کربلا

کَربَلا یا کربلای مُعَلّی از شهرهای زیارتی شیعیان در عراق است. شهادت امام حسین(ع) و یارانش در واقعه کربلا در سال ۶۱ قمری و قرار داشتن حرم امام حسین(ع) و حرم حضرت عباس(ع) اهمیت زیاد به این شهر نزد شیعیان داده است.

کربلا

کربلا کربلا (عراق)
اطلاعات کلی
مختصات جغرافیایی	۳۲٫۶۱۳۸۹°شمالی ۴۴٫۰۲۵۰۰°شرقی / 32.61389; 44.02500
کشور	عراق
استان	کربلا
مساحت	۵۲,۸۵۶ کیلومتر مربع
جمعیت کل	۱ میلیون نفر
زبان	عربی
ادیان	اسلام
مذهب	شیعه
اطلاعات تاریخی
نام قدیم	نینوی، غاضریه، طف، نواویس
سال تأسیس	قرن دوم هجری قمری
قدمت	پیش از اسلام عصر بابلی
وقایع مهم	واقعه کربلا، تخریب حرم امام حسین (ع)، انتفاضه شعبانیه، حمله وهابی‌ها به کربلا، واقعه نجیب پاشا(غدیر دم)
مکان‌های تاریخی	قلعة الأخیضر، کاروانسرای خان الربع(النخیله)
اماکن
زیارتگاه	حرم امام حسین(ع)، حرم حضرت عباس(ع)، خیمه‌گاه، تل زینبیه، مرقد حر بن یزید ریاحی، کف‌العباس، قتلگاه، مقام امام زمان(عج)، مقام امام صادق(ع).
مساجد	مسجد رأس الحسین، مسجد سردار حسن‌خان، مسجد ناصری، مسجد آقا باقر بهبهانی، مسجد صاحب حدائق.

پیشینه کربلا به قبل از اسلام و دوره بابلی برمی‌گردد. پس از فتوحات اسلامی قبائلی در اطراف کربلا و نزدیک رود فرات زندگی می‌کردند. پس از شهادت امام حسین(ع) و یارانش در واقعه عاشورا در دهم محرم و تدفین پیکر آنان در کربلا، شیعیان برای زیارت حرم امام حسین(ع) راهی کربلا می‌شدند. اهتمام شیعیان برای زیارت امام حسین(ع) و دیگر شهدای کربلا روند تبدیل کربلا به سکونت‌گاه شیعیان را فراهم کرد. از سده‌های دوم و سوم قمری نخستین عمران و آبادانی در کربلا پایه‌ریزی شد. در دوره آل بویه اقدامات بسیاری برای توسعه عمران شهر کربلا صورت گرفت؛ اما بیشترین اهتمام برای توسعه کربلا به صفویه و قاجار برمی‌گردد.

همزمان با توسعه شهر کربلا در سده سوم قمری مدارس دینی کربلا تأسیس شد. رونق علمی حوزه علمیه کربلا در طول تاریخ با فراز و فرودهایی همراه بوده است. همزمان با رونق علمی حوزه‌های کربلا خاندان‌های شیعی متعددی برای کسب علم در کربلا ساکن شدند که خاندان آل طعمه و آل‌نقیب، بهبهانی، شهرستانی و شیرازی از آن جمله‌اند.

شهر کربلا در دو سده اخیر حوادث متعددی را از سر گذارنده است. حمله وهابی‌ها به کربلا ، حمله نجیب پاشا به کربلا والی عثمانی به این شهر، انقلاب ۱۹۲۰م و انتفاضه شعبانیه برخی از وقایع این دو سده است. شهر کربلا در سده بیستم پس از سقوط امپراتوری عثمانی و اشغال آن از سوی بریتانیا شاهد شکل‌گیری احزاب و تشکیلات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و افزایش آن پس از استقلال عراق بوده است. جمعیة الإتحاد والترقی، الجمعیة الوطنیة الإسلامیة، شعبه حزب الدعوة الاسلامیة در کربلا و شاخه مجلس اعلای اسلامی عراق مهم‌ترین احزاب شیعیان در کربلا شناخته می‌شوند.

شیعیان در مناسبت‌های گوناگون از سراسر جهان برای زیارت به این شهر می‌آیند. اوج این حضور در ایام عزاداری محرم و صفر به‌ویژه در مراسم پیاده‌روی اربعین است. جمعیت زائران اربعین حدود ۲۰ میلیون نفر در سال‌های ۱۳۹۴ش و ۱۳۹۵ش گزارش شده است.

کربلا در طول تاریخ به نام‌های دیگری نیز خوانده است. غاضریه، نینوا، طَفّ، عقر، حائر و نواویس از آن جمله‌اند.

معرفی

تصویری هوایی جدید از کربلا؛ شهر کربلا پس از سقوط رژیم بعث در ۲۰۰۳م شاهد توسعه و عمران شهری بوده است.

کربلا از شهرهای زیارتی و مقدس شیعیان در عراق است. این شهر در مرکز استانی به همین نام و در نیمه جنوبی عراق و حدود ۱۰۰ کیلومتری بغداد، پایتخت این کشور، واقع شده است.

شهادت امام حسین(ع) و یارانش در واقعه کربلا، وجود حرم امام حسین(ع)، حرم حضرت عباس(ع) و دیگر اماکن زیارتی، این شهر را به یکی از پربازدیدترین شهرهای زیارتی شیعیان به‌ویژه در ایام عزاداری محرم و مراسم اربعین حسینی تبدیل کرده است. کربلا پس از سقوط امپراطوری عثمانی در ۱۹۱۴م و همچنین پس از سقوط حکومت صدام در ۲۰۰۳م جایگاه سیاسی خاصی در عراق پیدا کرد. فتوای جهاد محمدتقی شیرازی، مرجع شیعیان در کربلا، علیه انگلیس و رهبری وی در انقلاب ۱۹۲۰ عراق در اعتراض به ادامه حضور بریتانیا در این کشور، بیانگر نقش سیاسی کربلا در تاریخ معاصر عراق است. پس از سقوط صدام نیز مواضع مرجعیت شیعه عراق در قبال تحولات سیاسی و اجتماعی این کشور و جهان اسلام در نماز جمعه این شهر اعلام می‌شود. اعلام فتوای جهاد علیه داعش مرجع شیعه آیت الله سیستانی از تریبون نماز جمعه کربلا از آن جمله است.

بر اساس سرشماری‌های سال ۲۰۱۵ جمعیت شهر کربلا نزدیک به هفتصدهزار نفر گزارش شده است. کربلا در طول تاریخ اسامی متعددی داشته است. غاضریه، نینوا، طَفّ، عَقْر، حائر و نواویس از آن جمله‌اند.

تاریخچه

برخی از منابع پیشینیه کربلا را به دوران قبل از اسلام در عصر بابلی دانسته‌اند. گزارش‌هایی نیز کربلا را قبل از فتوحات اسلامی قبرستان مسیحیان و برخی نیز آن را مرکز آتشکده‌های زرتشتیان معرفی کرده‌اند. از دیرباز در اطراف کربلا به ویژه مناطق همجوار با رود فرات دهکده‌های فراوانی بوده است. علاوه بر آن گزارش‌هایی از حضور انبیاء یا دست کم برخی از پیامبران اولوالعزم نظیر نوح(ع) و ابراهیم(ع) در کربلا در متون روایی وجود دارد.

پس از فتح عراق و بین‌النهرین توسط مسلمانان گزارش‌های نادری از سوی مورخان تا پیش از واقعه عاشورا ثبت شده است. در گزارشی آمده که خالد بن ولید در سال دوازدهم قمری در جریان نبرد حیره پس از تسلط بر حیره (در نزدیکی نجف کنونی) در کربلا اردو زد. برخی از گزارش‌ها به عبور امام علی(ع) در بازگشت از جنگ صفین اشاره دارد که بر اساس آن امام علی در کربلا برای خواندن نماز و استراحت توقف کردند و نسبت به واقعه کربلا و حوادثی که در آینده برای فرزندش حسین(ع)، اصحاب و خانواده او اتفاق می‌افتد، پیشگویی کرده بود.

مهم‌ترین واقعه‌‌ای که کربلا به سبب آن مشهور و نزد شیعیان اهمیت زیاد یافت، واقعه عاشورا است. در این واقعه امام حسین(ع) پس از بیعت نکردن با یزید و دعوت مردم کوفه برای بیعت با ایشان با ارسال نامه‌های متعدد از مکه راهی کوفه شد.پس از متوقف کردن کاروان امام حسین(ع) در راه کوفه توسط حر بن یزید ریاحی و به دستور عبیدالله بن زیاد، فرماندار کوفه، کاروان امام به ناچار در کربلا اردو زد. پس از چند روز از توقف کاروان امام حسین(ع)، در دهم محرم سال ۶۱ق نبردی میان سپاه امام حسین(ع) و لشکر عمر بن سعد رخ داد، امام(ع) به همراه بسیاری از یارانش در آن روز به شهادت رسیدند و بازماندگان کاروان امام حسین(ع) که بیشترشان زنان و کودکان بودند اسیر گشتند و ابتدا به کوفه و سپس به دِمَشق، پایتخت یزید در شام فرستاده شدند.

تأکید امامان شیعه بر زیارت کردن حرم امام حسین(ع) و توجه شیعیان به آن، زمینه برای ساخت بنا بر قبر امام حسین، توسعه آن و احداث سکونت‌گاه برای زائران و مجاوران مرقد امام(ع) در کربلا در دوره بنی‌امیه و بنی‌عباس فراهم کرد. پیدایش قیام‌های شیعی پس از واقعه کربلا نیز در توجه شیعیان به قبر امام حسین(ع) نقش داشته است. توابین در قیام خود پس از آنکه از نخیله راهی دمشق شدند در میانه راه قبر امام حسین را زیارت کردند و پای‌بندی خود به راه امام حسین(ع) اعلام کردند. در قیام مختار نیز توجه به کربلا و زیارت قبر امام حسین(ع) وجود داشت. مختار ثقفی نخستین کسی بود که ضمن ساخت بنایی بر قبر امام حسین(ع)، مسجد و روستای کوچکی متشکل از مجموعه‌ای از منازل ساخته شده از گل، ساقه و شاخه درخت خرما ایجاد کرد.

با افزایش زائران کربلا و اقامت برخی مسلمانان در اطراف مرقد امام حسین(ع) همزمان با ضعف بنی‌امیه و شکل‌گیری دولت عباسیان، آبادانی کربلا شکل جدی به خود گرفت. خانه‌هایی جدید در مجاورت مرقد امام(ع) با استفاده از مصالح ساختمانی مناسب بنا شد.

این اقدامات از سوی شیعیان تهدیدی برای برخی خلفای عباسی قلمداد می‌شد. از این رو خلفایی نظیر هارون‌الرشید و مُتَوکِّل عَبّاسی در دوره حکومت خود دستور تخریب حرم و بناهای اطراف آن را دادند. با این حال به نظر می‌رسد اقدامات خلفای عباسی نتوانست از تبدیل شدن کربلا به سکونت‌گاه برخی از شیعیان ممانعت کند. پس از هارون، در دوره فرزندش مأمون عباسی مرقد امام حسین(ع) و بناهای تخریب شده، بازسازی و آبادانی نسبی در کربلا محقق شد. پس از ویرانی‌های دوره متوکل نیز عمران به شهر کربلا برگشت و علاوه بر بازسازی مرقد و مناطق تخریب شده، اماکن جدیدی از جمله بازار کربلا تأسیس شد. در دوره عباسیان محافل علمی نیز توسط اصحاب ائمه در کربلا تشکیل شد که از آن با عنوان نخستین دوره حوزه کربلا یاد می‌شود. روند معماری کربلا در دوره آل بویه شکل جدیدی به خود گرفت که برخی از آن با عنوان دوره شکوفایی معماری کربلا تا آن دوره یاد می‌کنند. حاکمان بویهی ضمن زیارت امام حسین(ع) اقدام به تجدید بنای مرقد امام حسین(ع) و توسعه شهر کربلانمودند. ساخت نخستین باروی شهر، احداث سکونت‌گاه و بازارهای جدید، مدارس دینی نظیر مدرسه عَضُدِیه و مسجد رأس‌الحسین، که به دستور عَضُدُالدوله دیلمی در ۳۷۲ق ساخته شد، از توسعه شهری کربلا حکایت دارد.

شهر کربلا با توجه پادشاهان صفوی و قاجار به عتبات عالیات از سده‌های ۱۰ تا ۱۳ق و اقامت گسترده ایرانیان وارد مرحله جدیدی از معماری و شکوفایی عمران کربلا بوده است. در این مرحله علاوه بر تجدید بنای و توسعه حرم امام حسین(ع)، حرم حضرت عباس(ع) و دیگر اماکن زیارتی در کربلا، ایرانیان مقیم کربلا نقش فراوان در رونق بازرگانی و تأسیس حسینیه‌ها، مدارس علمیه، کتابخانه‌ها و مساجد در این دوره‌ها داشته‌اند. جهانگردان و جغرافی‌دانانی نظیر کارِستِن نِیبُور، جان اشر در بازدید از شهر کربلا از توسعه شهری کربلا در دوره عثمانی‌ها در سفرنامه‌های خود گزارش کرده‌اند. جان پیترز جهانگرد و باستان‌شناس از کشور آمریکا نیز در بازدید از کربلا در ۱۸۹۰م نوشته است بخش جدید کربلا که خارج از حصار قدیم شهر ایجاد شده است دارای خیابان‌های گسترده و منظم نظیر شهرهای اروپایی است.

اماکن زیارتی

نمایی از حرم حضرت عباس(ع) و حرم امام حسین(ع) در شهر کربلا

وجود حرم امام حسین(ع) و حرم حضرت عباس(ع) شهر کربلا را در ردیف مهمترین شهرهای زیارتی برای شیعیان قرار داده است. حرم امام حسین محل دفن امام حسین(ع)، شماری از بنی‌هاشم و یاران امام است که در واقعه کربلا به شهادت رسیدند.زیارت حرم امام حسین(ع) همواره یکی از اعمال مورد توجه شیعیان بوده است. سفارش به زیارت امام حسین(ع) در برخی از روزهای خاص نظیر عاشورا، اربعین و نیمه شعبان، موجب شده بیشترین جمعیت زائران مربوط به این ایام باشد. در فقه شیعه، حرم و تربت امام حسین(ع) احکام خاصی دارد.

حرم امام حسین(ع)، بارها از سوی مخالفان شیعه از جمله خلفای عباسی و وهابیان تخریب شد. یکی از نخستین تخریب حرم امام حسین(ع) در زمان متوکل و آخرین آن در سال ۱۴۱۱ق توسط حکومت بعث عراق در جریان انتفاضه شعبانیه صورت گرفت.

حرم حضرت عباس(ع) نیز در ۳۷۸ متری شمال شرقی حرم امام حسین(ع) قرار دارد. زائران کربلا علاوه بر زیارت امام حسین(ع)، حرم حضرت عباس(ع) را نیز زیارت می‌کنند. شیعیان در روز تاسوعا در حرم حضرت عباس عزاداری می‌کنند. در تقویم عزاداری شیعه روز تاسوعا منتسب به ابوالفضل‌العباس(ع) است.

شهر کربلا علاوه بر وجود حرم امام حسین(ع) و حضرت عباس(ع) اماکن زیارتی دیگر دارد که بیشتر آن به واقعه کربلا مربوط می‌شود. خیمه‌گاه، تل زینبیه و مرقد حر بن یزید ریاحی از آن جمله است. در نزدیکی حرم امام حسین(ع) دو مقام امام صادق(ع) و مقام امام زمان(عج) وجود دارد که در فرهنگ شیعه دارای احترام و زیارتگاه آنان است.

مقام امام زمان(عج) در کربلا

وقایع سیاسی و اجتماعی در قرن‌های ۱۳ و ۱۴ قمری

کربلا در قرن‌های ۱۳ و ۱۴ قمری، شاهد حوادث و تحولات متعدد سیاسی، اجتماعی فرهنگی بوده است.

حمله وهابیت

مقالهٔ اصلی: حمله وهابی‌ها به کربلا

در ۱۸ ذی‌الحجه سال ۱۲۱۶ق وهابیان به رهبری عبدالعزیز بن سعود از حجاز وارد عراق شدند و به کربلا حمله کردند. آنها از طریق محله خیمه‌گاه وارد شهر شدند و اقدام به کشتار، غارت اموال مردم و اشیاء قیمتی حرم امام حسین(ع) نمودند. در این روز بسیاری از اهالی کربلا بر اساس رسم همیشگی در روز عید غدیر به زیارت حرم امام علی(ع) در نجف رفته بودند. از این رو شهر کربلا خالی از مردان برای مقاومت بود. منابع تاریخی تعداد قربانیان این حادثه را از هزار نفر تا ۴ هزار نفر گزارش کرده‌اند. در این حادثه آسیب جدی به حرم امام حسین(ع) وارد شد.

حمله نجیب پاشا

پس از آنکه اهالی کربلا حاکمیت عثمانی‌ها را در ۱۲۸۵ق نپذیرفتند نجیب پاشا حاکم عثمانی در عراق مهلت چندروزه‌ای به ساکنان کربلا برای پذیرش حاکمیت عثمانی‌ها و تسلیم شدن به آنها داد. پس از شکست میانجیگری سیدکاظم رشتی، از علمای ساکن در کربلا و دومین رهبر شیخیه، برای جلوگیری از حمله عثمانی‌ها به داخل شهر و تسلیم نشدن اهالی کربلا، نجیب پاشا دستور حمله به کربلا را صادر کرد. سربازان عثمانی مجوز حمله به همه اماکن به جز حرم امام حسین(ع) و حرم حضرت عباس(ع) و منزل سیدکاظم رشتی را داشتند. برخی از اهالی کربلا برای آسیب ندیدن به حرم حضرت ابوالفضل پناه آوردند. با این همه این مکان نیز از هجوم عثمانی‌ها در امان نماند. بر اساس برخی گزارش‌ها حدود ۱۰ هزار نفر در این حادثه کشته شدند. این حادثه به واقعة غدیر الدم(ترجمه: غدیر خون) شهرت یافت.

مبارزه ضد استعمار

مقالهٔ اصلی: انقلاب ۱۹۲۰ عراق

شهر کربلا در دوره شکست امپراتوری عثمانی و حضور بریتانیا در عراق در ۱۹۱۷م از مراکز اصلی مبارزه علیه انگلیسی‌ها بود. جنبش ۱۹۲۰م. عراق که بعدها به ثورة العشرین شهرت یافت به رهبری محمدتقی شیرازی مرجعیت شیعه در کربلا شکل گرفت. این جنبش پس از عمل نکردن بریتانیا در خروج از عراق و استقلال این کشور به وقوع پیوست.

حضور گسترده ارتش بعث عراق در ورودی حرم حضرت عباس(ع) در کربلا پس از سرکوب انتفاضه شعبانیه

انتفاضه شعبانیه

مقالهٔ اصلی: انتفاضه شعبانیه

کربلا در جریان قیام مردم عراق علیه حکومت بعثی‌ها به رهبری صدام حسین در شعبان سال ۱۴۱۱ق/۱۳۶۹ش از مراکز اصلی قیام بود. این شهر در کنار ۱۳ استان دیگر عراق در انتفاضه شعبانیه به دست نیروهای مردمی افتاد اما در نهایت قیام توسط نیروهای تحت امر صدام مهار و سرکوب شد. در جریان سرکوب قیام حرم امام حسین(ع) از سوی ارتش بعث آسیب دید. بر اساس برخی منابع بین سیصد تا پانصدهزار نفر در سراسر عراق در جریان سرکوب قیام کشته و حدود دو میلیون نفر آواره شدند.

درگیری با ارتش آمریکا پس از سقوط صدام

حضور نیروهای ائتلاف آمریکا در کربلا پس از حمله به عراق در ۲۰۰۳م؛ در این تصویر سرباز آمریکایی در کنار خودروی انتحاری در خیابان منتهی به حرم حضرت عباس(ع) ایستاده است.

کربلا در زمان حمله آمریکایی‌ها به عراق در ۲۰۰۳م شاهد درگیری نظامی پراکنده اهالی کربلا با نیروهای آمریکایی در خیابان‌های منتهی به حرم امام حسین(ع) و حرم حضرت عباس(ع) بود. همچنین در سال ۲۰۰۴م به دنبال درگیری نظامی گروهی از شیعیان وابسته به جریان صدر موسوم به جیش المهدی با آمریکایی‌ها در نجف، بصره و شهرک صدر بغداد، آمریکایی‌ها برای دفع حمله احتمالی طرفداران صدر در کربلا با تجهیزات زرهی وارد شهر کربلا شدند و ضمن حمله به دفتر جریان صدر، خیابان‌های اطراف حرم را مسدود کردند. علت اصلی درگیری‌ها مخالفت با اشغالگری ارتش آمریکا در عراق عنوان شده بود. شیعیان طرفدار جیش‌المهدی در کربلا در ۲۰۰۷م نیز با آمریکایی‌ها درگیر شدند با این تفاوت که طرف اصلی درگیری با جیش المهدی پلیس عراق بود و آمریکایی به عنوان نیروی پشتیبان پلیس عراق وارد صحنه درگیری در شهر کربلا شدند.

حملات تروریستی در کربلا

پس از سقوط رژیم بعث در عراق، گروه‌های تروریستی و تکفیری وابسته به القاعده با همکاری گروهی از افسران سابق وابسته حزب بعث عراق به عملیات‌های متعدد تروریستی در کربلا دست زدند. این حملات تروریستی که در شهرهای دیگر عراق نیز صورت می‌گرفت تلفات مالی و جانی فراوان را به دنبال داشت. بیشتر اقدامات تروریستی در کربلا در ایام عزاداری امام حسین و مراسم پیاده‌روی اربعین به وقوع پیوست.

احزاب و تشکلات سیاسی و اجتماعی

شهر کربلا در دو سده اخیر به دلیل اقامت مراجع تقلید شیعه و رونق حوزه علمیه کربلا نقش مهمی در تحولات سیاسی و اجتماعی عراق ایفا کرد. فعالیت تشکیلات سیاسی اجتماعی در کربلا با تحولات سیاسی عراق و گاه ایران همراه بود. واکنش علمای ساکن در نجف و کربلا در قبال جنبش مشروطه ایران از آن جمله است. ماجرای مشروطه همانگونه که علما و حوزه نجف را متلاطم کرد بر کربلا نیز تأثیر گذاشت با این تفاوت که کربلایی‌ها موضع منفی نسبت به مشروطه داشتند.

کربلا در سده بیستم و به طور خاص در دوره اشغال عراق توسط بریتانیا نیز شاهد شکل‌گیری احزاب و جریان‌های متعدد یا تأسیس شاخه‌ای از احزاب فعال عراق بود. مرجعیت شیعه در کربلا و حوزه علمیه این شهر همکاری‌های سیاسی، فکری و فرهنگی با برخی از جریان‌های فعال در کربلا داشتند. استقلال عراق و خروج بریتانیا از این کشور از اصلی‌ترین اهداف جریان‌های عراق در نیمه نخست قرن بیستم بود. جمعیة الإتحاد و الترقی و الجمعیة الوطنیة الإسلامیة از این نوع بودند. جمعیة الوطنیه توسط محمدرضا شیرازی فرزند محمدتقی شیرازی، مرجعیت شیعه در کربلا، و جمعی از روحانیان شیعه در کربلا با هدف مبارزه با حضور بریتانیا در ۱۹۱۷م تأسیس شد. این تشکیلات پس از فتوای جهاد میرزای شیرازی نقش مهمی در برپایی انقلاب ۱۹۲۰ عراق داشت.

با تشکیل گروهک‌های مختلف کمونیستی، در سایه استقلال عراق شاخه‌ای از احزاب کمونیستی نظیر «حزب الشیوعی» در شهرهای کربلا و نجف فعالیت و طیف وسیعی از جوانان را به خود جذب می‌کردند. حوزه و مرجعیت در نجف و کربلا برای مقابله با تهدید گسترش کمونیسم برای اسلام به فکر ایجاد تشکیلاتی افتادند. این تشکیلات با نام حزبُ الدّعوَةِ الاسلامیة در ۱۹۵۶م تأسیس شد. یکی از نخستین نشست‌های حزب الدعوه در کربلا برگزار شد. شماری از رهبران سیاسی این حزب نظیر ابراهیم جعفری و نوری مالکی از اهالی کربلا بودند. پس از حزب الدعوه نیز در ۱۹۶۲م سازمان عمل اسلامی وابسته به خاندان شیرازی در کربلا تأسیس شد.

در دوران حزب بعث عراق به ریاست صدام حسین نیز برخی از علما و روحانیون شیعی عراقی مجلس اعلای اسلامی عراق را تأسیس کردند. پس از سقوط حکومت صدام جریان‌های شیعی متعددی در عراق شکل گرفت که بسیاری از آنها شاخه‌ای در کربلا ایجاد کردند و به فعالیت‌های سیاسی فرهنگی مشغول شدند. از جمله این تشکیلات می‌توان به سازمان بدر عراق و جریان صدر اشاره کرد.

آیین‌ها

واقعه کربلا و قیام حسین تأثیرات فرهنگی را در جوامع شیعی داشته است. شهر کربلا خاستگاه بسیاری از پدید‌ه‌های فرهنگی متأثر از واقعه عاشورا است. پیدایش آیین‌های شیعی در کربلا نظیر مراسم عزاداری طویریج، زیارت اربعین و پیاده‌روی اربعین، ساخت حسینیه‌ها، ساخت مهر نماز و تسبیح از تربت کربلا و تعزیه از این موارداست.

طُوَیریج

یکی از مناسک شیعیان کربلا برپایی دسته عزاداری طویریج است. طویریج نام شهری است در ده کیلومتری کربلا که بیشتر به مراسم شیعیان کربلا در روز عاشورا اشاره دارد. شیعیان کربلا در عصر عاشورا از شهرستان طویریج با پای پیاده به سمت حرم امام حسین(ع) و حرم حضرت عباس(ع) می‌روند و زمانی که به نزدیکی حرم امام حسین(ع) می‌رسند مسیر بین‌الحرمین تا داخل حرم را هروله‌کنان بر سر و سینه می‌زنند. این رسم به یاد دیر رسیدن اهالی این شهر در عصر عاشورا به كربلا انجام می‌شود.

زیارت اربعین

یکی از مراسم‌های مذهبی شیعیان زیارت اربعین در کربلا است. شیعیان از قرون نخستین بر اساس توصیه امامان معصوم توجه ویژه‌ای به زیارت اربعین داشته‌اند. بسیاری از شیعیان در عراق و برخی از شیعیان در ایران و سایر مناطق جهان برای حضور در اربعین حسینی، از نجف به صورت پیاده‌روی روانه کربلا می‌شوند. این مراسم به پیاده‌روی اربعین مشهور است. روز اربعین تجمع گسترده‌ای از عزادارانی که از شهرهای دور و نزدیک عراق و یا از سایر مناطق جهان در کربلا حاضر شدند، شکل می‌گیرد.

تربت کربلا

تربت کربلا یا تربت امام حسین(ع) که معمولاً خاک یا غباری است که از اطراف قبر امام حسین(ع) برداشته می‌شود به سبب فضیلتی که در روایات نقل شده است مورد احترام شیعیان است. شیعیان از تربت کربلا برای ساختن مهر نماز و تسبیح استفاده می‌کنند. در منابع فقهی سجده بر تربت کربلا در نماز، مستحب دانسته شده است.

تأسیس حسینیه برای اقامت زائران

ساختمانی منسوب به حسینیه قدیمی اصفهانی‌ها واقع در خیابان القبله در کربلا؛ در کنار ساختمان زنانی با پوشش چادر ایرانی قرار دارند. این تصویر در ۱۹۵۶م گرفته شده است.

احداث حسینیه برای اسکان زائران کربلا از جمله اقداماتی بود که در سده‌های گذشته صورت گرفت. تاریخ ساخت نخستین حسینیه در کربلا به قرن یازدهم هجری برمی‌گردد. همزمان با بازسازی بخشی از عتبات عراق در دوره قاجار، والی عثمانی در عراق در سال ۱۱۲۷ هجری حسینیه‌ای را برای رفاه زائران کربلا احداث کرد. بعدها در سال ۱۳۶۸ هجری گروهی از تجاری که ایرانی بودند این مکان را از سازمان اوقاف عراق خریدند و به همراه گروهی از بازرگانان عراقی و کویتی این حسینیه را بازسازی کردند. این حسینیه پس از بازسازی حسینیه تهرانی‌ها نام گرفت و بعدها نام آن به حسینیه حیدریه تغییر کرد. قبل از این تاریخ گزارشی از وجود اماکنی با عنوان حسینیه یافت نشده است. پس از این تاریخ بیشتر حسینیه‌های مشهور کربلا پس از دهه دوم و سوم سده چهاردهم قمری بنا شد. شماری از این حسینیه‌های تاریخی توسط علما و تجار ایرانی و برخی از آنان توسط شیعیان هندی ساخته شده است. پس از سقوط حکومت بعث عراق تأسیس حسینیه و زائرسرا گسترش یافت و ساخت هتل‌ها نیز نتوانست از روند ساخت حسینیه بکاهد.

تعزیه

تعزیه به مثابه نمایش مذهبی در شهرهای عراق از جمله کربلا رواج دارد. تعزیه به شکل امروزی آن، پس از گسترش آن در دوره قاجار در ایران، در حدود سده بیستم میلادی وارد عراق شد. این مراسم در کربلا و نجف علاوه بر تعزیه با نام تشابیه یا مسرح الحسینی نیز شناخته می‌شود. برگزاری هنر تعزیه مانند دیگر مراسم‌های شیعیان با به قدرت رسیدن حزب بعث در دهه هفتاد میلادی محدود و در نهایت ممنوع شد. پس از سقوط حکومت صدام حسین در ۲۰۰۳م مراسم تعزیه نیز در مناطق مختلف عراق احیا شد.

شاعران کربلا

بر اساس منابع ادبی و تاریخی عراق، شاعران کربلانقش مهمی در نهضت‌های ادبی و سیاسی عراق ایفا کرده‌اند. بخشی از فعالیت‌های ادبی، سیاسی و اجتماعی آنان با حضور در انجمن‌های ادب و شعر در کربلا و دیگر شهرها در عراق نمود داشت. جمعیة الندوة الشباب العربی، ندوة الخمیس العربی، المنتدی الثقافی و جمعیة الشعراء الشعبیین نمونه‌ای از انجمن‌های ادبی در کربلا بوده‌اند. شماری از این انجمن‌ها همچنان به فعالیت خود می‌پردازند. در این میان شعر آیینی در کربلانیز همزمان با سبک‌های دیگر شعر در کربلا رایج بوده است. این سبک شعر با حمایت آستان قدس حسینی و آستان مقدس حضرت عباس در میان شاعران جوان عراقی محبوبیت دارد.

حوزه‌ها و مراکز علمی

مقالهٔ اصلی: حوزه علمیه کربلا

پیشینه علوم دینی اسلامی در کربلا به سده‌های نخستین قمری با حضور اصحاب برخی امامان معصوم(ع) و راویان شیعه برمی‌گردد. آنان در این دوره به تربیت شاگرد در کربلا اشتغال داشتند. عبدالله بن جعفر حمیری از نزدیکان به امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع)، شاگردان متعددی را در این شهر تربیت کرده است. پس از دوره غیبت فقهایی نظیر نجاشی، سیدبن طاووس، شهید اول و ابن‌فهد حلی در این شهر کسب علم کردند.

در قرن نهم هجری، حوزه علمیه در کربلا شکل گرفت که از نخستین بزرگان این حوزه، سید عزالدین حسین بن مساعد حائری و فیض الله برمکی بغدادی بودند. در حوزه علمیه کربلا دو مکتب اخباری و اصولی فعالیت داشتند اما مکتب اخباری طرفداران زیاد نداشت. با ظهور صفویه مکتب اخباری توسط محمدامین استرآبادی احیا شد. پس از سقوط صفویان، آزار و اذیت‌های افغان‌های سنی‌مذهب و فشارهای نادرشاه، علمای ایرانی را مجبور به مهاجرت به عراق به ویژه کربلا کرد. در این دوره مکتب اخباری در کربلا به اوج خود رسیده بود و شمار زیاد از علمای ایرانی مرام اخباری داشتند. با این همه مکتب اخباری به دلایلی رو به افول نهاد.

حوزه کربلا در قرن سیزدهم هجری به دلیل مهاجرت علمای ایران به نجف یا بازگشت به ایران دیگر رونق سابق خود را نداشت تا آنکه محمدتقی شیرازی از سامرا به کاظمین و در نهایت به کربلا مهاجرت کرد. رهبری وی در مبارزه با اشغالگری بریتانیا در عراق و شرکت برخی از روحانیان و طلاب حوزه علمیه کربلا در جنبش فراگیر ضد بریتانیا، جان تازه‌ای به حوزه علمیه کربلا بخشید.

در سده‌های مختلف مدارس علمیه متعددی در کربلا تأسیس شد. شمار زیادی از این مدارس از سوی علمای ایرانی مقیم در عراق بنا شد. مدرسه سید مجاهد، مدرسه صدر اعظم نوری و مدرسه خوئی از جمله این مدارس است. علاوه بر مدارس علمیه کتابخانه‌های متعددی نیز در کربلا ساخته شد که تعدادی از آنان به دلیل وجود نسخه‌های خطی جایگاه ویژه‌ای برای محققان شیعه دارد. برخی مورخان ۷۸ کتابخانه در کربلا را فهرست کرده‌اند که شماری از آنان از سوی علمای مقیم کربلا احداث شده است. در کنار مدارس علمیه، دانشگاه کربلا، دانشگاه اهل‌البیت و پژوهشکده‌های وابسته به آستان مقدس امام حسین و حرم حضرت عباس(ع) نیز پس از سقوط حکومت بعث فعالیت‌های علمی و پژوهش‌های متعددی را در زمینه تشیع انجام داده‌اند.

خاندان‌ها و شخصیت‌ها

شهر کربلا از قرون نخستین و شکل‌گیری آن تا دوره معاصر، خاندان‌های بسیاری را در خود جای داده است. برخی از این خاندان‌ها از سده‌های نخستین در کربلا اقامت کردند. خاندان آل طعمة و آل‌نقیب از این دسته است. آل طعمة که نسل‌شان به ابراهیم مجاب، نخسین علوی ساکن در کربلا می‌رسد، از قدیمی‌ترین خاندان علوی‌اند که در سده سوم هجری در کربلا ساکن شدند. آل‌نقیب نیز منسوب به امام کاظم و از سده پنجم قمری در کربلا اقامت کردند. بیشترین شهرت به خاندان‌های علمی اختصاص دارد که برای کسب علوم دینی از مناطق مختلف عراق، ایران، کشورهای عربی و هند در این شهر اقامت می‌کردند. برخی از خانواده‌های عالمان دینی پس از کسب اجتهاد و یا گذراندن دروس مقدماتی در مدارس علمیه به کشور خود برمی‌گشتند. خاندان بهبهانی، صدر، شیرازی، شهرستانی، کشمیری، رشتی، مرعشی تنها بخشی از خاندان مشهور در کربلا شناخته می‌شوند.

در دوره کنونی برخی از شخصیت‌های سیاسی شیعه در عراق و ایران از اهالی کربلا بوده‌‌اند. ابراهیم جعفری و نوری مالکی از سیاستمداران شیعه در عراق و علی‌اکبر صالحی از سیاستمداران در ایران متولد کربلا هستند.

تجارت و کشاورزی

یکی از حرفه‌های اصلی ساکنان کربلا در سده معاصر کشاورزی و بازرگانی بود. رشد ملی‌گرایی عربی در دهه‌های نخستین در عراق، که به نفع اهل‌سنت بود، در کنار فتوای ممنوعیت خدمت به نظام پادشاهی عراق از سوی مرجعیت شیعه عراق، موجب شد شیعیان کربلا مانند شیعیان در بغداد و دیگر شهرها این کشور به امور غیر دولتی نظیر کشاورزی و بازرگانی بپردازند. علاوه بر آن وجود آب فراوان به‌ویژه وجود آبراهی معروف به حسینیه که وظیفه انتقال آب از فرات به کربلا را برعهده داشت زمینه مناسبی را برای رشد و گسترش کشاورزی در کربلا فراهم کرد.

تفاهم‌نامه خواهرخواندگی با شهرهای ایران

افزایش حجم تبادلات بازرگانی میان ایران و عراق موجب شد بین یکی از شهرهای ایران و کربلا تفاهم‌‌نامه خواهرخواندگی منعقد شود. شهرهای قم، مشهد و قزوین داوطلب این تفاهم‌نامه بودند. با انتخاب شهر قزوین در نهایت تفاهم‌نامه‌ خواهرخواندگی میان شهر کربلا و قزوین منعقد شد. بر اساس این تفاهم‌نامه قرار شد طرفین اقدامات لازم را برای تقویت روابط بازرگانی، توریسم درمانی، توسعه و عمران شهری انجام دهند.

تک نگاری

• تراث کربلا نوشته سلمان هادی آل طعمه، تدوین: پژوهشکده حج و زیارت، نشر مشعر تهران، ۱۳۹۵ش.
• میراث کربلا "تاریخ فرهنگی، اجتماعی کربلا" ، نويسنده : آل‌طعمه ، سلمان‌هادی - مترجم : انصاری ، محمدرضا، ناشر سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۳ش. تهران.

جستارهای وابسته

• کوفه
• نجف

پیوند به بیرون

• عتبات عالیات عراق؛ اصغر قائدان
• اماکن زیارتی و سیاحتی عراق؛ محمدرضا قمی