عایشه دختر ابوبکر (درگذشت ۵۸ق) سومین همسر پیامبر اسلام(ص) است که پس از وفات خدیجه کبری و پس از سوده به همسری پیامبر اکرم درآمد. مورخان درباره سن او به‌هنگام ازدواج، اختلاف دارند. ماجرای افک یکی از معروف‌ترین وقایع زندگی عایشه است که به‌علت اتهام دیگران به او در پی حادثه‌ای، نزول آیاتی از سوره نور را به‌دنبال داشت و خداوند، اتهام‌زنندگان را سرزنش کرد.
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | عایشه دختر ابوبکر بن ابی‌قحافه |
| کنیه | ام عبدالله |
| لقب | ام المؤمنین • حمیرا |
| زادروز | سال چهارم بعثت |
| زادگاه | مکه |
| محل زندگی | مکه • مدینه |
| نسب/قبیله | بنی‌تیم |
| خویشاوندان | پیامبر(ص) • ابوبکر • محمد بن ابی‌بکر |
| درگذشت | ۱۰ شوال سال ۵۸ قمری |
| نحوه درگذشت | مرگ طبیعی / مرگ به‌دست معاویه |
| مدفن | قبرستان بقیع |
| مشخصات دینی | |
| زمان اسلام آوردن | چهارم بعثت |
| حضور در جنگ‌ها | جنگ جمل |
| دلیل شهرت | همسر پیامبر • ماجرای افک • جنگ جمل |
| نقش‌های برجسته | همسر پیامبر(ص) • از روایان احادیث پیامبر(ص) • از مخالفان امام علی(ع) |
عایشه، مشهور به ام المؤمنین، در میان همسران پیامبر، به‌دلیل فعالیت‌ها، جهت‌گیری‌های سیاسی و نقشی که پس از رحلت پیامبر(ص) ایفا کرد، شهرت فراوانی دارد. او در زمینه‌سازی برای خلافت خلیفه اول و دوم تلاش نمود و با نقل روایاتی در ذکر فضایل آن دو، به تثبیت جایگاه آنان کمک کرد. عایشه در دوران خلافت عثمان نیز ابتدا با او همراه بود، اما بعدها به دلایلی از او روی گرداند و با شورش بر ضد عثمان همراهی کرد. او پس از قتل عثمان، با اعلام خونخواهی عثمان، به مخالفت با امام علی(ع) برخاست و با همراهی برخی صحابه، جنگ جمل را به‌راه انداخت.
اهل‌سنت با استناد به روایاتی، از فضایل عایشه و محبوبیت او نزد پیامبر خبر داده‌اند و برای او جایگاه ارزشمندی قائل‌اند، اما در مقابل، شیعیان به دلیل موضع‌گیری‌های عایشه در دوران خلافت امام علی(ع) و تأثیرگذاری او در شکل‌گیری جنگ جمل و همچنین جلوگیری از دفن پیکر امام حسن(ع) در کنار قبر پیامبر(ص)، نقدهای فراوانی به رفتار و سیره او مطرح کرده‌اند. فعالیت‌های عایشه علیه امام علی(ع) و امام حسن(ع) موجب شد تا او را از سران عثمانیه قلمداد کنند.
زندگی‌نامه
عایشه دختر ابوبکر از خاندان «تَیْم» و مادرش «اُمّ‌‌رومان» دختر عامر بن عُوَیْمِر از قبیله بنی‌کِنانه بود.[۱] او در سال چهارم یا پنجم بعثت در مکه به‌دنیا آمد.[۲]
کنیه عایشه، «اُم‌ّعبدالله» بود که به علت وجود خواهرزاده‌اش عبدالله بن زبیر به این نام شهرت یافت.[۳] در بسیاری از منابع تاریخی، او را «اُمُّ الْمؤمنین» خوانده‌اند.[۴]
نقل شده است که پیامبر(ص)، عایشه را «حُمَیْراء» خوانده و او را این‌گونه خطاب کرده است.[۵] روایتی نیز در این مورد به‌شهرت رسیده که براساس آن، پیامبر(ص) خطاب به عایشه فرمود: «کَلِّمینی یا حُمَیْراء؛ ای حمیرا با من سخن بگوی». گفته شده نخستین بار، غزالی در کتاب احیاء علوم الدین، چنین حدیثی را نقل کرده و پیش از آن در هیچ کتابی نیامده است. چنانکه اَلْفَتَّنی از علمای اهل تسنن (متوفای ۹۸۶ق) نوشته است آنچه غزالی نقل کرده، هیچ اصل و ریشهای ندارد.[۶] سید مرتضی عسکری از عالمان شیعه نیز هیچ اصل و اساسی برای سخن غزالی قائل نیست و آن را از جعلیات او می‌داند که به دروغ گفته و به پیامبر(ص) افترا زده است.[۷]
وفات
عایشه در ۱۰ شوال سال ۵۸ق (یا سال ۵۷ق) در ۶۶ سالگی در مدینه درگذشت، ابوهریره بر او نماز خواند و در قبرستان بقیع دفن شد.[۸] برخی نیز زمان وفات او را ۱۷ رمضان همان سال گفته‌اند.[۹]
درباره علت مرگ عایشه، اختلاف‌نظر وجود دارد. عده‌ای بر خلاف اهل سنت که مرگ او را طبیعی دانسته‌اند، با استناد به منابع، معاویه را عامل قتل عایشه می‌دانند که با مکر و حیله خود، چاله‌ای کَند و او را در آن انداخت.[۱۰] علت این امر را اعتراض عایشه به بیعت گرفتن معاویه برای یزید گفته‌اند.[۱۱] قائلان به قتل عایشه، روز این اتفاق را آخر ذی‌الحجه دانسته‌اند.[۱۲]
 | |
| خدیجه دختر خویلد | (ازدواج: ۲۵ عام‌الفیل) |
| سوده دختر زمعه | (ازدواج: قبل از هجرت) |
| عایشه دختر ابوبکر | (ازدواج: ۲ق) |
| حفصه دختر عمر بن خطاب | (ازدواج: ۳ق) |
| زینب دختر خزیمه | (ازدواج: ۳ق) |
| ام سلمه دختر ابوامیه | (ازدواج: ۴ق) |
| زینب دختر جحش | (ازدواج: ۵هجری) |
| جویریه دختر حارث | (ازدواج: ۵ یا ۶ق) |
| ام‌حبیبه| دختر ابوسفیان | (ازدواج: ۶ یا ۷ق) |
| ماریه دختر شمعون | (ازدواج: ۷ق) |
| صفیه دختر حیی | (ازدواج: ۷ق) |
| میمونه دختر حارث | (ازدواج: ۷ق) |
ازدواج با پیامبر اکرم
عایشه یکی از همسران پیامبر اکرم بود که بعد از وفات حضرت خدیجه و پس از ازدواج حضرت محمد(ص) با سوده دختر زمعة بن قیس، به همسری پیامبر(ص) درآمد[۱۳] و این زندگی زناشویی، نُه سال و پنج ماه به طول انجامید.[۱۴] در اینکه ازدواج چه زمانی صورت گرفته، همگان بر محقق‌شدن این امر بعد از وفات خدیجه متفق‌اند اما در اینکه دو سال یا سه سال قبل از هجرت بوده، اختلاف است.[۱۵] در گزارش‌ها هم آمده که ازدواج پیامبر با عایشه قبل از ازدواج او با سوده بوده، اما برخی از روایات مشهورتر، ازدواج پیامبر اسلام با سوده را قبل از ازدواج با عایشه عنوان کرده‌اند.[۱۶] نقل شده که خوله همسر عثمان بن مظعون نزد ابوبکر رفت و ماجرای ازدواج را با پدر عایشه در میان گذاشت. پیامبر در ماه شوال سال یازده بعثت با عایشه ازدواج کرد[۱۷] و مهریه او را چهارصد درهم قرار داد.[۱۸] به گفته سید مرتضی عسکری سیره‌نگار شیعی (درگذشت ۱۳۸۶ش) عایشه دو سال قبل از هجرت (۱۱ بعثت) به عقد پیامبر در آمد و ازدواج آنها یک سال و نیم پس از هجرت و پس از جنگ بدر در شوال بود.[۱۹]
سن عایشه هنگام ازدواج
در مورد سن ازدواج او با پیامبر اختلاف وجود دارد، به گونه‌ای که سنّ هنگام ازدواج و زفاف او را بین ۶ تا ۱۸ سال بیان کرده‌اند.[۲۰]
بنابر نقل مشهور منابع تاریخی، عایشه در هنگام ازدواج با پیامبر(ص) حدود شش یا هفت سال داشته،[۲۱] اما زفاف وی پس از مهاجرت به مدینه و بعد از جنگ بدر صورت گرفت؛[۲۲] زمانی که عایشه سنی بالاتر از نُه سال داشت.[۲۳] بر این اساس او مدت هشت سال و پنج ماه در خانه پیامبر(ص) بوده است.
با این حال، برخی پژوهشگران معتقدند بررسی گزارش‌های مختلف از منابع تاریخی، روشن می‌کند که عایشه در هنگام ازدواج با محمد(ص)، ۱۸ سال داشته است. اینان معتقدند عایشه از نخستین مسلمانان به شمار آمده و در ابتدای بعثت پیامبر، کودکی بیش نبوده است. به باور اینان، اگر عایشه در زمان بعثت حداقل هفت سال داشته باشد، در هنگام ازدواج با پیامبر ۱۷ ساله بوده است.[۲۴]
سید جعفر مرتضی عاملی، سن پایین عایشه را نمی‌پذیرد و سن سیزده تا هفده‌سالگی او را به هنگام عقد صحیح می‌داند. وی به نقل از ابن اسحاق، عایشه را در شمار کسانی آورده که در ابتدای بعثت و پس از هجده نفر مسلمان شد؛ یعنی نوزدهمین نفری بود که آیین مسلمانی را برگزید. جعفر مرتضی در ادامه این‌گونه می‌آورد که اگر عمر او به هنگام بعثت به‌طور مثال هفت‌ساله بوده، به هنگام عقد هفده‌سال و موقع هجرت بیست‌سال سن داشته، مگر این که بگویند وقتی مسلمان شد، کمتر از هفت سال سن داشت.[۲۵]
ماجرای افک
بر اساس روایت‌های مختلفی از اهل‌سنت، عایشه در غزوه بنی‌مصطلق همراه پیامبر بود.[۲۶] در بازگشت از این جنگ، هنگامی که کاروانیان برای استراحت توقف کرده بودند، عایشه برای قضای حاجت از لشکرگاه فاصله گرفت و چون گردنبد خود را گم کرد، مدتی مشغول یافتن آن شد.[۲۷] لشکریان که از نبودن عایشه خبر نداشتند، به راه افتاده، کجاوه وی را به خیال اینکه عایشه در آن است همراه خود بردند.[۲۸] عایشه پس بازگشت به لشکرگاه، آنجا را خالی یافت و در همان مکان ماند تا اینکه فردی به نام صفوان بن معطَّل به او رسید و شترش را در اختیار عایشه قرار داد و او را همراه خود به لشکریان رساند.[۲۹] عایشه که بعد از بازگشت از این سفر در بستر بیماری بود متوجه تغییر رفتار پیامبر(ص) و نیز شایعاتی درباره ارتباطش با صفوان شد.[۳۰] پس از مدتی آیات افک در سرزنش تهمتزنندگان نازل شد.[۳۱] اهل‌تسنن نزول این آیات را در شأن عایشه، فضیلتی بزرگ برای او می‌دانند.[۳۲]
اگر چه این گزارش در روایت‌های مختلفی از اهل تسنن ذکر گردیده، اما به گفته سید جعفر مرتضی عاملی تاریخ‌پژوه شیعه، تقریبا همه این روایت‌ها از خود عایشه نقل شده است.[۳۳] در برخی منابع شیعیان نیز واقعه افک مربوط به تهمت زدن منافقان به عایشه دانسته شده است.[۳۴] با این حال به نظر برخی از محققان شیعه، این روایت‌ها اشکال‌های متعددی دارد[۳۵] و این داستان جعلی و هدف سازندگان آن، فضیلت‌سازی برای عایشه بوده است.[۳۶] در تفسیر علی بن ابراهیم قمی روایتی از امام باقر(ع) نقل شده که بر اساس آن ماجرای افک به تهمت زدن عایشه به ماریه قبطیه مربوط بوده است.[۳۷] این روایت را تنها برخی عالمان شیعه در دوره‌های اخیر پذیرفته‌اند[۳۸] ولی برخی دیگر آن را نیز با اشکال‌هایی مواجه دانسته، نپذیرفته‌اند.[۳۹]
پس از رحلت پیامبر اکرم(ص)
دوران زندگانی عایشه پس از پیامبر(ص) را می‌توان در چند مرحله بررسی کرد:
در زمان خلافت شیخین
عایشه پس از رحلت پیامبر(ص) به دلیل همسری رسول‌خدا و فرزندی خلیفه اول، هر چند دخالت مستقیمی در امور سیاسی نداشت، اما از جایگاه اجتماعی بالایی برخوردار و مورد حمایت خلیفه اول و دوم بود. به عقیده گروهی از نویسندگان شیعه، عایشه در به خلافت‌رسیدن ابوبکر نیز نقش داشت و در روزهای آخر عمر پیامبر(ص) تلاش‌هایی برای زمینه‌سازی خلافت پدرش انجام داد. او همچنین با نقل روایاتی از پیامبر اسلام در فضیلت ابوبکر و عمر، به تثیبت خلافت آن دو یاری رساند[۴۰] و با حمایت‌های فکری و فقهی در بیان احادیث و صدور فتواها، سهم فراوانی در پیشبرد سیاست‌های این دو خلیفه ایفا کرد.[۴۱] در مقابل هم گزارش‌هایی در دست است که دو خلیفه نخست به عایشه، هدایایی عطا کرده و مستمری او را نسبت به سایر همسران پیامبر(ص) افزایش دادند.[۴۲] خلیفه دوم چون معتقد بود عایشه، محبوبترین همسر پیامبر بوده، دوهزار درهم بیشتر از دیگر زنان به او اختصاص داد.[۴۳] از منظر شیعیان، این عمل خلفا نوعی بی‌عدالتی تلقی شده است.[۴۴]
در زمان عثمان
زندگی عایشه پس از مرگ دو خلیفه و روی کارآمدن عثمان، وارد مرحله جدیدی شد و او نقش سیاسی بارزتری در جامعه اسلامی ایفا کرد.[۴۵] رابطه عایشه با عثمان در سال‌های نخست خلافت وی خوب بود تا آنجا که عایشه با بیان احادیثی به بیان فضایل عثمان می‌پرداخت.[۴۶] اما به تدریج در نیمه دوم خلافت، روابط این دو به تیرگی گرایید و این شکاف با دشمنی و رهبری شورش بر قتل عثمان ادامه یافت.[۴۷] بنا بر آنچه درباره اختلاف بین عایشه و خلیفه سوم آمده، سبب این اختلاف آن بود که عثمان مقرری او را که عمر می‌داد کم کرد و دیگر زنان پیامبر خدا را با او برابر گردانید و این مسئله موجب رنجیدن عایشه از عثمان شد.[۴۸] حوادثی همچون فساد ولید بن عقبه؛ برادر ناتنی عثمان که از طرف او والی کوفه شده بود و ظلم‌هایی که عثمان در حق عبد الله بن مسعود، عمّار، ابوذر، جندب و سایر اصحاب رواداشت و اشرافیت و قبیله‌پرستی عثمان زمینه را برای استفادۀ عایشه به منظور ابراز مخالفت با عثمان، فراهم آورد.[۴۹]
او در سخنان خود و برخوردهایی که بین خودش و عثمان در مسجد مدینه پیش آمد، به شدت به انتقاد از خلیفه پرداخت.[۵۰] عثمان نیز در پاسخ، او را به همسر نوح و همسر لوط شبیه خواند که به شوهران‌شان خیانت کردند و وارد جهنم شدند که این جمله، با واکنش شدید عایشه همراه شد و وی با گفتن «اُقْتُلوا نَعْثَلاً فَقَدْ کفَر؛ نعثل[یادداشت ۱] را بکشید که او کافر شده است» عثمان را شایسته مرگ دانست.[۵۱]
ابن خلدون نوشته است هنگامی که عثمان در محاصره بود، عایشه به مکه رفته بود. چون مناسک به جای آورده و به مدینه بازمی‌گشت در راه مردی از بنی لیث بدو خبر داد که عثمان را کشته‌اند و با علی بیعت شده است. عایشه گفت: به خدا سوگند که عثمان به ستم کشته شده و من به طلب خون او خواهم کوشید. آن مرد گفت: اکنون چنین می‌گویی و آن روز درباره او چیزهای دیگر می‌گفتی؟ گفت: آنان نخست به توبه‌اش واداشتند و سپس به قتلش آوردند.[۵۲]
در زمان امام علی(ع)
عایشه از مخالفان امام علی(ع) بود و برخی نویسندگان، سابقه این اختلاف را به دوران حیات پیامبر عقب برده‌اند.[۵۳] [۵۴] هر چند تلاش عایشه در گردآوری احزاب مخالف امام علی(ع) و سازماندهی لشکری بزرگ علیه خلافت امام که به جنگ جمل انجامید، نشانه بارزی از دشمنی او با علی بن ابی‌طالب(ع) است، اما نویسندگان سنی‌مذهب، او را تحت‌تأثیر تحریک بدخواهان دانسته‌اند و یا اقدام او را در لشکرکشی، به قصد قصاص کشندگان عثمان و نه مخالفت با علی(ع) می‌دانند و این عمل او را خطایی در اجتهاد دانسته‌اند که خود عایشه از آن پشیمان بود.[۵۵] در مقابل، عالمان شیعه ادعای خونخواهی یا پشیمانی عایشه از رودررویی با امام را نقد کرده و نپذیرفته‌اند.[۵۶] فعالیت‌های عایشه علیه امام علی(ع) موجب شد تا او را از سران عثمانیه قلمداد کنند.[۵۷]
عایشه در مکه حضور داشت که خبر قتل عثمان را برای او آوردند.[۵۸] او عمره خود را به‌جا آورد و به سمت مدینه راه افتاد اما همین که خبر به خلافت رسیدن علی(ع) را به او رساندند، با ناراحتی به مکه بازگشت.[۵۹] پس از مدتی با رسیدن طلحه و زبیر به مکه، این سه با نیروهایی از قبایل عرب، به سوی بصره راه افتادند و ادعای خونخواهی عثمان را مطرح ساختند.[۶۰] آنها بعد از تصرف این شهر، در برابر نیروهای امام صف‌آرایی کردند.[۶۱] عایشه در این جنگ سوار بر شتر در هودجی قرار گرفت که زرهی بر آن پوشانده بودند.[۶۲] و به همین خاطر این جنگ، به جنگ جمل موسوم شد.
در نقلی آمده است که عایشه به‌ام سلمه پیشنهاد همراهی در خونخواهی عثمان را داد و ام سلمه در پاسخ، به رفتار دوگانه او در کافرخواندن عثمان و سپس شهادت‌دادن به مرگ مظلومانه او اعتراض کرد.[۶۳]
به نقل شیخ مفید، جایگاه خاص عایشه به عنوان همسر پیامبر(ص) و دختر خلیفه اول سبب شد تا وضعیت مخالفان امام علی(ع) را در وضعیت مطلوبی برای نبرد قرار دهد.[۶۴] پس از پایان جنگ، امام علی(ع) با عایشه که به صورت جرئی مجروح شده بود، با عتاب سخن گفت و به محمد بن ابی‌بکر دستور داد از احوال خواهرش اطلاع یابد و سپس او را با احترام به مدینه بازگرداند.[۶۵] پس از جنگ جمل، امام علی(ع) با خواندن خطبه ۸۰ نهج البلاغه در نکوهش عایشه،[۶۶] به آسیب‌شناسی جنگ جمل پرداخت[۶۷] و برخی ویژگی‌های زنان را برشمرد تا در آینده رویدادهایی مانند جنگ جمل، که به دلیل پیروی از یک زن (عایشه) رخ داد، اتفاق نیفتد.[۶۸]
سخن عايشه درباره محبوترین افرد نزد پیامبر:
* منبع: قندوزی، ینابیع الموده، ج۲، ص۵۵.
در زمان معاویه
با اینکه عده‌ای دوران بنی‌امیه را دوران سکوت و خاموشی عایشه دانسته‌اند، اما برخی از همراهی عایشه با آنان پرده برداشته‌اند.[۶۹] وی با اینکه برادرش محمد بن ابی‌بکر با فرمان معاویه، به بدترین وجه کشته شد و به خاطر این او را لعنت می‌نمود[۷۰] و نیز به دلیل قتل حجر بن عدی و یارانش از معاویه او را سرزنش می‌کرد[۷۱]، اما پس از شهادت امام علی(ع) با او سازش کرد.[۷۲] معاویه هم خود را به عایشه نزدیک کرد و پیوسته هدایایی برای او می‌فرستاد.[۷۳] نقل شده که یک‌بار یکصد هزار دینار برای او فرستاد و هجده‌هزار دینار قرض او را نیز پرداخت کرد.[۷۴]
ماجرای دفن پیکر امام حسن(ع)
یکی از اقدامات عایشه در زمان حیاتش، جلوگیری از دفن پیکر امام حسن(ع) کنار قبر پیامبر(ص) بود.[۷۵] از آنجا که محل دفن پیامبر(ص) در خانه عایشه بود و پس از آن، خلیفه اول و دوم نیز در این مکان دفن شده بودند، با شهادت امام حسن(ع)، امام حسین(ع) مطابق با وصیت برادرش قصد داشت پیکر او را، کنار قبر پیامبر(ص) دفن کند، اما عایشه با تحریک مروان بن حکم، مانع این اقدام شد و امام حسین(ع) برای پرهیز از درگیری از این اقدام صرف‌نظر کرد[۷۶] و جنازه امام(ع) در بقیع دفن شد.[۷۷] برخی گزارش کرده‌اند چون عایشه، اوضاع را با وجود مروان بن حکم و همراهانش که با سلاح به تشییع آمده بودند، خطرناک دید، از دفن امام حسن(ع) ممانعت به عمل آورد.[۷۸][یادداشت ۲] مخالفت عایشه با دفن امام حسن(ع) در کنار پیامبر(ع) یکی از کنش‌های عثمانیه علیه شیعه قلمداد کرده‌اند.[۷۹]
خصوصیت‌ها و ویژگی‌ها
در منابع روایی و تاریخی اهل‌سنت، به‌صورت اختصاصی و مفصل به عایشه و فضایل او پرداخته شده است.[۸۰] آنان او را اهل علم و ادب معرفی کرده که آن را از پدر خویش فرا گرفته بود و در طب هم دستی داشت.[۸۱] همچنین درباره وی گفته شده که نسبت به آیات نازل‌شده، احکام الهی، سنت‌های اسلامی، شعر، جنگ‌های عرب، قضاوت و نسب‌شناسی هم عالم بود.[۸۲] در باب ازدواج عایشه هم نقل شده که تنها همسر پیامبر(ص) بود که پیش از او با کس دیگری ازدواج نکرده بود.[۸۳] در منابع اهل‌سنت، گزارش‌هایی درباره علاقه زیاد پیامبر(ص) به عایشه نقل شده و او را زیباترین و محبوبترین همسر پیامبر(ص) معرفی کرده‌اند.[۸۴]
دیدگاه شیعیان
پژوهشگران شیعه در مقام نقد و ردّ فضایل عایشه گام برداشته‌اند و معتقدند فضایلی که منابع اهل تسنن درباره عایشه نقل شده، ساختگی و غلوآمیز بوده، تا آنجا که آنان حاضر شدند برای فضیلت‌تراشی و محبوبیت‌سازی عایشه، حتی به قربانی کردن و تحقیر شخصیت پیامبر نیز بپردازند.[۸۵] شیعیان در برابر تمجیدهای فراوان اهل سنت از عایشه، در کتب خویش به سوء ادب، شدت بخل و حسد او اشاره کرده‌اند که این رفتارهای عایشه، در مواردی منجر به ناراحتی و خشم پیامبر شده و او، در مواردی از عایشه گلایه کرده است.[۸۶]
به باور شیعیان، حساسیت عایشه در برابر سایر زنان پیامبر و اقداماتِ از روی حسادت او علیه آنان، ناپسند بوده است.[۸۷] یکی از شواهدی که درباره عایشه در تاریخ آمده، ماجرای حسادت او به دیگر همسران پیامبر خصوصا حضرت خدیجه(س) است که درباره این ویژگی عایشه در کتب اهل‌سنت نیز فراوان دیده می‌شود. از خود او نقل شده، اینکه پیامبر(ص) بارها از خدیجه نام می‌برده، حسودی می‌کرده است.[۸۸] همچنین در مورد حسد بردن عایشه به ماریه قبطیه، هنگامی‌که صاحب فرزند شده بود، گزارش‌هایی وجود دارد.[۸۹] نقل‌هایی هم وجود دارد که پیامبر از این حسادت‌‌ورزی‌ها ناراحت می‌شد.[۹۰]
شیعیان درباره زیبایی و محبوبیت عایشه نزد پیامبر هم گفته‌اند که چون بیشتر روایات از جانب خود عایشه و خواهرزاده او یعنی عروة بن زبیر نقل شده، اعتبار چندانی ندارد و دلایل متعددی را در ردّ این دو ویژگی (محبوبیت و زیبایی) بیان کرده‌اند.[۹۱]
ابن‌تیمیه حَرّانی و محمد بن عبدالوهاب دو تن از اندیشمندان تأثیرگذار سلفیه، شیعیان را متهم ساخته‌اند که آنها به عایشه، نسبت زنا می‌دهند.[۹۲] در حالی که بسیاری از عالمان شیعه، از جمله سید عبدالحسین شرف‌الدین[۹۳] و لطف‌الله صافی گلپایگانی شیعه امامیّه را از این تهمت، مبرّا دانسته‌اند.[۹۴] شیخ طوسی و طبرسی دو تن از مفسران شیعه هم، نه تنها عایشه، بلکه همسر تمامی انبیا (حتی همسر حضرت نوح و همسر لوط) را از آلوده شدن به چنین گناهی منزّه می‌دانند.[۹۵] علاوه بر این، آلوسی از مفسران اهل‌سنت، چنین نسبتی را به شیعه، دروغ شمرده[۹۶] و کتاب‌های مهم شیعه را از چنین ادعایی پیراسته دانسته است.[۹۷] ابن‌حجر هیتَمی، از عالمان اهل‌تسنن در قرن دهم، چنین مطلبی را تنها به غالیان شیعه نسبت داده است.[۹۸]
فتوای حرمت اهانت به عایشه
به دنبال توهین و لعن یاسر الحبیب، روحانی شیعه کویتی اهل لندن به عایشه، جمعی از علمای شیعه منطقه احساء در عربستان از آیت‌الله خامنه‌ای درخواست کردند تا نظر خویش را درباره اهانت و استفاده از کلمات تحقیرآمیز و توهین به همسر پیامبر اسلام اعلام کند. آیت‌الله خامنه‌ای در پاسخ به استفتا این‌گونه اعلام کرد: «اهانت به نمادهای برادران اهل‌سنت از جمله اتهام‌زنی به همسر پیامبر اسلام [عایشه] حرام است. این موضوع شامل زنان همه پیامبران و به‌ویژه سید الانبیاء پیامبر اعظم حضرت محمد(ص) می‌شود.»
این فتوا، بازتاب فراوانی در رسانه‌های دنیا و جماعت مسلمانان داشت.[۹۹]
نقل حدیث
عایشه از راویان سخنان و سیره پیامبر(ص) است و تعداد روایاتی که از او نقل شده، به ۲۲۱۰ روایت می‌رسد.[۱۰۰] در حالی که سهم دیگر همسران رسول خدا در مجموع ۶۱۲ حدیث است. در مسند احمد ۲۲۷۰ روایت از عایشه نقل شده و در کتاب صحیح بخاری و مسلم ۱۲۰۰ روایت در باب احکام فقهی آمده که ۲۹۰تای آن از عایشه است و از این رو اهل سنت قائلند که عایشه، یک‌چهارم شریعت را حمل می‌کند.[۱۰۱] بخشی از روایاتی که به نقل از او در منابع روایی نقل شده، مورد نقد و بررسی پژوهشگران شیعی قرار گرفته است.[۱۰۲]
کتاب‌شناسی
کتاب‌هایی که طی سال‌های متمادی درباره عایشه به زبان‌های مختلف نگاشته شده، فراوان است و بسیاری از عالمان شیعه و سنی، به زندگانی عایشه پرداخته‌اند. برخی از کتب متأخر که به نقش عایشه در اسلام پرداخته‌اند، عبارت است از:
- «أحادیث ام المؤمنین عایشة» نوشته سید مرتضی عسکری (۲جلد) که با عنوان نقش عایشه در احادیث اسلام و نقش عایشه در تاریخ اسلام به فارسی برگردانده شده است.
- «عایشه در دوران علی علیه‌السلام» نوشته سید مرتضی عسکری
- «عایشه در صحاح سته» نوشته حسین طیبیان
- «عایشه در حیات محمد(ص)» نوشته سپهروز مولودی.
پانویس
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۴۶؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۴۰۹.
- ↑ عسکری، نقش عایشه در احادیث اسلام، ج۱، ص۴۵؛ ابن حجر، الاصابة، ۱۴۱۵ق، ج۸، ص۲۳۱.
- ↑ ابن سیدالناس، عیون الاثر، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۳۶۸؛ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۴، ص۲۲.
- ↑ ابن طولون، الائمة الاثناعشر، ص۱۳۱.
- ↑ ابن قتیبه دینوری، الامامة و السیاسة، ۱۴۱۳ق، ص۸۲.
- ↑ الفتنی، تذکرة الموضوعات، ص۱۹۶.
- ↑ عسکری، احادیث ام‌المؤمنین عائشة، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۲۵-۲۶.
- ↑ ذهبی، تاریخ اسلام، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۱۶۴؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۵۲۰.
- ↑ مقریزی، امتاع الاسماع، ۱۴۲۰ق، ج۶، ص۴۲.
- ↑ بیاضی، الصراط المستقیم، ۱۳۸۴ق، ج۳، ص۴۸.
- ↑ حر عاملی، اثبات الهداة، ۱۴۲۵ق، ج۳، ص۴۰۲.
- ↑ سید بن طاووس، الطرائف، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۵۰۳.
- ↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۸۸۱.
- ↑ ابن حزم، جوامع السیرة النبویة، ص۲۷.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۲، ص۲۳۵؛ ابن حجر، الاصابة، ۱۴۱۵ق، ج۸، ص۲۳۲.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۴۶؛ ابن قتیبه، المعارف، ۱۴۱۰ق، ص۱۳۳-۱۳۴؛ صالحی شامی، سبل الهدی، ۱۴۱۴ق، ج۱۱، ص۴۵.
- ↑ ابن سیدالناس، عیون الاثر، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۳۶۸.
- ↑ سهیلی، الروض الانف، ۱۴۱۲ق، ج۷، ص۵۳۴.
- ↑ عسکری، نقش عایشه در احادیث اسلام، ج۱، ص۴۵.
- ↑ ابن حجر، الاصابة، ۱۴۱۵ق، ج۸، ص۲۳۲؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۲، ص۱۹۱.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۴۷-۴۸.
- ↑ عسکری٬ أحادیث أم المؤمنین عائشة٬ ۱۴۲۵ق٬ ج۱، ص ۲۷.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، ج۲، ص۶۴۴؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۴۷-۴۸.
- ↑ تقی‌زاده داوری، تصویر خانواده پیامبر در دائرةالمعارف اسلام، ۱۳۸۷ش، ص۹۲-۹۳.
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ۱۴۲۶ق، ج۳، ص۲۸۵-۲۸۷.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۶، ص۱۰۱.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۲۸.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویة، دار المعرفة، ج۲، ص۲۹۸.
- ↑ مسلم، صحیح مسلم، دار احیاء التراث العربی، ج۴، ص۲۱۲۹.
- ↑ صنعانی، المصنف، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۴۱۰.
- ↑ واحدی نیشابوری، اسباب نزول القرآن، ۱۴۱۱ق، ص۳۳۲.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۲۳، ص۳۳۸؛ ابن‌اثیر، اسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۱۹۱.
- ↑ عاملی، حدیث الافک، ۱۴۳۹ق، ص۹۰.
- ↑ ابن‌مزاحم، وقعة صفین، ۱۴۰۴ق، ص۵۲۳؛ نعمانی، رسالة المحکم و المتشابه، ۱۳۸۴ش، ص۱۵۶؛ شیخ مفید، الجمل، ۱۴۱۶ق، ص۱۵۷؛ شیخ طوسی، التبیان، ج۷، ص۴۱۵.
- ↑ برای نمونه ر.ک: عاملی، حدیث الافک، ۱۴۳۹ق، ص۵۵-۳۳۴؛ عسکری، احادیث ام‌المؤمنین عایشة، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۱۶۷-۱۸۱.
- ↑ عاملی، الصحیح من سیره النبی الاعظم، ۱۴۲۶ق، ج۱۲، ص۷۷-۷۸، ۸۱، ۹۷.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۹۹.
- ↑ خشن، ابحاث حول السیدة عایشة، ۱۴۳۸ق، ص۲۵۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۵، ص۸۹؛ فضل‌الله، تفسیر من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱۶، ص۲۵۲-۲۵۷؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۴، ص۳۹۱-۳۹۳؛ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۹۰ش، ج۹، ص۱۱۸.
- ↑ واردی، نقش همسران رسول‌خدا در حکومت امیرمؤمنان، ص۱۱۴.
- ↑ تقی‌زاده داوری، تصویر خانواده پیامبر در دائرةالمعارف اسلام، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۵.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۵۳.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، ج۲، ص۶۷.
- ↑ تقی‌زاده داوری، تصویر خانواده پیامبر، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۵-۱۱۶.
- ↑ تقی‌زاده داوری، تصویر خانواده پیامبر در دائرةالمعارف اسلام، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۷.
- ↑ مسلم، صحیح مسلم، ج۷، ص۱۱۷.
- ↑ عسکری، نقش عایشه در تاریخ اسلام، ج۱، ص۱۵۰.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۱۷۵.
- ↑ تقی‌زاده داوری، تصویر خانواده پیامبر در دائرةالمعارف اسلام، ۱۳۸۷ش، ص۱۲۰.
- ↑ ابن اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۴۲۱.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۴۵۹
- ↑ ابن خلدون٬ دیوان المبتدأ و الخبر، ۱۴۰۸ق، ج٬، ص۶۰۷.
- ↑ واردی، نقش همسران رسول خدا در حکومت امیر مومنان، ص۱۰۳.
- ↑ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۴۲۶.
- ↑ برای نمونه نک:ندوی، سیره السیدة عائشة ام المومنین، ۲۰۱۰م، ص۱۸۹-۱۹۲.
- ↑ سید مرتضی، الذخیره، ۱۴۱۱ق، ص۴۹۶؛ مفید، الفصول المختارة، ۱۴۱۳ق، ص۱۴۱.
- ↑ ناشئ الاکبر، مسائل الامامة، ۱۹۷۱ق، ص۱۵-۱۶.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۴۴۸
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۴،ص۴۵۹
- ↑ ابن قتیبه، الامامه و السیاسه، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۷۱-۷۲.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۱۸۰-۱۸۱.
- ↑ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۳۳۴.
- ↑ ابن اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۴۵۴.
- ↑ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۲۲۶و۲۲۷.
- ↑ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۱۶۰-۱۶۹. ۳۶۹-۳۸۲.
- ↑ ابن‌ابى‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص۲۱۴.
- ↑ دین‌پرور، منشور جاودانه، ۱۳۸۹ش، ص۳۰۵.
- ↑ ابن‌میثم، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۲۲۳.
- ↑ تقی‌زاده داوری، تصویر خانواده پیامبر در دائرةالمعارف اسلام، ۱۳۸۷ش، ص۱۲۶.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۱۰۵.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۲۵۷.
- ↑ ابن قتیبه، الامامه و السیاسه، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۲۰۵.
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۴۱۷ق، ج۷، ص۱۳۶و۱۳۷.
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۴۱۷ق، ج۸، ص۱۳۶.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۸۲.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۲۲۵؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۴، ص۱۴۱؛ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۶، ص۱۴.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۳۹۷ق، ج۳، ص۶۶.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۳۹۷ق، ج۳، ص۶۱.
- ↑ مردانی، «فرقه عثمانیه»، تارنمای پژوهه.
- ↑ نگاه کنید به: ابن اثیر، اسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۱۸۹-۱۹۱؛ ابن حجر، فتح الباری، ج۷، ص۸۳؛ صالحی شامی، سبل الهدی و الرشاد، ۱۴۱۴ق، ج۱۱، ص۱۶۴.
- ↑ ابن حنبل، مسند احمد، ج۶، ص۶۷؛ حاکم نیشابوری، مستدرک حاکم،
- ↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۸۳.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۴۰۹.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، ج۸، ص۶۸؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۸ق، ج۸، ص۹۹.
- ↑ تقی‌زاده داوری، تصویر خانواده پیامبر در دایرةالمعارف اسلام، ۱۳۸۷ش، ص۱۰۱و۱۰۲.
- ↑ مجلسی،بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۲، ص۲۲۷؛ سید بن طاووس، الطرائف، ۱۴۰۰ق، ج۱، ص۲۹۰؛ تقی‌زاده داوری، تصویر خانواده پیامبر در دایرةالمعارف اسلام، ۱۳۸۷ش، ص۹۷و۱۰۱-۱۰۴.
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ۱۴۲۶ق، ج۳، ص۲۹۱.
- ↑ مسلم بن حجاج نیشابوری، صحیح مسلم، ج ۴، ص۱۸۸۹.
- ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۸۷.
- ↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج ۴ ص۲۷۸و۲۷۹.
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ۱۴۲۶ق، ج۳، ص۲۸۹-۲۹۱.
- ↑ ابن‌تیمیة، منهاج السنة النبویة، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۳۴۸؛ ابن‌عبدالوهاب، رسالة فی الرد علی الرافضة، جامعة الامام محمد بن سعود الاسلامیة، ص۴۳.
- ↑ شرف‌الدین، الفصول المهمة، ۱۳۷۷ق، ص۱۵۶.
- ↑ صافی گلپایگانی، صوت الحق و دعوة الصدق، دار التعارف للمطبوعات، ص۵۳.
- ↑ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۱۰، ص۵۲؛ طبرسی، جوامع الجامع، ۱۴۲۱ق، ج۳، ص۵۹۶.
- ↑ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱۴، ص۳۵۷.
- ↑ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۹، ص۳۱۸.
- ↑ ابن‌حجر، الصواعق المحرقة، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۹۳.
- ↑ توهین به عایشه و هر یک از نمادهای اهل‌سنت حرام است، خبرگزاری خبرآنلاین.
- ↑ مقریزی، امتاع الاسماع، ۱۴۲۰، ج۶، ص۴۳.
- ↑ عسکری، احادیث ام المؤمنین عائشة، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۳۲.
- ↑ برای نمونه بنگرید به: عسکری، احادیث ام المومنین عایشه، طیبیان، عایشه در صحاح سته.
یادداشت
- ↑ نَعثَل نام یک یهودی با ریشهای بلند بود که عثمان را به او تشبیه کرده و این تعبیر تبدیل به لقبی برای عثمان شده بود. (ابن‌قتیبه، الإمامة و السیاسة، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۶۲.).
- ↑ اشعار معروفی منسوب به ابن عباس است که شدیدأ موضگیری عایشه را محکوم کرده و او را به جهت کار‌های ناپسندش پس از ارتحال رسول الله مورد نکوهش قرار داده است. تجملتِ تبغلتِ/ولو عشتِ تفیلتِ/لک الثمن من التسع/وفی الکل تطمعتِ. ابن الحجاج شاعر بغدادی نیز همین مضامین را درقالب شعر بیان کرده است. یا بنتَ أبی بکر/لاکانَ ولاکنتِ/لِک التسع من الثُمن/ وبالکلّ تملّکت/تجملتِ تبغلت/وان عشتِ تفیلت. شیخ مفید، ارشاد، ج۲، ص۱۹.
منابع
- آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر قرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.
- ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبیین، تحقیق: السید أحمد صقر، بیروت، دار المعرفة.
- ابن‌ابى‌الحدید، عبدالحمید بن هبةالله، شرح نهج البلاغه، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی(ره)، ۱۴۰۴ق.
- ابن‌اثیر، عزالدین، أسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
- ابن‌اثیر، علی بن أبی الکرم، الکامل فی التاریخ، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۷ق.
- ابن‌تیمیة، احمد بن عبدالحلیم، منهاج السنة النبویة فی نقض کلام الشیعة القدریة، ریاض، جامعة الامام محمد بن سعود الاسلامیة، ۱۴۰۶ق.
- ابن‌حجر عسقلانی، شهاب‌الدین، الاصابة فی تمییز الصحابة، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.
- ابن‌حجر عسقلانی، شهاب‌الدین، فتح الباری فی شرح صحیح البخاری، بیروت، دار المعرفة.
- ابن‌حجر، احمد بن محمد، الصواعق المحرقة علی اهل الرفض و الضلال و الزندقة، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۱۷ق.
- ابن‌حزم اندلسی، جوامع السیرة النبویة، بیروت، دار الکتب العلمیة، بی‌تا.
- ابن‌خلدون٬ عبد الرحمن بن محمد٬ دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی الشأن الأکبر، تحقیق خلیل شحادة، بیروت،دار الفکر، ط الثانیة، ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
- ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
- ابن‌سیدالناس، محمد بن عبدالله، عیون الاثر، بیروت، دار القلم، ۱۴۱۴ق.
- ابن‌طاووس، علی بن موسی، الطرائف فی معرفة مذهب الطوائف، قم، خیام، ۱۴۰۰ق.
- ابن‌طولون، شمس‌الدین محمد، الائمة الاثنی عشر، تحقیق: صلاح‌الدین المنجد، قم، منشورات الرضی، بی‌تا.
- ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله (م.۴۶۳)، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق: علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
- ابن‌عبدالوهاب، محمد، رسالة فی الرد علی الرافضة، ریاض، جامعة الامام محمد بن سعود الاسلامیة، بی‌تا.
- ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم، الإمامة و السیاسة المعروف بتاریخ الخلفاء، تحقیق: علی شیری، بیروت، دارالأضواء، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم، المعارف، تحقیق: ثروت عکاشة، القاهرة، الهیئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۹۲م.
- ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، تحقیق: علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.
- ابن‌مزاحم، نصر، وقعة صفین، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- ابن‌میثم، میثم بن علی، شرح نهج البلاغه، تهران، دفتر نشر کتاب، ۱۴۰۴ق.
- ابن‌هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، تحقیق: مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبد الحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
- العسکری٬ السید مرتضی٬ أحادیث أم المؤمنین عائشة. أدوار من حیاتها٬ قم٬ التوحید للنشر٬ ط الخامسة، ۱۴۱۴ق - ۱۹۹۴ م.
- الفتنی، محمدطاهر بن علی، تذکرة الموضوعات.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، دار طوق النجاة، ۱۴۲۲ق.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الأشراف، تحقیق: محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، ۱۹۵۹م.
- بیاضی، علی، الصراط المستقیم، نجف، المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۴ق.
- تقی‌زاده داوری، محمود، تصویر خانواده پیامبر (ص) در دائرة المعارف اسلام، قم، انتشارات شیعه‌شناسی، ۱۳۸۷ش.
- توهین به عایشه و هر یک از نمادهای اهل‌سنت حرام است، خبرگزاری خبرآنلاین. تاریخ انتشار: دوشنبه ۱۲ مهر ۱۳۸۹.
- ثعالبی، عبد الرحمن بن محمد، الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
- حرعاملی، محمد بن حسن، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، بیروت، اعلمی، ۱۴۲۵ق.
- خشن، حسین احمد، ابحاث حول السیدة عایشة رؤیة شیعیة معاصرة، بیروت، دار روافد، ۱۴۳۸ق.
- دین‌پرور، سید جمال‌الدین، منشور جاودانه، تهران، بنیاد نهج البلاغه، ۱۳۸۹ش.
- ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، تحقیق: تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۳ق.
- سبحانی، جعفر، منشور جاوید، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۳۹۰ش.
- سمرقندی، نصر بن محمد، بحر العلوم، تحقیق: محمود مطرجی، بیروت، دار الفکر.
- سهیلی، عبدالرحمن، الروض الانف فی شرح السیرة النبویة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
- سید بن طاوس، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، قم، الخیام، ۱۳۹۹ق.
- شرف‌الدین، سید عبدالحسین، الفصول المهمة فی تألیف الامة، تهران، مؤسسة البعثة، ۱۳۷۷ق.
- شریف مرتضی، الذخیرة فی علم الکلام، تحقیق: سید احمد حسینی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۱ق.
- صافی گلپایگانی، لطف‌الله، صوت الحق و دعوة الصدق، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، بی‌تا.
- صالحی الشامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، تحقیق: عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۴ق.
- صنعانی، عبدالرزاق بن همام، المصنف، هند، المجلس العلمی، ۱۴۰۳ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، جوامع الجامع، قم، دفتر نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک (تاریخ طبری)، تحقیق: ابراهیم، محمد ابوالفضل، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق.
- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الأعظم، قم، دارالحدیث، ۱۴۲۶ق.
- عاملی، سید جعفر مرتضی، حدیث الافک، بیروت، المرکز الإسلامی للدراسات، ۱۴۳۹ق.
- عسکری، سید مرتضی، احادیث ام‌المؤمنین عایشة، تهران، دانشکده اصول دین، ۱۴۲۵ق.
- عسکری، سید مرتضی، نقش عایشه در تاریخ اسلام، ترجمه عطا سردارنیا، تهران، مجمع علمی اسلامی.
- فخر رازی، محمدبن عمر قرشی طبرستانی، التفسیر الکبیر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
- فضل‌الله، محمدحسین، تفسیر من وحی القرآن، بیروت، دار الملاک، ۱۴۱۹ق.
- قمى، على بن ابراهیم، تفسیر القمی، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، ۱۳۶۳ش.
- کوفی، احمد بن اعثم، الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۱۱ق.
- مردانی، محمدمحسن، «فرقه عثمانیه»، تارنمای پژوهه، تاریخ درج مطلب: ۲۴ آبان ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۱۵ آبان ۱۴۰۲ش.
- مفید، محمد بن نعمان، الجمل، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- مفید، محمد بن نعمان، الفصول المختارة، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- مقریزی، تقی‌الدین، امتاع الاسماع، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۰ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۷۴ش.
- ناشئ الاکبر، عبدالله بن محمد، مسائل الامامة، تحقیق یوزف فان اس، بیروت، بی‌نا، ۱۹۷۱ق.
- نباطی، علی بن محمد، الصراط المستقیم إلی مستحقی التقدیم، تحقیق: میخائیل رمضان، نجف، المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۴ق.
- ندوی، سلیمان، سیرة السیدة عائشة ام المؤمنین، ترجمه به عربی محمد رحمةالله حافظ الندوی، دمشق، دار القلم، ۲۰۱۰م.
- نعمانی، محمد بن ابراهیم، رسالة المحکم و المتشابه، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیة، ۱۳۸۴ش.
- نیشابوری، مسلم بن الحجاج، صحیح مسلم، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
- واحدی نیشابوری، علی بن احمد، اسباب نزول القرآن، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۱ق.
- واردی، تقی، نقش همسران رسول خدا در حکومت امیرمؤمنان، قم، بوستان کتاب،
- واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۹ق.
- یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
- یوسفی غروی، محمدهادی، موسوعة التاریخ الاسلامی، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۲۳ق.