضعف حکومت اموی بستر مناسبی برای نشر تعالیم اسلامی به دست آورد، از این رو به نشر تعالیم دینی و پروش شخصیت‌های علمی بسیاری در فنون مختلف پرداخت. شمار شاگردان و راویان او را ۴۰۰۰ نفر دانسته‌اند. افرادی همچون زراره، محمد بن مسلم، مؤمن طاق، هشام بن حکم، ابان بن تغلب، هشام بن سالم، جابر بن حیان و از اهل‌سنت نیز افرادی همچون سفیان ثوری، ابوحنیفه (رئیس مذهب حنفیه)، مالک بن انس، پیشوای مذهب مالکی، از جمله پروش‌یافتگان آن حضرت بودند.

به گفته شیخ مفید در میان اهل بیت(ع) بیشترین روایات از امام صادق(ع) نقل شده است. گفته شده به همین دلیل، مذهب شیعه را مذهب جعفری نامیده‌اند.

امام کاظم(ع)

مقالهٔ اصلی: امام موسی کاظم(ع)

موسی بن جعفر معروف به امام موسی کاظم و ملقب به کاظم و باب الحوائج هفتمین امام شیعیان امامی، فرزند امام صادق و حمیده در سال ۱۲۸ قمری در ابواء، منطقه‌ای میان مکه و مدینه، متولد شد.

امام کاظم(ع) پس از پدرش، به تصریح امام صادق(ع) به امامت رسید. دوران امامت ۳۵ ساله امام هفتم، با منصور، هادی، مهدی و هارون از خلفای عباسی، همزمان بود. این دوران با اوج قدرت خلافت عباسی همزمان بود و دوران سختی برای امام کاظم(ع) و شیعیان بود. از این‌رو او در برابر حکومت وقت، تقیه می‌کرد و شیعیان را نیز به این کار سفارش ‌می‌نمود.

امام هفتم در ۲۰ شوال سال ۱۷۹ق، زمانی که هارون به قصد سفر حج به مدینه رفت، به دستور او امام را در مدینه زندانی کردند و از مدینه به بصره و از بصره به بغداد منتقل کردند. او در سال ۱۸۳ق در زندان بغداد توسط سِنْدی بْن شاهِکْ با سم شهید شد و در محلی به نام «مقابر قریش» که اکنون در کاظمین است، مدفون گردید.

امام رضا(ع)

مقالهٔ اصلی: امام رضا(ع)

علی بن موسی بن جعفر معروف به امام رضا(ع) و هشتمین امام شیعیان، فرزند امام کاظم(ع) و نجمه‌خاتون به سال ۱۴۸ق در مدینه متولد و در سال ۲۰۳ق در ۵۵ سالگی در طوس (مشهد) به شهادت رسید.

امام رضا(ع) پس از پدرش، به امر خدا و به تصریح امام کاظم(ع) به امامت رسید. مدت امامت امام او ۲۰ سال (۱۸۳-۲۰۳ق)بود که با خلافت هارون الرشید و پسرانش امین و مأمون همزمان بود.

پس از هارون الرشید، مأمون به خلافت رسید. مأمون به جهت مشروعیت بخشیدن به خلافت خود، کنترل فعالیت‌های امام رضا(ع) و کاستن مقام و منزلت امامت، تصمیم گرفت امام هشتم را ولیعهد خود قرار دهد. به همین دلیل، او امام را در سال ۲۰۱ق از مدینه به مرو احضار کرد. مأمون نخست، اصل خلافت و سپس ولیعهدی خود را به امام رضا پیشنهاد داد که با مخالفت او روبرو شد؛ اما سرانجام، مأمون امام را وادار به پذیرش ولیعهدی خود کرد. امام نیز به این شرط که در کارهای حکومتی و عزل و نصب‌ها مداخله نکند، ولایت‌عهدی را پذیرفت. پس از مدتی، مأمون با مشاهده پیشرفت سریع شیعه و به جهت حفظ خلافت خود، امام رضا(ع) را مسموم و شهید کرد.

حدیث معروف سلسلة الذهب هنگام عبور از نیشابور به طرف مرو از امام نقل شده است. هنگام حضور امام رضا(ع) در مرو، مأمون میان او و بزرگان دیگر ادیان و مذاهب جلسات مناظره‌ تشکیل می‌داد که سبب اظهار برتری امام در علم و دانش شد.

امام جواد(ع)

مقالهٔ اصلی: امام جواد(ع)

محمد بن علی مشهور به امام جواد و امام محمدِ تقی(ع) و نهمین امام شیعیان اثناعشری، فرزند امام هشتم و سَبیکه نوبیه در ماه رمضان سال ۱۹۵ق در مدینه متولد شد و در سال ۲۲۰ق در بغداد به شهادت رسید. او در کنار جد خود امام هفتم در مقبره قریش در کاظمیه مدفون گردید.

امام جواد(ع) در هشت سالگی و به تصریح پدرش به امامت رسید. خردسالی او سبب شد تا شماری از شیعیان، در امامت او تردید کنند؛ برخی، برادر امام رضا عبدالله بن موسی را امام خواندند و برخی دیگر به واقفیه پیوستند؛ اما بیشتر آنان با توجه به نص امامت و آزمایش علمی امام جواد(ع)، امامت او را پذیرفتند. دوران ۱۷ سال امامتش با خلافت مأمون و معتصم همزمان بود.

مأمون در سال ۲۰۴ق به جهت تحت نظر قرار دادن او و شیعیانش، امام جواد را به بغداد- که آن روز پایتخت خلافت بود- احضار کرد و دخترش ام الفضل را به ازدواج وی درآورد. پس از مدتی او به مدینه بازگشت و تا آخر عهد مأمون در مدینه ماند. پس از درگذشت مأمون، معتصم زمام خلافت را به دست گرفت و در سال ۲۲۰ق امام را به بغداد احضار کرده و تحت نظر گرفت و سرانجام آن حضرت با تحریک معتصم و به دست همسر خود مسموم و شهید شد.

امام هادی(ع)

مقالهٔ اصلی: امام هادی(ع)

علی بن محمد مشهور به امام هادی یا امام علی النقی(ع)، امام دهم امامیه، فرزند امام جواد و سمانه مغربیه در سال ۲۱۲ق در منطقه‌ای به نام صریا در نزدیکی مدینه متولد و در سال ۲۵۴ق در سامرا به دست المعتز بالله، خلیفه عباسی مسموم و شهید شد.

امام هادی(ع) ۳۳ سال(۲۲۰ق-۲۵۴ق) امامت شیعیان را بر عهده داشت در این مدت با شش خلیفه عباسی معتصم، واثق، متوکل، منتصر، مستعین و معتز معاصر بود.

متوکل در سال ۲۳۳ق به جهت تحت نظر قراردادن امام هادی(ع)، او را از مدینه به سامرا- که آن روز مرکز خلافت بود- احضار کرد و او بقیه عمر خود را در این شهر به سر برد. پس از درگذشت متوکل، منتصر و مستعین و معتز روی کار آمدند و امام هادی(ع) در دوران معتز، مسموم و شهید شد.

امام هادی(ع) از طریق دعا و زیارات به تربیت شیعیان و آشنایی با معارف شیعی می‌پرداخت. زیارت جامعه کبیره از زیارت‌نامه‌های مهم شیعیان، از او نقل شده است.

امام حسن عسکری(ع)

مقالهٔ اصلی: امام عسکری(ع)

حسن بن علی(ع) مشهور به امام حسن عسکری(ع) امام یازدهم شیعیان اثناعشری، فرزند امام هادی(ع) و حَدِیث در سال ۲۳۲ق در مدینه متولد و در سال ۲۶۰ق به دسیسه معتمد خلیفه عباسی مسموم و شهید شد. او را در خانه‌اش در سامرا، کنار مرقد پدرش به خاک سپردند.

امام یازدهم به تصریح پدرش،‌ پس از او به امامت رسید و در دوران شش ساله امامتش با معتز، مهتدی و معتمد عباسی معاصر بود. امام در سامرا تحت نظر خلفای عباسی قرار داشت و چند باری به زندان افتاد. به گفته برخی اقامت طولانی او در سامرا نوعی زندانی بودن و بازداشت از سوی خلیفه وقت بود. از این رو او با تقیه رفتار می‌کرد و همانند چند امام پیش از خود از طریق سازمان وکالت با شیعیان در ارتباط بود. گفته شده سبب فشار و سخت‌گیری خلفا، از یک سو افزایش جمعیت و قدرت شیعیان و ترس خلفا از آنان بود و از سوی دیگر شواهدی بود که از وجود فرزندی برای امام یازدهم خبر می‌داد که او را مهدی موعود می‌دانستند.

امام عسکری و پدرش به جهت سکونت در سامرا‌(عسکر) به عسکریین مشهورند.

امام مهدی(عج)

مقالهٔ اصلی: امام مهدی(عج)

محمد بن حسن مشهور به امام مهدی و امام زمان(ع)، دوازدهمین و آخرین امام شیعیان دوازده امامی، فرزند امام عسکری(ع) و نرجس‌خاتون در نیمه شعبان به سال ۲۵۵ق در سامرا متولد شد.

امام مهدی در پنج سالگی به امامت رسید. پیامبر(ص) و همه امامان(ع) به امامت او تصریح کرده‌اند. او تا زمان شهادت پدرش(۲۶۰ق) از مردم پنهان بود و جز عده‌ای از خواص شیعه کسی نمی‌توانست او را ملاقات کند. پس از شهادت پدرش به امر خدا از عموم مردم غایب شد. حدود هفتاد سال در غیبت صغری به سر برد و در این مدت از طریق چهار نائب خاص با شیعیان در ارتباط بود؛ اما با آغاز غیبت کبری در سال ۳۲۹ق ارتباط شیعیان با امام توسط نایبان خاص، پایان یافت.

طبق روایات، شیعیان در دوران غیبت به انتظار فرج و ظهور امام زمان ترغیب شده و آن از برترین اعمال به شمار آمده است. شیعیان برآنند براساس روایات پس از ظهور، جامعه اسلامی پر از عدل و داد می‌شود. در روایات متعددی نشانه‌های ظهور بیان شده است.

سال‌شمار امامت امامان دوازده‌گانه شیعه

 

امام علی

 

 

امام حسن

 

 

امام حسین

 

 

امام سجاد

 

 

امام باقر

 

 

امام صادق

 

 

امام کاظم

 

 

امام رضا

 

 

امام جواد

 

 

امام هادی

 

 

امام عسکری

 

ق.۱۱

۴۰ق.

۵۰ق.

۶۱ق.

۹۴ق.

۱۱۵ق.

۱۴۸ق.

۱۸۳ق.

۲۰۳ق.

۲۲۰ق.

۲۵۴ق.

 

امام مهدی

 

ق.۲۶۰

جایگاه امامان شیعه نزد اهل سنت

اهل‌سنت امامان دوازده‌گانه شیعه را به عنوان امام و جانشینان بلافصل پیامبر(ص) نمی‌پذیرند؛ اما نسبت به آنها محبت دارند بر پایه روایتی از پیامبر(ص) که در منابع آنها نقل شده خویشاوندانی که براساس آیه مودت، مودت آنها واجب است، علی(ع) و فاطمه(س) و فرزندان آن دو هستند. فخرالدین رازی، مفسر و متکلم اهل‌سنت در قرن ششم هجری، با استناد به آیه مودت، صلوات تشهد و سیره پیامبر(ص)، محبت و دوستی علی(ع) و فاطمه(س) و فرزندان آنها را واجب دانسته است.

برخی از عالمان اهل‌سنت به زیارت مرقد امامان شیعه می‌رفتند و به آنها متوسل می‌شدند. از جمله ابوعلی خَلّال از علمای اهل‌سنت در قرن سوم هجری، گفته است هر گاه برایم مشکلی پیش می‌آمد، به زیارت قبر موسی بن جعفر می‌رفتم و به او متوسل می‌شدم، مشکلم برطرف می‌شد. از ابوبکر محمد بن خُزَیْمه، فقیه، محدث و مفسر اهل‌سنت در قرن سوم و چهارم هجری، نقل شده که بارها به زیارت قبر امام رضا(ع) می‌رفت و تعظیم و تضرعش دیگران را به حیرت وا می‌داشت. ابن‌حِبّان، محدث اهل‌سنت در قرن سوم و چهارم، گفته است زمانی که در طوس بودم هر گاه مشکلی برایم پیش می‌آمد، به زیارت علی بن موسی الرضا(ع) می‌رفتم و دعا می‌کردم، دعایم مستجاب و مشکلم برطرف می‌شد.

به گفته جعفر سبحانی، بسیاری از علمای اهل‌سنت مرجعیت دینی و علمی امامان شیعه(ع) پذیرفته‌اند. به عنوان نمونه از ابوحنیفه،‌ پایه‌گذار مذهب حنفی، نقل شده است که احدی فقیه‌تر از جعفر بن محمد(ع) ندیدم. این جمله از محمد بن مسلم بن شهاب زُهْری، از تابعین و فقیه و محدث اهل سنت قرن اول و دوم هجری، درباره امام سجاد(ع) نقل شده است. عبدالله بن عطاء مکی، از محدثان اهل سنت و از یاران امام باقر(ع)، گفته است: «من علما را در نزد هیچ کس به لحاظ علمی پایین‌تر و کوچک‌تر ندیدم؛ چنانکه در نزد محمد بن علی(ع) دیدم. حَکَم بن عُتَیبه (از فقهای بزرگ کوفه) را نزد او بسان شاگردی دیدم».

کتاب‌شناسی

مقالهٔ اصلی: فهرست کتاب‌ها درباره امامان شیعه

درباره شرح حال امامان شیعه و فضائل آنها کتب متعددی از سوی شیعیان و اهل‌سنت نگارش شده است.

کتب شیعه

از جمله کتاب‌های علمای شیعه درباره امامان و فضائل آنها می‌توان به این موارد اشاره کرد:

1. دلائل الامامة، کتابی به زبان عربی منسوب به محمد بن جریر طبری صغیر‌ (درگذشت ۳۱۰ق) درباره زندگانی، معجزات و فضایل حضرت زهرا(س) و امامان.
2. اَلْإرْشاد فی مَعْرفة حُجَجِ الله عَلَی الْعِباد کتابی کلامی و تاریخی به زبان عربی نوشته شیخ مفید (درگذشت ۴۱۳ق) فقیه و متکلم شیعی. این کتاب، با توجه به روایات،‌ به تاریخ زندگانی و فضائل ائمه(ع) می‌پردازد. محمدباقر ساعدی خراسانی این کتاب را به فارسی ترجمه کرده است.
3. مَناقِبُ آلِ اَبی‌طالب، کتابی عربی درباره فضایل چهارده معصوم(ع)، نوشته ابن‌شهر آشوب مازندرانی (درگذشت ۵۸۸ق).
4. إعلامُ الوَریٰ بأعلامِ الهدیٰ کتابی به زبان عربی، نوشته فضل بن حسن طبرسی (درگذشت ۵۴۸ ق) درباره سیره و زندگانی رسول خدا(ص) و امامان معصوم(ع).
5. کَشْفُ الغُمَّة فی مَعْرِفَةِ الأئمّة(ع)، اثری به زبان عربی در شرح‌حال، فضائل و معجزات چهارده معصوم(ع) نوشته علی بن عیسی اربلی (درگذشت ۶۹۲ق).
6. رَوضَةُ الْواعِظین وَ بَصیرَةُ الْمُتَّعِظین نوشته فتال نیشابوری (درگذشت ۵۰۸) درباره تاریخ زندگانی پیامبر اکرم(ص) و اهل‌بیت(ع) است. این کتاب توسط محمود مهدوی دامغانی به فارسی ترجمه شده است.
7. جَلاءُ العُیون کتابی به زبان فارسی نوشته محمدباقر مجلسی(۱۰۳۷ق-۱۱۱۰ق) که در چهارده باب درباره تاریخ زندگی چهارده معصوم(ع) نگاشته شده است.
8. مُنْتَهَى ألآمال فی تَواريخِ ألنَّبی وَ ألْآل، اثر شیخ عباس قمی (۱۲۹۴-۱۳۵۹ق) به تفصیل از زندگی چهارده معصوم(ع) سخن گفته است.

کتب اهل سنت

برخی از کتاب‌های اهل سنت درباره شرح حال و فضایل امامان دوازده‌گانه از این قرار است:

1. مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول، کتابی به زبان عربی تألیف محمد بن طلحه شافعی (۵۸۲-۶۵۲ق) که در دوازده باب به شرح حال دوازده امام(ع) پرداخته است.
2. تَذکِرَةُ الخَواصّ مِنَ الأمّة فی ذِکرِ خَصائص الأئمة، اثر یوسف بن قزاوغلی معروف به سبط بن جوزی مورخ و عالم حنفی‌مذهب اهل‌سنت (درگذشت ۶۵۴ق) که در دوازده باب به عدد ائمه(ع) درباره شرح حال ائمه(ع) و فضائل آنها نگارش شده است.
3. الفصول المهمة فی معرفة الائمة، از ابن‌صباغ مالکی (درگذشت ۸۵۵ق)، نویسنده سنی‌مذهب قرن نهم که به زندگانی و فضائل امامان دوازده‌گانه پرداخته است. عالمان شیعه و سنی فراوان از این کتاب نقل کرده‌اند.
4. الائمة الاثناعشر‌ یا ألشّذَراتُ الذّهَبیة، از ابن‌طولون، عالم حنفی دمشقی (درگذشت ۹۵۳ق).
5. الاتحاف بحب الاشراف، اثر جمال‌الدین شبراوی (۱۰۹۲-۱۱۷۲ق)، از علمای اهل‌سنت شافعی مصری، در شرح حال خاندان پيامبر و ائمه(ع).
6. نور الابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار، نوشته مؤمن شبلنجی، از علمای اهل‌سنت در قرن ۱۳ قمری، که به زندگانی پیامبر(ص) و امامان شیعه و خلفای اهل‌سنت می‌پردازد.
7. یَنابیعُ المَوَدّة لِذَوی القُرْبی، كتابى در زندگانى و مناقب و فضایل مخصوص اهل‌بيت پيامبر(ص)، که توسط سلیمان بن ابراهیم قندوزی (درگذشت ۱۲۹۴ق) از عالمان اهل‌سنت حنفی‌مذهب، نوشته شده است.

جستارهای وابسته

• اهل‌بیت(ع)
• امامت امامان شیعه
• چهارده معصوم(ع)

منابع برای مطالعه بیشتر

• حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، رسول جعفریان، قم، انصاریان.