خوله مشهور به خوله حنفیه، از همسران امام علی(ع) و مادر محمد بن حنفیه است. براساس نقل شیعه و اهل‌سنت، رسول‌الله(ص) به امام علی(ع) توصیه یا اجازه داد که فرزندش با خوله حنفیه را هم‌نام و هم‌کنیه پیامبر اسلام(ص) قرار دهد. سید مرتضی و دیگر علمای شیعه، ارتداد و اسارت خوله در بند خلافت ابوبکر را رد و او را زن مسلمان آزاد دانستند.
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| نام | خوله |
| نام کامل | خوله بنت جعفر بن قیس |
| لقب/کنیه | حنفیه |
| نسب | بنی حنیفه |
| خویشاوندان سرشناس | امام علی(ع) • محمد بن حنفیه |
| محل زندگی | مدینه |
| وفات | سال ۳۵ق |
| محل دفن | مزار منتسب به او در قره‌تپه استان دیالی عراق |
ابن‌شهرآشوب در مناقب ضمن نقل روایتی از امام باقر(ع)، بیان داشته که پس از اینکه ابوبکر، خوله را به علی(ع) داد، امام او را به اسماء بنت عمیس سپرد و پس از تعیین مهریه با خوله ازدواج کرد. منابع شیعی و سنی، ازدواج علی(ع) با خوله را تأیید کرده‌اند. وی در سال ۳۵ق درگذشت.
عدم ارتباط بین ازدواج امام علی(ع) با خوله و قبول خلافت ابوبکر
برخی از علمای اهل‌سنت به ماجرای پذیرفتن خوله از سوی امام علی(ع) به‌عنوان سهمش از غنائم در خلافت ابوبکر اشاره کرده و آن را حمل بر قبول امامت ابوبکر از سوی علی(ع) دانستند و استدلال کردند که اگر امامت و خلافت ابوبکر صحیح نبود، تقسیم و تصرفش در غنائم نیز صحیح نبود.[۱] سید مرتضی (درگذشت: ۴۳۶ق)، و دیگر علمای شیعه، ارتداد خوله و مباح بودن وی به دلیل اسارت را رد و او را در حقیقت زن مسلمان آزادی دانستند که علی(ع) او را از دست کسی که وی را به بندگی گرفته بود، خارج کرد؛ لذا ارتباطی بین ازدواج امام علی(ع) با خوله و قبول خلافت ابوبکر، قائل نیستند.[۲]
منابع شیعی، روایتی نقل کرده‌اند که امام باقر(ع) با گواهی و شهادت جابر بن عبدالله انصاری، ارتداد و اسارت خوله را رد کرد.[۳] ابن‌حزم (درگذشت: ۴۵۶ق)، در کتاب الإحکام فی أصول الأحکام نقل کرده که عمر، خلیفه دوم درباره ارتداد و اسارت خوله و هم‌قبیله‌های او با ابوبکر، خلیفه اول اختلاف مشهوری داشته به‌طوری که حکم او را نپذیرفته و پس از مرگ خلیفه اول، حکم وی را نقض کرد.[۴]
زندگی‌نامه و نسب
خوله دختر جعفر بن قیس از قبیله بنی حنیفه است.[۵] چون نسبش به حنیفة بن لُجَیم[۶] یا بنابر نقل به حنفیة بن لجیم می‌رسید، لذا معروف به خوله حنفیه شده است.[۷] خوله حنفیه در سال ۳۵ق درگذشت.[۸] در قره‌تپه از مناطق استان دیالی عراق، مزاری به خوله حنفیه منتسب شده که به ادعای نویسندگان کتاب زیارتگاه‌های عراق، منبع معتبری ندارد.[۹]
فرزند
فرزند امام علی(ع) و خوله، محمد بن حنفیه نامیده شده که از او به محمد بن علی الاکبر[۱۰] یا محمد الاکبر بن علی نیز یاد شده است.[۱۱] وی هم‌نام و هم‌کنیه پیامبر اسلام(ص) نیز بوده است.[۱۲] براساس روایات شیعه و اهل‌سنت، رسول الله(ص) به امام علی(ع) توصیه یا اجازه داد که فرزندش با خوله حنفیه را هم‌نام و هم‌کنیه پیامبر اسلام(ص) قرار دهد[۱۳] و این اجازه فقط برای او بود.[۱۴] بَلاذُری از تاریخ‌نگاران سده سوم، نیز مضمون این دسته از روایات را واقعیت ثابت شده، دانسته است.[۱۵]
همسر علی(ع) یا کنیز او؟
درباره اینکه خوله حنفیه با امام علی(ع) ازدواج کرد و زن امام بود یا اینکه کنیز و ام ولد، نظرات مختلفی مطرح شده که ابن‌ابی‌الحدید نیز به این اختلاف اشاره کرده است.[۱۶]
سید مرتضی معتقد بود که علی(ع) برای او مهریه تعیین و او را به نکاح خود درآورد.[۱۷] ابن‌شهرآشوب در مناقب و قطب راوندی (درگذشت: ۵۷۳ق) در الخرائج ضمن نقل روایتی از امام باقر(ع)، بیان داشته که ازدواج امام علی(ع) با خوله همراه با کرامت نیز بوده است. در این روایت پس از اینکه ابوبکر، خوله را به علی(ع) داد، امام او را به اسماء بنت عمیس سپرد. علی(ع) از طریق برادرش، درخواست ازدواجش با خوله را مطرح کرد، مهریه تعیین شد و امام علی(ع) با خوله ازدواج کرد.[۱۸] ابن‌ابی‌الحدید نیز ازدواج امام علی(ع) با خوله را نظر محققانه قوی دانسته است.[۱۹] نکاح علی(ع) با خوله، علاوه بر شیعه از طریق اهل‌سنت همچون بلاذری، ابن‌ْحَجَر عَسْقَلانی و سَمْعانی نیز ذکر شده است.[۲۰]
اقوال دیگر، خوله را اسیر و کنیز یا ام ولد او معرفی کرده‌اند. بلاذری و ابن‌ابی‌الحدید، عده‌ای را معتقد به اسارت خوله در زمان پیامبر اسلام(ص) ذکر کرده که سهم علی(ع) از غنائم شد.[۲۱] کلینی (درگذشت: ۳۲۹ق)، در الرسائل از علی بن ابراهیم، نامه‌ای از امام علی(ع) نقل کرده که به ماجرای اسارت خوله در زمان حیات رسول‌الله(ص) اشاره کرده است.[۲۲]
عده‌ای دیگر، خوله حنفیه را از اسرای جنگ‌های رده دانسته که خالد بن ولید در زمان خلافت ابوبکر اهلش رو بخاطر ندادن زکات و ارتداد و ادعای نبوت مسیلمه کذاب کشت، ابوبکر هم خوله حنفیه را به علی(ع) به خاطر سهمش از غنائم داد.[۲۳] بعضی نیز وی را از اسرای جنگ یمامه ذکر کرده‌اند که در زمان حکومت ابوبکر به اسارت درآمده‌اند.[۲۴]
برخی دیگر با استناد به روایتی از اسماء بنت عمیس ذکر کرده‌اند که خوله حنفیه اسیر بود؛ ولی نه در جنگ‌های رِدَّة یا یمامه؛ بلکه علی(ع) او را در بازگشت از یمن، از بازاری در ذوالمجاز که یکی از بازارهای عرب بود، خرید و به حضرت فاطمه(س) هدیه کرد.[۲۵] از نظر ابن‌کلبی نیز اعتقاد به اسارت خوله در جنگ یمامه، باطل است و خوله را اسیرشده توسط قومی از عرب در خلافت ابوبکر دانست.[۲۶]
پانویس
- ↑ سمعانی، الأنساب، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۸۱.
- ↑ سید مرتضی، الشافی، ۱۳۹۸ش، ج۴، ص۲۲۲.
- ↑ قطب راوندی، الخرائج، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۸۹-۵۹۳؛ ابن‌شهرآشوب، مناقب، ۱۳۷۹ق، ج۲ ص۲۷۸.
- ↑ ابن‌حزم، الإحکام، دار الآفاق الجدیدة، ج۶، ص۶۵-۶۶.
- ↑ مصعب بن عبدالله، نسب قریش، دار المعارف، ص۴۱.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۱۴ و ج۵، ص۶۷.
- ↑ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۵۴، ص۳۲۱؛ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۰۰.
- ↑ شهرستانی، التسمیات، ۱۴۳۱ق، ص۳۸۴.
- ↑ فقیه بحرالعلوم و خامه‌یار، زیارتگاه‌های عراق، سازمان حج و زیارت، ج۲، ص۲۳۳.
- ↑ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، بیروت، ج۵، ص۱۵۴ و ج۱۱، ص۶۲۸.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۵، ص۶۷.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۵، ص۶۷-۶۸؛ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۰۰.
- ↑ علوی عمری، المجدی، ۱۳۸۰ش، ص۱۹۶؛ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغة ابن‌أبی‌الحدید، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۲۴۴؛ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۰۰-۲۰۱؛ ابن‌حجر عسقلانی، الإصابة، ۱۴۱۵ق، ج۸، ص۱۱۳.
- ↑ علوی عمری، المجدی، ۱۳۸۰ش، ص۱۹۶.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۰۱.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغة ابن‌أبی‌الحدید، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۲۴۴.
- ↑ سید مرتضی، تنزیه الأنبیاء و الأئمة(ع)، ۱۳۹۸ش، ص۳۷۹-۳۸۰.
- ↑ قطب راوندی، الخرائج، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۸۹-۵۹۳؛ ابن‌شهرآشوب، مناقب، ۱۳۷۹ق، ج۲ ص۲۷۸.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغة ابن‌أبی‌الحدید، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۲۴۴.
- ↑ ابن‌حجر عسقلانی، الإصابة، ۱۴۱۵ق، ج۸، ص۱۱۳؛ سمعانی، الأنساب، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۸۱؛ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۰۱.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغة ابن‌أبی‌الحدید، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۲۴۴؛ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۰۰.
- ↑ ابن‌طاووس، کشف المحجة، ۱۴۱۲ق، ص۲۴۴-۲۴۵.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۵، ص۶۷؛ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغة ابن‌أبی‌الحدید، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۲۴۴.
- ↑ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۵۴، ص۳۲۳؛ ذهبی، سیر أعلام النبلاء، ۱۴۲۷ق، ج۵، ص۵۵؛ محب‌الدین طبری، ذخائر العقبی، ۱۳۵۶ق، ص۱۱۷؛ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، بیروت، ج۵، ص۱۵۴ و ج۱۱، ص۶۲۸.
- ↑ بخاری، سر السلسلة العلویة، ۱۳۸۹ش، ص۱۲۴؛ ابن‌عنبة، عمدة الطالب، ۱۴۱۷ق، ص۳۲۳.
- ↑ علوی عمری، المجدی، ۱۳۸۰ش، ص۱۹۵.
منابع
- ابن‌ابی‌الحدید، عبد الحمید بن هبه الله، شرح نهج البلاغة ابن‌أبی‌الحدید، به تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قم، مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، ۱۳۸۵ق.
- ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، الإصابة فی تمییز الصحابة، به تحقیق علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.
- ابن‌حزم، علی بن احمد، الإحکام فی أصول الأحکام، به تحقیق احمد محمد شاکر، بیروت، دار الآفاق الجدیدة، بی‌تا.
- ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، به تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل‌أبی‌طالب، به تحقیق محمدحسین آشتیانی و هاشم رسولی، قم، علامه، چاپ اول، ۱۳۷۹ق.
- ابن‌طاووس، علی بن موسی، کشف المحجة لثمرة المهجة، به تصحیح محمد حسون، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۱۲ق.
- ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، علی شیرازی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
- ابن‌عنبة، احمد بن علی، عمدة الطالب فی أنساب آل ابی طالب، قم، مؤسسة انصاریان للطباعة و النشر، ۱۴۱۷ق.
- بخاری، ابونصر سهل بن عبدالله، سر السلسلة العلویة فی أنساب السادة العلویة، به تحقیق مهدی رجایی، قم، کتابخانه بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۸۹ش.
- بلاذری، احمد بن یحیی، أنساب الأشراف، به تحقیق سهیل زکار و ریاض الزرکلی، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- ذهبی، محمد بن احمد، سیر أعلام النبلاء، قاهره، دار الحدیث، ۱۴۲۷ق.
- سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الأنساب، گردآوری عبدالله عمر، بیروت، دارالجنان، ۱۴۰۸ق.
- سید مرتضی، علی بن حسین، تنزیه الأنبیاء و الأئمة(ع)، به تصحیح مهدی مهریزی، گردآوری و تحقیق محمدحسین درایتی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۹۸ش.
- سید مرتضی، علی بن حسین، الشافی فی الإمامة، به تحقیق محمدحسین درایتی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۹۸ش.
- شهرستانی، سید علی، التسمیات بین التسامح العلوی و التوظیف الأموی، قم، مؤسسة الرافد للمطبوعات، ۱۴۳۱ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، به تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت، روائع التراث العربی، بی‌تا.
- علوی عمری، علی بن محمد، المجدی فی أنساب الطالبیین، به تصحیح مهدی رجایی و احمد مهدوی دامغانی، قم، کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۸۰ش.
- فقیه بحرالعلوم، محمدمهدی، و احمد خامه‌یار، زیارتگاه‌های عراق، تهران، سازمان حج و زیارت، بی‌تا.
- قطب راوندی، سعید بن هبة‌الله، الخرائج و الجرائح، قم، مؤسسة الامام المهدی(عج)، ۱۴۰۹ق.
- محب‌الدین طبری، احمد بن عبدالله، ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی، قاهره، مکتبة القدسی، ۱۳۵۶ق.
- مصعب بن عبدالله، نسب قریش، به تصحیح اِواریست لِوی پرووانسال، قاهره، دارالمعارف، چاپ چهارم، بی‌تا.