توقیعات امام مهدی(ع) نامه‌ها و نوشته‌های امام دوازدهم شیعیان که در دوره غیبت صغرا در پاسخ به پرسش‌های شیعیان صادر شده است. در منابع حدیثی حدود ۱۰۰ توقیع از امام مهدی(عج) در موضوعات فقهی، اعتقادی و... نقل شده است. توقیعات به خط امام مهدی(عج) یا املای او برای نُوّاب اربعه نوشته می‌شد. فقیهان شیعه در مواردی، برای استنباط احکام شرعی به این توقیعات استناد کرده‌اند.
در کتاب‌های الغیبه شیخ طوسی و کمال‌الدین شیخ صدوق توقیعات در بخش جداگانه‌ای گردآوری شده است. همچنین کتاب‌هایی به صورت مستقل با موضوع توقیعات امام زمان نوشته شده است.
مفهوم‌شناسی
- «به مردم اعلام کن که ما از شلمغانی پرهیز می‌کنیم؛ چنان‌که پیش از او نیز از کسانی نظیر او همچون شریعی، نمیری، هلالی و بلالی پرهیز داشته‌ایم.»
شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۴۱۱.
به نامه‌ها و نوشته‌های امامان شیعه توقیع گفته می‌شود.[۱] در دوره غیبت صغری، نامه‌های شیعیان به امام مهدی(عج) و پاسخ‌های او توسط نُوّاب اربعه ردوبدل می‌شد.[۲]
توقیعات امام مهدی(ع) گاه به خط خود او بوده است و گاه او املا کرده و نواب اربعه می‌نوشته‌اند. بنا بر گزارش های تاریخی، در توقیع‌های امام مهدی(عج)، در مواردی اثر مُهر امام زمان(عج) نیز در نوشته موجود بوده است.[۳] در مواردی هم او در ذیل نامه، بر نگارش آن به خط خود تصریح کرده است.[۴] از عبدالله بن جعفر حمیری نقل شده است:
- هنگامی که ابوعمرو (اولین نائب امام مهدی) درگذشت، نامه‌هایی در جانشینی ابوجعفر (دومین نائب امام مهدی) به ما رسید که با همان خطی بود که قبلاً با آن مکاتبه می‌کردیم.[۵]
همچنین توقیعی از امام مهدی(عج) به خط احمد بن ابراهیم نوبختی و املای حسین بن روح نوبختی (نائب سوم امام مهدی) موجود است.[۶]
کاربردهای دیگر
واژه توقیع درباره احادیث غیرمکتوب امام دوازدهم نیز به‌کار رفته است؛[۷] چنان‌که شیخ صدوق برخی از سخنان امام مهدی(عج) را در بخش توقیع‌ها آورده است.[۸]
همچنین برخی از سخنان نواب اربعه همچون اَخبار غیبی آنان و اظهارنظر درباره مسائل دینی در محدوده توقیع‌ها ذکر شده است.[۹] گفته‌اند دلیل این کار احتمالاً این سخن از حسین بن روح نوبختی درباره خویش است[۱۰] که «در امر دین از خود سخن نمی‌گوید، بلکه همه را از «اصل» (امام مهدی(عج)) شنیده است.»[۱۱]
تعداد توقیعات
«تو تا شش روز دیگر وفات خواهی کرد پس خود را آماده ساز و به کسی برای جانشینی پس از خودت وصیت نکن چراکه غیبت دوم (کامل) آغاز گردیده است و مرا ظهوری نخواهد بود، مگر به اذن خداوند. ظهور، پس از گذشت زمانی دراز و سخت شدن دلها و پر شدن زمین از جور و ستم خواهد بود. بزودی کسانی از شیعیانم می‌آیند و ادعای دیدنِ مرا می‌کنند. آگاه باشید که هر کس پیش از خروج سفیانی و صیحه، ادعای دیدن مرا کند، دروغگو و افترا زننده است.»
صدوق، کمال‌الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۵۱۶.
در منابع حدیثی حدود صد توقیع از امام مهدی موجود است.[۱۲] بیشتر آن‌ها مربوط به دوره غیبت صغری است و در کتاب‌های کمال‌الدین شیخ صدوق و الغیبه شیخ طوسی نقل شده است. در کتاب کمال‌الدین در باب مربوط به توقیع‌ها، ۴۹ توقیع و یک دعا نقل شده است. همچنین در کتاب الغیبة، ۴۳ توقیع و روایت نقل شده که دوازده تایشان از کمال‌الدین شیخ صدوق روایت شده است.[۱۳]
همچنین در کتاب الاحتجاج (نوشته شده در قرن ششم قمری) دو توقیع از امام مهدی خطاب به شیخ مفید (درگذشت ۴۱۳ق) نقل شده است که مربوط به دوره غیبت کبری است.[۱۴] آیت‌الله خویی در اعتبار این توقیع‌ها تردید کرده است. به گفته وی، واسطه این توقیع به شیخ مفید و نیز واسطه شیخ مفید به طبرسی شناخته نیست.[۱۵]
نکته دیگر این است که در نوشته‌های شیخ مفید و کتاب الغیبه شیخ طوسی (شاگرد شیخ مفید) که درباره غیبت نوشته شده به آن‌ها اشاره نشده است. همچنین در کتاب الاحتجاج که بیش از یک قرن پس از درگذشت شیخ مفید نوشته شده به سند این دو توقیع اشاره نشده است.[۱۶] البته با استناد به جمله پایانی توقیع (آن را از همه پنهان بدار)،[۱۷] احتمال داده‌اند که شیخ مفید آن را مخفی نگه داشته و از این رو به دست شیخ طوسی نرسیده است.[۱۸]
موضوع توقیع‌ها
توقیع‌هایی که از سوی امام مهدی صادر شده است در موضوعات مختلف اعتقادی، فقهی، عزل و نصب وکیلان، دریافت وجوهات، تکذیب مدعیان دروغین نیابت و پاسخ به درخواست‌های شخصی شیعیان بوده است:[۱۹] در دانشنامه امام مهدی توقیعات در چهار قسم کلی مسائل اعتقادی، احکام فقهی، کرامت‌ها و دعاها و نیز موضوعات پراکنده دسته‌بندی شده‌اند:[۲۰]
خطاب به اسحاق بن یعقوب:
- «وَ أَمَّا الْحَوَادِثُ الْوَاقِعَةُ فَارْجِعُوا فِيهَا إِلَى رُوَاةِ حَدِيثِنَا فَإِنَّهُمْ حُجَّتِي عَلَيْكُمْ وَ أَنَا حُجَّةُ اللَّهِ عَلَيْهِم؛
در حوادثی که برایتان پیش می‌آید، به راویان حدیث ما مراجعه کنید؛ زیرا آنان حجت من بر شما و من حجت خدا بر آنان هستم.»
صدوق، کمال‌الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۸۴.
اعتقادی
شماری از توقیع‌های صادرشده از سوی امام مهدی، در پاسخ به پرسش‌های عقیدتی مانند صفات خدا، نبوت و امامت بوده است. حضرت مهدی(عج) در پاسخ به پرسش‌های مربوط به امامت، با اشاره بر این که زمین هیچ‌گاه خالی از حجّت نبوده است و این سنّت الهی تا قیامت ادامه دارد، به وظیفه امام در تعیین امامِ پس از خود پرداخته و خاطرنشان ساخته که امام حسن عسکری(ع)، ایشان را به امامت معرفی نموده است. او از اصل امامت و نیز از امامت خویش در برابر جعفر کذاب، دفاع نموده، شیعیان را از تعیین وقت ظهور، معرّفی، جانمایی و جست‌وجوی خود، نهی کرده است.[۲۱]
تکذیب مدّعیان
بخشی از توقیع‌های صادرشده از سوی امام مهدی در تکذیب یا لعن مدعیان دروغین نیابت بوده است. از جمله آن‌ها توقیعی است که در آن، ابومحمد حسن شریعی نخستین مدعی ارتباط با امام در عصر غیبت صغری لعن شده است.[۲۲]
فقهی
بخشی از محتوای توقیع‌ها، پاسخ به سؤالات فقهی است. در این توقیع‌ها، به پرسش‌های شیعیان درباره طهارت، نماز، روزه، حج، شهادت، قضا، وقف، معاملات، خمس، صدقه، نکاح، مُسکرات، زیارت قبور ائمه(ع) و... پاسخ داده شده است.[۲۳]
کرامت‌ها و دعاها
بخشی از توقیع‌ها دربردارنده اموری است که کرامت‌های امام مهدی(عج) را نشان می‌دهد. از جمله دعاهای امام در پی درخواست‌های شیعیان و نیز خبردادن امام از برخی حقوق مالی پنهان و دیگر امور نهانی.[۲۴] از این بخش از توقیعات برای اثبات حقانیت و امامت امام مهدی(عج) نیز استفاده می‌شود.[۲۵]
اعتبار توقیعات امام زمان(عج)
فقیهان شیعه در موارد متعددی برای استنباط احکام شرعی به این توقیعات استناد کرده‌اند.[۲۶] برای نمونه، فقیهان شیعه با استناد به توقیع امام مهدی در پاسخ به پرسش محمد بن عبدالله حِمیَری از حکم نماز خواندن در کنار قبر امامان، فتوا داده‌اند به حرام بودن یا مکروه بودن نمازگزاردن در مکانی جلوتر از قبر، به گونه‌ای که نمازگزار پشت به قبر باشد.[۲۷]
همچنین از توقیع امام مهدی(عج) که در آن آمده است در پیشامدها به راویان احادیث ما مراجعه کنید،[۲۸] برای اثبات نظریه ولایت فقیه استفاده می‌شود. امام خمینی با استناد به همین توقیع معتقد است که همه امور جامعه را باید به فقیهان سپرد.[۲۹]
- «ما او (حسین بن روح) را می‌شناسیم، خداوند تمام خوبی‌ها و خوشنودی‌های خویش را به وی بشناساند و او را با عنایت خود خرسند گرداند. از نامه او آگاه شدیم و به وی اطمینان داریم. او نزد ما دارای مقامی است که موجب شادی وی خواهد شد. خداوند احسان خود را نسبت به وی زیاد گرداند.»
منبع‌شناسی
چنان‌که در کتاب دانشنامه امام مهدی آمده است مهم‌ترین منابع توقیعات امام مهدی(عج)، کمال‌الدین اثر شیخ صدوق و الغیبة اثر شیخ طوسی هستند[۳۰] که هر یک بخشی جداگانه به توقیع‌های او اختصاص داده‌اند.[۳۱]
البته توقیع‌ها در منابع حدیثی دیگر همچون الکافی، الاحتجاج، معادن الحکمة، بحارالانوار و مکاتیب الائمة نیز به صورت پراکنده گزارش شده‌اند.[۳۲] همچنین در کتاب‌های نوشته شده درباره وکیلان و نواب اربعه مانند اخبار وکلاء الاربعة احمد بن محمد عیاش (درگذشت ۴۰۱ق) نیز مطالبی درباره آن‌ها وجود دارد.[۳۳]
با این حال، آثاری به صورت مستقل نیز درباره توقیعات امام مهدی نوشته شده است که در آن‌ها بیشتر به گردآوری توقیع‌ها پرداخته شده است:
- قرب الاسناد الی صاحب الامر، نوشته عبدالله بن جعفر حمیری بزرگ قمیان در نیمه دوم قرن سوم قمری
- توقیعات مقدسه، اثر جعفر وجدانی
- مجموعه سخنان و توقیع‌ها و ادعیه حضرت بقیةالله، اثر خادمی شیرازی [۳۴]
- موسوعة توقیعات الامام المهدی، از محمدتقی اکبرنژاد، قم، مسجد جمکران، ۱۴۲۷ق
- توقیعات ناحیه مقدسه علامه مجلسی
پانویس
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۴، ص۱۱۵.
- ↑ نگاه کنید طوسی، الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۳۵۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۱۶۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به کشی، رجال‌الکشی، ۱۴۰۹ق، ص۵۱۳، ۵۵۱.
- ↑ طوسی، الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۳۶۲.
- ↑ صدوق، کمال‌الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۵۰۸-۵۰۹.
- ↑ شبیری، «توقیع»، ص۵۷۷.
- ↑ صدوق، کمال‌الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۵۰۵.
- ↑ صدوق، کمال‌الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۵۰۲-۵۰۴؛ طوسی، الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۹۴، ۲۹۸، ۳۰۷،۳۰۸،۳۲۱.
- ↑ شبیری، «توقیع»، ص۵۷۷.
- ↑ صدوق، کمال‌الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۵۰۸-۵۰۹.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۴، ص۱۱۷.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۴، ص۱۱۷، پانویس۲.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۹۷-۵۰۰.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۳۷۲، ج۱۸، ص۲۲۰.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۴، ص۴۴۵.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۹۹.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۴، ص۴۴۵.
- ↑ شبیری، «توقیع»، ص۵۸۲.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۴، ص۱۱۷-۱۲۰.
- ↑ برای مشاهده این توقیع‌ها نگاه کنید به محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۴، ص۱۳۰-۱۶۵.
- ↑ طوسی، الغیبه، ج۱، ص۳۹۷.
- ↑ برای مشاهده این توقیع‌ها نگاه کنید به محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۴، ص۱۸۰-۲۳۹.
- ↑ برای مشاهده این توقیع‌ها نگاه کنید به محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۴، ص۳۲۲-۴۲۵.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۴، ص۱۱۹.
- ↑ برای مشاهده موارد نگاه کنید به محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۴، ص۲۵۵-۳۲۰.
- ↑ عاملی، مفتاح الکرامه، ۱۴۱۹ق، ج۶، ص۲۱۲-۲۱۴.
- ↑ صدوق، کمال‌الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۸۴.
- ↑ نگاه کنید به امام خمینی، کتاب البیع، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص ۶۳۵؛ امام خمینی، ولایت فقیه، ۱۳۷۴ش، ص۷۸-۸۲.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۴، ص۱۲۴.
- ↑ صدوق، کمال‌الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۸۲-۵۳۲؛ طوسی، الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۲۸۱ به بعد.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۴، ص۱۲۴.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۴، ص۱۲۳.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۴، ص۱۲۲-۱۲۴.
منابع
- امام خمینی، سید روح‌الله، کتاب‌البیع، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۳۶۳ش.
- امام خمینی، سید روح‌الله، ولایت فقیه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۳ش.
- خویی، سیدابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم، مرکز نشر الثاقة الاسلامیة فی العالم، ۱۳۷۲.
- شبیری، محمدجواد، «توقیع»، دانشنامه جهان اسلام(ج۸)، تهران، ۱۳۸۳ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، کمال‌الدین و تمام النعمه، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، اسلامیه، ۱۳۹۵ق.
- طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، تصحیح محمدباقر خرسان، مشهد، نشر مرتضی، ۱۴۰۳ق.
- طوسی، محمد بن حسن، کتاب الغیبه، قم، تصحیح عبادالله تهرانی و علی احمد ناصح، قم، دار المعارف الاسلامیه، ۱۴۱۱ق.
- عاملی، سیدجواد بن محمد، مفتاح الکرامه فی شرح القواعد العلامه، تصحیح محمدباقر خالصی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۹ق.
- کشی، محمد بن عمر، رجال‌الکشی (اختیار معرفة الرجال)، تصحیح محمد بن حسن طوسی، تصحیح حسن مصطفوی، مشهد، مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، ۱۴۰۹ق.
- محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام مهدی(عج)، قم، دار الحدیث، ۱۳۹۳ش.
پیوند به بیرون
- نقش و جایگاه توقیع‌ها در عصر غیبت صغری
- «ماهیت‌شناسی توقیعات حضرت مهدی(ع)»
- اعتبار توقیعات منتسب به حضرت مهدی(ع) از منظر شیعه