ابان بن تغلب

ابان بن تغلب
مشخصات فردی
نام کامل	ابان بن تغلب بن رُباح کوفی
ولادت	کوفه
وفات	سال ۱۴۱ق
مشخصات دینی
از یاران	امام سجاد(ع) •امام باقر(ع) و امام صادق(ع)
مشایخ	سلیمان اعمش• محمد بن منکدر• سماک بن حرب• ابراهیم نخعی • عاصم • ابوعمرو شیبانی • منهال بن عمرو اسدی•...
شاگردان	سفیان بن عُیَیْنه• سیف بن عمیره نخعی •ابن مسکان •محمدبن ابی‌عُمَیر•...
آثار	معانی القرآن • کتاب القراءات • الغریب فی القرآن • الفضایل • کتاب صفّین

ابان بن تغلب بن رُباح بَکری جُرَیری کِنْدی رَبَعی کوفی (درگذشت: ۱۴۱ق/۷۵۸م) ادیب، قاری، فقیه، مفسّر و از محدّثان بنام امامیه است. ابان بیشتر عمر خویش را نزد تابعین گذراند و از محضر درس آنان سود جست. او محضر امام سجاد(ع)، امام محمد باقر(ع) و امام صادق(ع) را درک کرد. گفته‌اند که ۳۰٫۰۰۰ حدیث از امام صادق(ع) روایت کرده است.

زندگی‌نامه

ابان بن تغلب بن رباح بکری جریری از محدثان بنام امامیه در قرن اول و نیمه اول قرن دوم است. از زادگاه و تاریخ تولد ابان اطلاعی در دست نیست، اما از آنجا که به کوفی ملقب شده است، می‌توان احتمال داد که وی بیشتر سال‌های زندگی خود را در کوفه سپری کرده و احتمالاً همانجا نیز زاده شده باشد. بیشتر منابع کنیه او را ابوسعید و برخی ابوسعد^[۱] یا ابن‌سعید^[۲] آورده‌اند و برخی دیگر ابو اُمَیمَة را نیز ذکر کرده‌اند.^[۳] نسبت «جریری» به سبب آن است که وی مولای بنی جریر بن عُباده بوده است. نسبت دیگر وی، بَکری، اشاره به بکر بن وائل جد بزرگ این خاندان دارد.^[۴] وی در سال ۱۴۱ هجری قمری در دوران امامت امام صادق(ع) از دنیا رفت.^[۵] امام صادق(ع) با شنیدن خبر درگذشت او، مرگ او را دردناک توصیف کردند.^[۶]

جایگاه علمی و حدیثی

جایگاه حدیثی

ابان بیشتر عمر خویش را نزد تابعین گذرانده و از محضر درس آنان سود جسته است، به همین سبب ابن حبان^[۷] وی را از مشاهیر اتباع تابعین در کوفه دانسته است، گرچه نجاشی به نقل از ابوزُرعَه گفته که ابان از انس بن مالک صحابی (درگذشت: سال ۹۳ قمری) نیز روایت کرده است.^[۸]

ابان، امام سجاد(ع)، امام باقر(ع) و امام صادق(ع) را درک کرده و از آنان حدیث نقل کرده است.^[۹] وی به کثرت روایت از امام صادق(ع) معروف بود و گفته‌اند که ۳۰٫۰۰۰ حدیث از آن حضرت روایت کرده است.^[۱۰]

جایگاه علمی

نجاشی روایتی را از امام باقر(ع) نقل کرده است که ایشان به وی گفته بود: در مسجد مدینه بنشین و در مسائل دینی مردم فتوا بده. من دوست دارم که افرادی مانند تو در میان شیعه من دیده شوند.^[۱۱]

وی علم قرائت قرآن را از عاصم بن ابی‌النَّجُود، طلحه بن مُصَرِّف و سلیمان أعمَش فراگرفت و یکی از سه نفری بود که توانست تمام قرآن را نزد اعمش بیاموزد.^[۱۲] او از بزرگان قاریان بود و خود نیز به روشی خاص قرآن را قرائت می‌کرد که نزد قاریان معروف بود.^[۱۳] شیخ طوسی به نقل از محمد بن موسی بن ابی‌مریم، صاحب اللّؤلؤ، گفته است که وی در این فن برجسته‌ترین فرد روزگار خویش بوده است.^[۱۴]

ابان بن تغلب در قرآن، حدیث، فقه، ادبیات، لغت و نحو سرآمد و صاحب نظر بوده است.^[۱۵] به گفته طوسی امام صادق(ع) یک بار او را برای مناظرۀ ادبی با مدعی تعیین کرد.^[۱۶]

جایگاه رجالی

دانشمندان رجال شیعی وی را ثقه و قابل اعتماد دانسته‌اند.^[۱۷] محققان رجالی اهل سنت مانند احمد بن حنبل،^[۱۸] یحیی بن معین، ابوحاتم و نسایی وثاقت او را تأیید کرده‌اند،^[۱۹] اما سعدی جوزجانی، وی را زائغ (منحرف از حق)، مذموم المذهب و مُجاهِر دانسته است.^[۲۰] در مقابل ذهبی از رجال‌شناسان اهل سنت به دفاع از ابان برخاسته و نسبت‌های ناروا را به تفصیل پاسخ گفته است.^[۲۱] ابن عدی^[۲۲] گفته است که هرچند گفته شود که وی در مذهب تشیع غلوّ می‌کرده است، ولی با این حال، شخصی راست‌گفتار است. به این نکته باید توجه کرد که در قرن دوم هجری به کسی شیعه غالی گفته می‌شده است که به مخالفان و دشمنان علی(ع) متعرض شود،^[۲۳] بنابراین باید میان این افراد و کسانی که نسبت به امامان شیعه غلو می‌کردند، فرق گذاشت.

مشایخ

مشایخ حدیث ابان به‌جز سه امام یاد شده و انس بن مالک بدین قرارند:

راویان از ابان

راویان بنام سده ۲ق از ابان روایت شنیده و نقل کرده‌اند. عبدالله مامقانی^[۴۴] تعداد آنان را نزدیک به ۵۰ تن دانسته است. برخی از اینان عبارتند از:

تالیفات

کتاب‌هایی به ابان نسبت داده شده که موجود نیست. نام برخی از آنها بدین قرار است:

کتاب الغریب

ابان در این کتاب به شرح الفاظ غریب قرآن پرداخته است. او در بیان و شرح این الفاظ به شواهدی استناد جسته که خود از عرب شنیده است. ابان نخستین کسی است که در علم غریب القرآن دست به تألیف زده است^[۷۴] و این کتاب، نخستین اثر در نوع و موضوع خود بوده، در لغت و تفسیر از اهمیت بسزایی برخوردار است.^[۷۵]

لغویان و مفسّران قرن دوم هجری قمری به این کتاب استناد می‌کردند و عبدالرحمن بن محمد ازدی کوفی با استفاده از کتاب‌های دیگر در این زمینه کتابی تالیف کرد که دربردارنده موارد اختلاف و وجوه اشتراک بود.^[۷۶]

معانی القرآن^[۷۷]
کتاب القراءات^[۷۸]
الغریب فی القرآن؛ نجاشی نام این کتاب را تفسیر غریب القرآن ذکر کرده است.^[۷۹]
الفضایل^[۸۰]
کتاب صفّین^[۸۱]

پانویس

↑ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۶؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۹۷۰م، ج۵، ص۳۰۰
↑ حلّی، ص۱۲
↑ سیوطی، بغیة الوعاة، ج۱، ص۴۰۴
↑ نجاشی، رجال نجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۰
↑ نجاشی، رجال نجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۳
↑ نجاشی، رجال نجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۰
↑ ابن حبان، مشاهیر، ۱۳۷۹ق، ص۱۶۳-۱۶۴
↑ نجاشی، رجال نجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۰؛ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۴۴
↑ نجاشی، رجال نجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۰
↑ ابن‌داود، الرجال، ۱۳۴۲ش، ص۱۰
↑ نجاشی، رجال نجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۰
↑ ابن‌جزری، غایة النهایة، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۴؛ سیوطی، بغیة الوعاة، ۱۳۸۴ق، ج۱، ص۴۰۴
↑ نجاشی، رجال نجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۰
↑ طوسی، فهرست، ۱۳۵۱ش، ص۷
↑ نجاشی، رجال نجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۱؛ یاقوت، ۱/۱۰۷- ۱۰۸
↑ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ۱۳۴۸ش، ص۴
↑ طوسی، فهرست، ۱۳۵۱ش، ص۵؛ حلّی، ص۹-۱۰
↑ ابن‌ابی‌حاتم، الجرح و التعدیل، ۱۳۷۱ق، ج۱، ص۲۹۷
↑ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷؛ ابن حبان، الثقات، 1400ق، ج۶، ص۶۷؛ ذهبی، مغنی، 1391ق، ص۶؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ج۵، ص۳۰۰
↑ ابن‌جوزی، ج۱، ص۱۵
↑ ذهبی، میزان، ج۱، ص۵-۶
↑ ابن‌عدی، ج۱، ص۳۸۰
↑ ذهبی، میزان الاعتدال، ج۱، ص۵-۶
↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۵۱.
↑ نجاشی، رجال نجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۰؛ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۶؛ ابن‌جزری، غایة النهایة، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۴.
↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۵۱.
↑ نجاشی، رجال نجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۰.
↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۵۰
↑ نجاشی، رجال نجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۰.
↑ نجاشی، رجال نجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۱.
↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۵۱.
↑ ابن‌جزری، غایة النهایة، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۴.
↑ ابن‌جزری، غایة النهایة، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۴.
↑ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۶.
↑ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۶.
↑ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۶.
↑ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۶؛ بخاری، تاریخ الکبیر، ج۱، ص۴۵۳.
↑ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۶.
↑ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۶.
↑ ابن‌جزری، غایة النهایة، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۴؛ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۶.
↑ نجاشی، رجال نجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۰؛ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۶.
↑ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۶.
↑ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۶.
↑ مامقانی، تنقیح المقال، ۱۳۵۰ق، ج۱، ص۴-۵
↑ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۶
↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۵۱؛ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۶
↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۵۱
↑ طوسی، فهرست، ۱۴۲۰ق، ص۴۶
↑ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷
↑ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷
↑ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷
↑ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷
↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۵۱
↑ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷
↑ تاریخ الکبیر، ج۱، ص۴۵۳؛ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷
↑ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷
↑ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷
↑ ابن داود، الرجال، ۱۳۴۲ش، ص۱۶۸؛ حلی، رجال العلامة، ۱۴۱۱ق، ص۸۰
↑ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷
↑ تاریخ الکبیر، ج۱، ص۴۵۳؛ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷
↑ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷
↑ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷
↑ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷؛ تاریخ الکبیر، ج۱، ص۴۵۳
↑ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷
↑ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷
↑ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷
↑ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷
↑ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷
↑ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷
↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۵۱
↑ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷
↑ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷
↑ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷
↑ امین، ج۲، ص۹۸؛ حیدر، ج۳، ص۵۷.
↑ طوسی، فهرست، ص۵-۶؛ در خصوص استناد به شواهد عربی، نک: نجاشی، رجال نجاشی، ص۷.
↑ یاقوت، ج۱، ص۱۰۸.
↑ ابن‌ندیم، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۲۷۲.
↑ ابن‌ندیم، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۲۷۲.
↑ نجاشی، رجال نجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۱.
↑ طوسی، فهرست، ص۶-۷.
↑ نجاشی، رجال نجاشی، ص۸.

منابع

ابن داود، حسن بن علی بن داود حلی، الرجال، دانشگاه تهران، تهران، چاپ اول، ۱۳۴۲ش.
ابن سعد، محمد بن سعد بن منيع الهاشمی البصری، الطبقات الكبرى، تحقيق: محمد عبد القادر عطا، بيروت، دار الكتب العلمية، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
ابن‌ابی‌حاتم، عبدالرحمن بن محمد، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق.
ابن‌جزری، محمدبن محمد، غایة النهایة فی طبقات القراء، بی جا، مکتبة ابن تیمیة، ۱۳۵۱ق.
ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، کتاب الضعفاء و المتروکین، به کوشش ابوالفداء عبدالله القاضی، بیروت، ۱۴۰۶ق.
ابن‌حبان، محمد، الثقات، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۰ق.
ابن‌حبان، محمد، مشاهیر علماء الامصار، به کوشش م. فلایشهمر، قاهره، ۱۳۷۹ق.
ابن‌عدی، عبدالله، الکامل فی ضعفاء الرجال، بیروت، ۱۴۰۵ق.
ابن‌ندیم، محمدبن اسحاق، الفهرست؛ محقق ابراهیم رمضان، بیروت، دارالمعرفة، چاپ دوم، ۱۴۱۷ق.
امین، محسن، اعیان الشیعه، به کوشش حسن امین، بیروت، ۱۴۰۳ق.
بخاری، محمد بن اسماعیل، التاریخ الکبیر، حیدرآباد دکن، بی تا.
حافظ مزّی، یوسف بن عبدالرحمن، تهذیب الکمال، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، چاپ اول، ۱۴۰۰ق.
حلی، حسن بن یوسف، خلاصه الاقوال، تهران، ۱۳۱۰ق.
حلی، حسن بن یوسف، رجال العلامة، محقق: بحرالعلوم، محمدصادق، نجف، دار الذخائر، چاپ دوم، ۱۴۱۱ق.
حیدر، اسد، الامام الصادق و المذاهب الاربعه، بیروت، ۱۹۷۱م.
خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، قم، مرکز نشر آثار الشیعه، ۱۴۱۰ق.
ذهبی، محمدبن احمد، المغنی فی الضعفاء، به کوشش نورالدین عتر، حلب، ۱۳۹۱ق.
ذهبی، محمدبن احمد، میزان الاعتدال، به کوش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق.
رجال النجاشی، نجاشی، احمد بن على، قم، موسسة النشر الاسلامی التابعة لجامعة المدرسين بقم المشرفة، جاپ ششم، ۱۳۶۵ش.
سیوطی، عبدالرحمن ابن‌ابی‌بکر، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق.
صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، به کوشش س. دیدرینگ، بیروت، ۱۹۷۰م.
طوسی، محمدبن حسن، اختیار معرفه الرجال، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
طوسی، محمدبن حسن، الفهرست، به کوشش محمود رامیار، مشهد، ۱۳۵۱ش.
طوسی، محمدبن حسن، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، محقق: طباطبایی، عبدالعزیز، قم، مکتبة المحقق الطباطبایی، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
مامقانی، عبدالله بن محمد حسن، تنقیح المقال، نجف، ۱۳۵۰ق.
یاقوت، ادبا.

پیوند به بیرون

منبع مقاله : دائرة المعارف بزرگ اسلامی

[1] حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۶؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۹۷۰م، ج۵، ص۳۰۰

[2] حلّی، ص۱۲

[3] سیوطی، بغیة الوعاة، ج۱، ص۴۰۴

[4] نجاشی، رجال نجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۰

[5] نجاشی، رجال نجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۳

[6] نجاشی، رجال نجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۰

[7] ابن حبان، مشاهیر، ۱۳۷۹ق، ص۱۶۳-۱۶۴

[8] نجاشی، رجال نجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۰؛ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۴۴

[9] نجاشی، رجال نجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۰

[10] ابن‌داود، الرجال، ۱۳۴۲ش، ص۱۰

[11] نجاشی، رجال نجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۰

[12] ابن‌جزری، غایة النهایة، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۴؛ سیوطی، بغیة الوعاة، ۱۳۸۴ق، ج۱، ص۴۰۴

[13] نجاشی، رجال نجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۰

[14] طوسی، فهرست، ۱۳۵۱ش، ص۷

[15] نجاشی، رجال نجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۱؛ یاقوت، ۱/۱۰۷- ۱۰۸

[16] طوسی، اختیار معرفة الرجال، ۱۳۴۸ش، ص۴

[17] طوسی، فهرست، ۱۳۵۱ش، ص۵؛ حلّی، ص۹-۱۰

[18] ابن‌ابی‌حاتم، الجرح و التعدیل، ۱۳۷۱ق، ج۱، ص۲۹۷

[19] حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷؛ ابن حبان، الثقات، 1400ق، ج۶، ص۶۷؛ ذهبی، مغنی، 1391ق، ص۶؛ صفدی، الوافی بالوفیات، ج۵، ص۳۰۰

[20] ابن‌جوزی، ج۱، ص۱۵

[21] ذهبی، میزان، ج۱، ص۵-۶

[22] ابن‌عدی، ج۱، ص۳۸۰

[23] ذهبی، میزان الاعتدال، ج۱، ص۵-۶

[24] خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۵۱.

[25] نجاشی، رجال نجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۰؛ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۶؛ ابن‌جزری، غایة النهایة، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۴.

[26] خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۵۱.

[27] نجاشی، رجال نجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۰.

[28] خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۵۰

[29] نجاشی، رجال نجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۰.

[30] نجاشی، رجال نجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۱.

[31] خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۵۱.

[32] ابن‌جزری، غایة النهایة، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۴.

[33] ابن‌جزری، غایة النهایة، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۴.

[34] حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۶.

[35] حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۶.

[36] حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۶.

[37] حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۶؛ بخاری، تاریخ الکبیر، ج۱، ص۴۵۳.

[38] حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۶.

[39] حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۶.

[40] ابن‌جزری، غایة النهایة، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۴؛ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۶.

[41] نجاشی، رجال نجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۰؛ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۶.

[42] حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۶.

[43] حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۶.

[44] مامقانی، تنقیح المقال، ۱۳۵۰ق، ج۱، ص۴-۵

[45] حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۶

[46] خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۵۱؛ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۶

[47] خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۵۱

[48] طوسی، فهرست، ۱۴۲۰ق، ص۴۶

[49] حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷

[50] حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷

[51] حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷

[52] حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷

[53] خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۵۱

[54] حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷

[55] تاریخ الکبیر، ج۱، ص۴۵۳؛ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷

[56] حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷

[57] حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷

[58] ابن داود، الرجال، ۱۳۴۲ش، ص۱۶۸؛ حلی، رجال العلامة، ۱۴۱۱ق، ص۸۰

[59] حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷

[60] تاریخ الکبیر، ج۱، ص۴۵۳؛ حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷

[61] حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷

[62] حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷

[63] حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷؛ تاریخ الکبیر، ج۱، ص۴۵۳

[64] حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷

[65] حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷

[66] حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷

[67] حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷

[68] حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷

[69] حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷

[70] خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۵۱

[71] حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷

[72] حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷

[73] حافظ مزّی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۷

[74] امین، ج۲، ص۹۸؛ حیدر، ج۳، ص۵۷.

[75] طوسی، فهرست، ص۵-۶؛ در خصوص استناد به شواهد عربی، نک: نجاشی، رجال نجاشی، ص۷.

[76] یاقوت، ج۱، ص۱۰۸.

[77] ابن‌ندیم، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۲۷۲.

[78] ابن‌ندیم، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۲۷۲.

[79] نجاشی، رجال نجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۱.

[80] طوسی، فهرست، ص۶-۷.

[81] نجاشی، رجال نجاشی، ص۸.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[۳۷]

[۳۸]

[۳۹]

[۴۰]

[۴۱]

[۴۲]

[۴۳]

[۴۴]

[۴۵]

[۴۶]

[۴۷]

[۴۸]

[۴۹]

[۵۰]

[۵۱]

[۵۲]

[۵۳]

[۵۴]

[۵۵]

[۵۶]

[۵۷]

[۵۸]

[۵۹]

[۶۰]

[۶۱]

[۶۲]

[۶۳]

[۶۴]

[۶۵]

[۶۶]

[۶۷]

[۶۸]

[۶۹]

[۷۰]

[۷۱]

[۷۲]

[۷۳]

[۷۴]

[۷۵]

[۷۶]

[۷۷]

[۷۸]

[۷۹]

[۸۰]

[۸۱]

ن ب و فقیهان شیعه (قرن ۲ قمری)
متوفای در دوران امامت امام صادق (ع)	جمیل بن دراج (۱۲۸ق) • جابر بن یزید جعفی (۱۲۸ق) • ابان بن تغلب (۱۴۱ق) • سلیمان بن مهران اعمش (۱۴۸ق) • برید بن معاویه عجلی (۱۴۸ق) • فضیل بن یسار • عبدالله بن بکیر • عبیدالله بن علی حلبی • حریز بن عبدالله سجستانی • عبدالملک بن اعین
متوفای در دوران امامت امام کاظم (ع)	محمد بن مسلم ثقفی کوفی (۱۵۰ق) • یحیی بن ابی‌القاسم اسدی (۱۵۰ق) • زرارة بن اعین (۱۵۰ق) • ابوحمزه ثمالی (۱۵۰ق) • معروف بن خربوذ (۱۶۰ق) • معاویة بن عمار (۱۷۵ق) • علی بن یقطین (۱۸۲ق) • عبدالله بن مسکان (۱۸۳ق) • علی بن رئاب • ابان بن عثمان احمری • هشام بن سالم جوالیقی (۱۸۳ق) • ثعلبة بن میمون
متوفای در دوران امامت امام رضا (ع)	حماد بن عثمان (۱۹۰ق) • عبدالله بن مغیره • یونس بن یعقوب
مراجع تقلید شیعه / رجالیان شیعه / متکلمان شیعه / مفسران شیعه / فقیهان شیعه

ن ب و امام سجاد علیه‌السلام
خویشان سرشناس	امام حسین(ع) (پدر) • شهربانو (مادر) • فاطمه دختر امام حسن(ع) (همسر) • امام باقر(ع) (فرزند) • عبدالله (فرزند) • زید شهید (فرزند)
کنیه‌ها و لقب‌ها	ابوالحسن • زین العابدین • سید الساجدین • ذوالثفنات • سجاد
اصحاب	ابان بن ابی‌عیاش • ابوحمزه ثمالی • ابوخالد کابلی • حسن بن محمد بن حنفیه • سعید بن جبیر • سعید بن مسیب • ابان بن تغلب • سلیم بن قیس • کمیت اسدی • اصحاب امام سجاد ← سایر یاران
سخنان	صحیفه سجادیه • رسالة الحقوق • مناجات خمس عشر • خطبه در شام • دعای ابوحمزه ثمالی • زیارت امین‌الله • دعای عرفه • صلوات شعبانیه • خطبه امام سجاد(ع) در کوفه
مرتبط	واقعه کربلا • اسیران کربلا • بقیع • دعا • واقعه حره • ائمه بقیع • کنیه‌ها و لقب‌ها
کتاب‌شناسی	الامام السجاد جهاد و امجاد • زندگانی علی بن الحسین • جهاد الامام السجاد علیه السلام • موسوعة الامام زین العابدین ← کتاب‌شناسی امام سجاد
یاران امام سجاد علیه‌السلام • صحیفه سجادیه