عایشه
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | عایشه دختر ابوبکر بن ابیقحافه |
| کنیه | ام عبدالله |
| لقب | ام المؤمنین • حمیرا |
| زادروز | سال چهارم بعثت |
| زادگاه | مکه |
| محل زندگی | مکه • مدینه |
| نسب/قبیله | بنیتیم |
| خویشاوندان | پیامبر(ص) • ابوبکر • محمد بن ابیبکر |
| درگذشت | ۱۰ شوال سال ۵۸ قمری |
| نحوه درگذشت | مرگ طبیعی / مرگ بهدست معاویه |
| مدفن | قبرستان بقیع |
| مشخصات دینی | |
| زمان اسلام آوردن | چهارم بعثت |
| حضور در جنگها | جنگ جمل |
| دلیل شهرت | همسر پیامبر • ماجرای افک • جنگ جمل |
| نقشهای برجسته | همسر پیامبر(ص) • از راویان احادیث پیامبر(ص) • از مخالفان امام علی(ع) |
عایشه، دختر ابوبکر (درگذشت ۵۸ق) سومین همسر پیامبر اکرم(ص) بود که پس از وفات خدیجه کبری و ازدواج با سوده، به عقد پیامبر درآمد. درباره سن او هنگام ازدواج، میان مورخان اختلاف نظر وجود دارد. ماجرای افک از مشهورترین وقایع زندگی عایشه است؛ در پی حادثهای، برخی افراد به او اتهاماتی وارد کردند که با نزول آیاتی از سوره نور، خداوند آنان را سرزنش نمود و پاکی عایشه را تأیید کرد.
عایشه که با لقب امالمؤمنین شناخته میشود، در میان همسران پیامبر بهسبب فعالیتهای سیاسی و نقشآفرینیهای پس از رحلت پیامبر(ص)، شهرت زیادی دارد. او در زمینهسازی برای خلافت خلیفه اول و دوم نقش داشت و با نقل روایاتی درباره فضایل آنان، به تثبیت جایگاهشان کمک کرد. در دوران خلافت عثمان، ابتدا از او حمایت میکرد، اما بعدها به دلایلی از او فاصله گرفت و در شورش علیه عثمان مشارکت نمود. پس از قتل عثمان، با ادعای خونخواهی او، در برابر امام علی(ع) موضع گرفت و با همراهی برخی صحابه، جنگ جمل را به راه انداخت.
اهلسنت با استناد به روایات، از فضایل عایشه و محبوبیت او نزد پیامبر سخن گفتهاند و جایگاه والایی برای او قائلاند. در مقابل، شیعیان بهسبب مواضع عایشه در دوران خلافت امام علی(ع)، نقش او در شکلگیری جنگ جمل و جلوگیری از دفن امام حسن(ع) در کنار پیامبر(ص)، نقدهای فراوانی بر رفتار و سیره او وارد کردهاند. بهسبب این اقدامات، عایشه از سوی برخی بهعنوان یکی از چهرههای شاخص عثمانیه شناخته شده است.
زندگینامه
عایشه، دختر ابوبکر، از خاندان «تَیْم» و مادرش «اُمّرومان» دختر عامر بن عُوَیْمِر از قبیله بنیکِنانه بود.[۱] او در سال چهارم یا پنجم بعثت در مکه به دنیا آمد.[۲] کنیه عایشه «اُمّعبدالله» بود که بهسبب خواهرزادهاش عبدالله بن زبیر به این نام شناخته میشد.[۳] در بسیاری از منابع تاریخی، او با لقب «اُمُّ الْمؤمنین» یاد شده است.[۴]
نقل شده که پیامبر(ص)، عایشه را «حُمَیْراء» (زن سرخ وسپید، زن سرخ)خطاب میکرد.[۵] روایتی مشهور نیز وجود دارد که بر اساس آن، پیامبر(ص) به او فرمود: «کَلِّمینی یا حُمَیْراء؛ ای حمیرا با من سخن بگو». گفته شده نخستین بار، غزالی این حدیث را در کتاب احیاء علوم الدین نقل کرده و پیش از او در هیچ منبعی نیامده است. چنانکه اَلْفَتَّنی، از علمای اهلسنت (متوفای ۹۸۶ق)، نوشته است که روایت نقلشده توسط غزالی فاقد هرگونه اصل و سند معتبر است.[۶] همچنین سید مرتضی عسکری، از عالمان شیعه، این روایت را بیاساس دانسته و آن را از جعلیات غزالی میداند که به دروغ به پیامبر(ص) افترا زده است.[۷]
وفات
عایشه در ۱۰ شوال ۵۸ق (یا بهنقل برخی منابع، ۵۷ق) در سن ۶۶ سالگی در مدینه درگذشت. ابوهریره بر پیکر او نماز خواند و در قبرستان بقیع دفن شد.[۸] برخی منابع نیز تاریخ وفات او را ۱۷ رمضان همان سال ذکر کردهاند.[۹]
درباره علت مرگ عایشه، دیدگاههای متفاوتی وجود دارد. اهلسنت مرگ او را طبیعی دانستهاند، اما برخی منابع شیعه، با استناد به گزارشهایی، معاویه را عامل قتل او معرفی کردهاند. طبق این روایتها، معاویه با نیرنگ، چالهای حفر کرد و عایشه را در آن انداخت.[۱۰] گفته شده علت این اقدام، اعتراض عایشه به بیعت گرفتن معاویه برای یزید بود.[۱۱] قائلان به این روایت، زمان وقوع آن را پایان ماه ذیالحجه همان سال دانستهاند.[۱۲]
 | |
| خدیجه دختر خویلد | (ازدواج: ۲۵ عامالفیل) |
| سوده دختر زمعه | (ازدواج: قبل از هجرت) |
| عایشه دختر ابوبکر | (ازدواج: ۲ق) |
| حفصه دختر عمر بن خطاب | (ازدواج: ۳ق) |
| زینب دختر خزیمه | (ازدواج: ۳ق) |
| ام سلمه دختر ابوامیه | (ازدواج: ۴ق) |
| زینب دختر جحش | (ازدواج: ۵هجری) |
| جویریه دختر حارث | (ازدواج: ۵ یا ۶ق) |
| امحبیبه دختر ابوسفیان | (ازدواج: ۶ یا ۷ق) |
| ماریه دختر شمعون | (ازدواج: ۷ق) |
| صفیه دختر حیی | (ازدواج: ۷ق) |
| میمونه دختر حارث | (ازدواج: ۷ق) |
ازدواج با پیامبر اکرم
عایشه، پس از وفات حضرت خدیجه(س) به عقد پیامبر اسلام(ص) درآمد.[۱۳] درباره زمان دقیق این ازدواج اختلاف نظر است؛ برخی آن را دو سال و برخی سه سال پیش از هجرت دانستهاند.[۱۴] بنا بر گزارشهای مشهور، پیامبر(ص) در ماه شوال سال یازدهم بعثت با عایشه ازدواج کرد[۱۵] و مهریه او را چهارصد درهم تعیین نمود.[۱۶] به گفته سید مرتضی عسکری، عایشه در سال یازدهم بعثت (دو سال پیش از هجرت) به عقد پیامبر درآمد و مراسم عروسی یکسالونیم پس از هجرت، در ماه شوال سال دوم هجری و پس از جنگ بدر، برگزار شد.[۱۷]
در برخی روایات، ازدواج با عایشه پیش از ازدواج با سوده ذکر شده، اما گزارشهای مشهورتر ازدواج با سوده را مقدم میدانند.[۱۸] زندگی مشترک پیامبر با عایشه نُه سال و پنج ماه به طول انجامید.[۱۹]
سن عایشه هنگام ازدواج
در مورد سن عایشه هنگام ازدواج با پیامبر(ص) اختلافنظر وجود دارد و سن او بین شش تا هجده سال گزارش شده است.[۲۰] طبق روایت مشهور، او هنگام عقد شش یا هفت سال[۲۱] و در زمان زفاف که پس از جنگ بدر بوده حدود نه سال داشته است.[۲۲]
با این حال، شماری از پژوهشگران با تحلیل دادههای تاریخی، سن او را در زمان ازدواج حدود هجده سال برآورد کردهاند.[۲۳] آنان یادآور میشوند که عایشه از نخستین مسلمانان بوده و اگر در آغاز بعثت هفتساله بوده باشد، هنگام ازدواج حدود هفدهساله بوده است.[۲۴] سید جعفر مرتضی عاملی نیز سن پایین عایشه را نمیپذیرد و سیزده تا هفدهسالگی را منطقیتر میداند. او با استناد به ابناسحاق، که عایشه را نوزدهمین فرد مسلمان دانسته، نتیجه میگیرد اگر او در آغاز بعثت حدود هفت سال داشته، در هنگام عقد حدود هفده سال و در زمان هجرت حدود بیست ساله بوده است؛ مگر آنکه اسلام آوردنش در سنین پایینتر رخ داده باشد.[۲۵]
محل زندگی با پیامبر
پس از ازدواج پیامبر با سوده و عایشه، دو حجره در کنار مسجدالنبی برای آنان ساخته شد که پیامبر تا پایان عمر در این حجرهها سکونت داشت.[۲۶] پس از رحلت پیامبر(ص)، مردم در همان خانه بر پیکرش نماز خواندند[۲۷] و با پیشنهاد امام علی(ع)، پیامبر در محل وفات یعنی حجره عایشه به خاک سپرده شد.[۲۸] این محل بعدها در محدوده مسجدالنبی قرار گرفت و بخشی از ضریح پیامبر شد.[۲۹]
ماجرای افک
بر اساس روایتهای متعدد از اهلسنت، عایشه در غزوه بنیمصطلق همراه پیامبر اسلام بود.[۳۰] در مسیر بازگشت، زمانی که کاروان برای استراحت توقف کرد، عایشه برای قضای حاجت از لشکرگاه فاصله گرفت. در این حین، گردنبند خود را گم کرد و مدتی را صرف یافتن آن نمود.[۳۱] لشکریان که از غیبت او بیخبر بودند، کجاوهاش را به گمان حضور وی، با خود بردند.[۳۲]
عایشه پس از بازگشت، لشکرگاه را خالی یافت و در همان محل ماند تا اینکه صفوان بن معطل او را یافت، شترش را در اختیار او گذاشت و همراهش به کاروان رساند.[۳۳] پس از این سفر، عایشه بیمار شد و متوجه تغییر رفتار پیامبر(ص) و شایعاتی درباره ارتباطش با صفوان گردید.[۳۴] در پی این ماجرا، آیات افک نازل شد که تهمتزنندگان را سرزنش میکرد.[۳۵] اهلسنت نزول این آیات را فضیلتی بزرگ برای عایشه میدانند.[۳۶]
با این حال، سید جعفر مرتضی عاملی، تاریخپژوه شیعه، معتقد است که تقریباً همه این روایتها از خود عایشه نقل شدهاند.[۳۷] برخی منابع شیعه نیز واقعه افک را مربوط به تهمت منافقان به عایشه دانستهاند،[۳۸] اما برخی محققان شیعه این روایتها را دارای اشکالهای متعدد دانسته و آن را جعلی و با هدف فضیلتسازی برای عایشه ارزیابی کردهاند.[۳۹]
در تفسیر قمی، روایتی از امام باقر(ع) نقل شده که بر اساس آن، ماجرای افک مربوط به تهمتزدن عایشه به ماریه قبطیه بوده است.[۴۰] این روایت تنها توسط برخی عالمان شیعه در دورههای اخیر پذیرفته شده،[۴۱] در حالی که برخی دیگر آن را نیز با اشکالهایی مواجه دانسته و نپذیرفتهاند.[۴۲]
پس از رحلت پیامبر اکرم(ص)
دوران زندگانی عایشه پس از پیامبر(ص) را میتوان در چند مرحله بررسی کرد:
در زمان خلافت شیخین
پس از رحلت پیامبر(ص)، عایشه بهسبب همسری رسولخدا و فرزند بودن خلیفه اول، هرچند بهطور مستقیم در امور سیاسی دخالت نداشت، از جایگاه اجتماعی بالایی برخوردار بود و مورد حمایت دو خلیفه نخست، ابوبکر و عمر قرار گرفت. برخی نویسندگان شیعه بر این باورند که عایشه در روند به خلافت رسیدن ابوبکر نقش مؤثری ایفا کرد و در روزهای پایانی عمر پیامبر(ص)، تلاشهایی برای زمینهسازی خلافت پدرش انجام داد. او همچنین با نقل احادیثی در فضیلت ابوبکر و عمر، به تثبیت خلافت آنان کمک کرد.[۴۳] افزون بر این، عایشه با صدور فتواها و بیان احادیث، نقش فکری و فقهی مهمی در پیشبرد سیاستهای این دو خلیفه داشت.[۴۴]
در مقابل، گزارشهایی نیز وجود دارد که نشان میدهد دو خلیفه نخست، هدایایی به عایشه عطا کرده و مستمری او را نسبت به سایر همسران پیامبر(ص) افزایش دادند.[۴۵] عمر بن خطاب، بهدلیل محبوبیت ویژه عایشه نزد پیامبر، دوهزار درهم بیشتر از دیگر همسران پیامبر به او اختصاص داد.[۴۶] از دیدگاه برخی شیعیان، این اقدام خلفا نوعی بیعدالتی تلقی شده است.[۴۷]
در زمان عثمان
با آغاز خلافت عثمان، زندگی عایشه وارد مرحلهای تازه شد و نقش سیاسی او در جامعه اسلامی برجستهتر گردید.[۴۸] در سالهای نخست خلافت عثمان، روابط میان او و عایشه مطلوب بود؛ تا آنجا که عایشه با نقل احادیثی، به بیان فضایل عثمان میپرداخت.[۴۹] اما در نیمه دوم خلافت، این روابط به تدریج تیره شد و اختلافات میان آن دو به دشمنی آشکار و مشارکت عایشه در شورش علیه عثمان انجامید.[۵۰]
یکی از دلایل این اختلاف، کاهش مقرری عایشه توسط عثمان بود؛ او مستمریای را که عمر بن خطاب برای عایشه تعیین کرده بود، کاهش داد و او را با سایر همسران پیامبر برابر ساخت. این اقدام موجب نارضایتی عایشه شد.[۵۱] افزون بر این، فساد برخی منصوبان عثمان مانند ولید بن عقبه، ظلمهایی که در حق صحابهای چون عبدالله بن مسعود، عمار بن یاسر، ابوذر غفاری و جندب بن کعب روا داشته شد، و گرایش عثمان به اشرافیت و قبیلهگرایی، زمینه را برای مخالفت علنی عایشه فراهم کرد.[۵۲]
عایشه در سخنان خود و در برخوردهایی که در مسجد مدینه با عثمان داشت، به شدت از او انتقاد میکرد.[۵۳] عثمان نیز در پاسخ، او را به همسر نوح و همسر لوط تشبیه کرد که به شوهرانشان خیانت کردند و مستحق جهنم شدند. این سخن با واکنش تند عایشه مواجه شد و او با گفتن «اُقْتُلوا نَعْثَلاً فَقَدْ کفَر» عثمان را شایسته مرگ دانست.[۵۴][یادداشت ۱]
به روایت ابن خلدون، زمانی که عثمان در محاصره بود، عایشه در مکه حضور داشت. در بازگشت به مدینه، مردی از بنی لیث خبر قتل عثمان و بیعت مردم با علی بن ابیطالب را به او داد. عایشه گفت: «به خدا سوگند، عثمان مظلوم کشته شد و من برای خونخواهی او تلاش خواهم کرد.» آن مرد با تعجب گفت: «اکنون چنین میگویی، در حالی که پیشتر سخنان دیگری درباره او میگفتی؟» عایشه پاسخ داد: «آنان او را به توبه واداشتند، سپس به قتل رساندند.»[۵۵]
طه حسین، تاریخپژوه اهلسنت از مصر، نیز معتقد است که رابطه عایشه با عثمان تند و خصمانه بود، بهگونهای که برخی او را از تحریککنندگان اصلی قتل عثمان دانستهاند. با این حال، رابطه او با علی بن ابیطالب نیز مطلوب نبود. هنگامی که در مسیر بازگشت از مکه به مدینه، خبر خلافت علی را شنید، از شدت خشم به مکه بازگشت و مردم را به خونخواهی عثمان بر ضد علی فراخواند.[۵۶]
در زمان امام علی(ع)
عایشه از مخالفان سرسخت امام علی(ع) بود و برخی نویسندگان، ریشه این اختلاف را به دوران حیات پیامبر اسلام بازگرداندهاند.[۵۷] تلاش او در گردآوری مخالفان امام و سازماندهی لشکری بزرگ که به جنگ جمل انجامید، نشانهای آشکار از این دشمنی تلقی شده است. در مقابل، نویسندگان اهلسنت، اقدام عایشه را ناشی از تحریک اطرافیان یا تلاش برای قصاص قاتلان عثمان دانستهاند و آن را خطایی در اجتهاد قلمداد کردهاند که خود عایشه بعدها از آن پشیمان شد.[۵۸] اما عالمان شیعه این ادعاها را نقد کرده و نه پشیمانی او را پذیرفتهاند و نه انگیزه خونخواهی عثمان را معتبر دانستهاند.[۵۹] به همین دلیل، برخی او را از سران عثمانیه معرفی کردهاند.[۶۰]
عایشه در مکه بود که خبر قتل عثمان به او رسید.[۶۱] پس از انجام عمره، قصد بازگشت به مدینه داشت، اما با شنیدن خبر خلافت امام علی(ع)، با ناراحتی به مکه بازگشت.[۶۲] پس از مدتی، با ورود طلحه و زبیر به مکه، این سه نفر با همراهی قبایل عرب، به سوی بصره حرکت کردند و ادعای خونخواهی عثمان را مطرح ساختند.[۶۳] پس از تصرف بصره، در برابر سپاه امام علی(ع) صفآرایی کردند.[۶۴]
در این نبرد، عایشه سوار بر شتری در هودجی زرهپوش قرار داشت، و از همین رو، این نبرد به جنگ جمل شهرت یافت.[۶۵] در نقلی آمده است که عایشه از ام سلمه خواست تا در خونخواهی عثمان با او همراه شود، اما ام سلمه با اشاره به مواضع متناقض عایشه درباره عثمان، این پیشنهاد را رد کرد.[۶۶] به گفته شیخ مفید، جایگاه اجتماعی عایشه بهعنوان همسر پیامبر و دختر خلیفه اول، موجب شد تا مخالفان امام علی(ع) از حمایت گستردهتری برخوردار شوند.[۶۷] پس از پایان جنگ، امام علی(ع) با عایشه که بهطور جزئی مجروح شده بود، با عتاب سخن گفت و به محمد بن ابیبکر دستور داد از حال خواهرش جویا شود و سپس او را با احترام به مدینه بازگرداند.[۶۸]
پس از جنگ، امام علی(ع) در خطبه ۸۰ نهجالبلاغه به آسیبشناسی این واقعه پرداخت و با نکوهش عایشه، برخی ویژگیهای زنان را برشمرد تا از تکرار چنین رویدادهایی در آینده جلوگیری شود.[۶۹]
سخن عايشه درباره محبوترین افرد نزد پیامبر:
* منبع: قندوزی، ینابیع الموده، ج۲، ص۵۵.
در زمان معاویه
با اینکه برخی دوران بنیامیه را دوره سکوت و کنارهگیری عایشه از عرصههای سیاسی دانستهاند، اما گزارشهایی وجود دارد که از همراهی و تعامل او با حکومت اموی پرده برمیدارند.[۷۰] عایشه با وجود آنکه برادرش محمد بن ابیبکر به فرمان معاویه به شکل فجیعی کشته شد و او به همین دلیل معاویه را لعنت میکرد،[۷۱] و همچنین بهسبب قتل حجر بن عدی و یارانش، معاویه را مورد سرزنش قرار داد،[۷۲] اما پس از شهادت امام علی(ع)، با معاویه سازش کرد و روابطی نسبتاً نزدیک با او برقرار نمود.[۷۳]
معاویه نیز در تلاش برای جلب نظر عایشه، پیوسته برای او هدایایی میفرستاد. در منابع آمده است که یکبار صد هزار دینار برای او فرستاد و هجدههزار دینار از قرض او را نیز پرداخت کرد.[۷۴]
ماجرای دفن پیکر امام حسن(ع)
یکی از اقدامات عایشه در دوران حیاتش، جلوگیری از دفن پیکر امام حسن(ع) در کنار قبر پیامبر اسلام(ص) بود.[۷۵] از آنجا که محل دفن پیامبر(ص) در خانه عایشه قرار داشت و پیشتر ابوبکر و عمر بن خطاب نیز در همان مکان دفن شده بودند، پس از شهادت امام حسن(ع)، امام حسین(ع) طبق وصیت برادرش تصمیم داشت پیکر او را در کنار قبر پیامبر(ص) به خاک بسپارد. اما بنا بر برخی گزارشها، عایشه با تحریک مروان بن حکم، مانع این اقدام شد. امام حسین(ع) نیز برای جلوگیری از درگیری و خونریزی، از اجرای وصیت صرفنظر کرد و پیکر امام حسن(ع) در بقیع دفن شد.[۷۶]
برخی منابع نیز نقل کردهاند که عایشه، با مشاهده حضور مروان و همراهانش که مسلحانه در مراسم تشییع حاضر شده بودند، اوضاع را خطرناک ارزیابی کرد و از دفن امام حسن(ع) در کنار پیامبر(ص) جلوگیری نمود.[۷۷] [یادداشت ۲] مخالفت عایشه با دفن امام حسن(ع) در کنار پیامبر(ع) را یکی از کنشهای عثمانیه علیه شیعه قلمداد کردهاند.[۷۸]
خصوصیتها و ویژگیها
در منابع روایی و تاریخی اهلسنت، شخصیت و فضایلی برای عایشه بهطور مفصل بیان شده است.[۷۹] او زنی اهل علم و ادب معرفی شده که دانش خود را از پدرش، ابوبکر، فرا گرفته و در علم طب نیز مهارت داشت.[۸۰] همچنین نسبت به قرآن، احکام الهی، سنتها، شعر، جنگهای عرب، قضاوت و نسبشناسی آگاهی داشت و از جمله زنان دانشمند صدر اسلام محسوب میشد.[۸۱]
در منابع اهلسنت آمده که عایشه تنها همسر پیامبر بود که پیش از ازدواج با پیامبر ازدواج نکرده بود.[۸۲] همچنین گزارش شده که پیامبر(ص) علاقه زیادی به او داشت و او را زیباترین و محبوبترین همسر پیامبر(ص) دانستهاند.[۸۳]
دیدگاه شیعیان
در منابع شیعه، برخی پژوهشگران فضایل منسوب به عایشه، را نقد کرده و آنها را اغراقآمیز یا ساختگی میدانند. آنها معتقدند برخی روایتها حتی برای بزرگنمایی جایگاه عایشه، شخصیت پیامبر(ص) را تحت تأثیر قرار دادهاند.[۸۴] منابع شیعه به ویژگیهایی چون سوء ادب، حسادت و بخل عایشه اشاره دارند که گاهی موجب گلایه پیامبر(ص) شده است.[۸۵] یکی از محورهای نقد، حسادت عایشه نسبت به همسران دیگر پیامبر، بهویژه خدیجه(س) و ماریه قبطیه، است.[۸۶]
برخی اندیشمندان سلفی، شیعیان را به نسبت دادن اتهامات زنا به عایشه متهم کردهاند،[۸۷] اما علمای شیعه، از جمله سید عبدالحسین شرفالدین[۸۸] و لطفالله صافی گلپایگانی،[۸۹] این اتهام را رد کرده و شیعه امامیه را از آن مبرا دانستهاند. مفسران شیعه مانند شیخ طوسی و طبرسی نیز همسران پیامبران را از ارتکاب چنین گناهی پاک دانستهاند. [۹۰]آلوسی، مفسر اهلسنت، این نسبت را دروغ دانسته و کتابهای معتبر شیعه را از چنین ادعایی مبرا شمرده است.[۹۱] ابنحجر هیتمی نیز آن را تنها به غالیان شیعه نسبت داده، نه به عموم شیعیان.[۹۲]
فتوای حرمت اهانت به عایشه
در پی توهین یاسر الحبیب، روحانی شیعه کویتی مقیم لندن، به عایشه، همسر پیامبر اسلام(ص)، جمعی از علمای شیعه عربستان از سید علی خامنهای، مرجع تقلید و رهبر ایران، درخواست نظر فقهی کردند. آیتالله خامنهای فتوا داد: «اهانت به نمادهای اهلسنت، از جمله همسر پیامبر اسلام [عایشه]، حرام است.» این فتوا بازتاب گستردهای در رسانهها و میان جوامع مسلمان داشت و بهعنوان گامی در تقویت وحدت اسلامی مورد استقبال قرار گرفت.[۹۳]
نقل حدیث
عایشه، همسر پیامبر اسلام(ص)، از برجستهترین راویان سیره پیامبر(ص) و احادیث نبوی در منابع اهلسنت بهشمار میرود. بنا بر گزارش مقریزی، تعداد روایاتی که از او نقل شده، به ۲۲۱۰ حدیث میرسد.[۹۴] این در حالی است که مجموع روایات نقلشده از سایر همسران رسول خدا، تنها ۶۱۲ حدیث است. در مسند احمد، ۲۲۷۰ روایت از عایشه ثبت شده و در دو کتاب معتبر صحیح بخاری و صحیح مسلم، حدود ۱۲۰۰ روایت در باب احکام فقهی آمده که ۲۹۰ مورد آن از عایشه نقل شده است. از همین رو، برخی علمای اهلسنت معتقدند که عایشه «یکچهارم شریعت» را حمل میکند.[۹۵]
با این حال، بخشی از این روایات در منابع شیعه مورد نقد و بررسی قرار گرفتهاند. پژوهشگران شیعه، بهویژه در آثار تحلیلی مانند أحاديث أم المؤمنين عائشة و عایشه در صحاح سته، برخی از این احادیث را از نظر سند، محتوا و تعارض با دیگر منابع اسلامی، مورد ارزیابی انتقادی قرار دادهاند.[۹۶]
کتابشناسی
کتابهایی که طی سالهای متمادی درباره عایشه به زبانهای مختلف نگاشته شده، فراوان است و بسیاری از عالمان شیعه و سنی، به زندگانی عایشه پرداختهاند. برخی از کتب متأخر که به نقش عایشه در اسلام پرداختهاند، عبارت است از:
- «أحادیث ام المؤمنین عایشة» نوشته سید مرتضی عسکری (۲جلد) که با عنوان نقش عایشه در احادیث اسلام و نقش عایشه در تاریخ اسلام به فارسی برگردانده شده است.
- «عایشه در دوران علی علیهالسلام» نوشته سید مرتضی عسکری
- «عایشه در صحاح سته» نوشته حسین طیبیان
- «عایشه در حیات محمد(ص)» نوشته سپهروز مولودی.
پانویس
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۴۶؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۴۰۹.
- ↑ عسکری، نقش عایشه در احادیث اسلام، ج۱، ص۴۵؛ ابن حجر، الاصابة، ۱۴۱۵ق، ج۸، ص۲۳۱.
- ↑ ابن سیدالناس، عیون الاثر، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۳۶۸؛ ابنابیالحدید، شرح نهجالبلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۴، ص۲۲.
- ↑ ابن طولون، الائمة الاثناعشر، منشورات الرضی، ص۱۳۱.
- ↑ ابن قتیبه دینوری، الامامة و السیاسة، ۱۴۱۳ق، ص۸۲.
- ↑ الفتنی، تذکرة الموضوعات، ص۱۹۶.
- ↑ عسکری، احادیث امالمؤمنین عائشة، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۲۵–۲۶.
- ↑ ذهبی، تاریخ اسلام، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۱۶۴؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۵۲۰.
- ↑ مقریزی، امتاع الاسماع، ۱۴۲۰ق، ج۶، ص۴۲.
- ↑ بیاضی، الصراط المستقیم، ۱۳۸۴ق، ج۳، ص۴۸.
- ↑ حر عاملی، اثبات الهداة، ۱۴۲۵ق، ج۳، ص۴۰۲.
- ↑ سید بن طاووس، الطرائف، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۵۰۳.
- ↑ ابنعبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۸۸۱.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۲، ص۲۳۵؛ ابنحجر، الاصابة، ۱۴۱۵ق، ج۸، ص۲۳۲.
- ↑ ابنسیدالناس، عیون الاثر، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۳۶۸.
- ↑ سهیلی، الروض الانف، ۱۴۱۲ق، ج۷، ص۵۳۴.
- ↑ عسکری، نقش عایشه در احادیث اسلام، ترجمه عطا سردارنیا، تهران، مجمع علمی اسلامی، ج۱، ص۴۵.
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۴۶؛ ابنقتیبه، المعارف، ۱۴۱۰ق، ص۱۳۳–۱۳۴؛ صالحی شامی، سبل الهدی، ۱۴۱۴ق، ج۱۱، ص۴۵.
- ↑ ابنحزم، جوامع السیرة النبویة، دار الکتب العلمیة، ص۲۷.
- ↑ ابنحجر، الاصابة، ۱۴۱۵ق، ج۸، ص۲۳۲؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۲، ص۱۹۱.
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۴۷–۴۸.
- ↑ ابنهشام، السیرة النبویة، دارالمعرفة، ج۲، ص۶۴۴؛ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۴۷–۴۸.
- ↑ تقیزاده داوری، تصویر خانواده پیامبر در دائرةالمعارف اسلام، ۱۳۸۷ش، ص۹۲–۹۳.
- ↑ تقیزاده داوری، تصویر خانواده پیامبر در دائرةالمعارف اسلام، ۱۳۸۷ش، ص۹۲–۹۳.
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ۱۴۲۶ق، ج۳، ص۲۸۵–۲۸۷.
- ↑ پیشوایی، « چرا پیامبر اسلام در خانه خود به خاک سپرده شد؟»، پرتال جامع علم انسانی.
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۲۲۰.
- ↑ محدث اربلی، کشف الغمة، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۱۹.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۵۶.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۶، ص۱۰۱.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۲۸.
- ↑ ابنهشام، السیرة النبویة، دارالمعرفة، ج۲، ص۲۹۸.
- ↑ مسلم، صحیح مسلم، دار إحیاء التراث العربی، ج۴، ص۲۱۲۹.
- ↑ صنعانی، المصنف، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۴۱۰.
- ↑ واحدی نیشابوری، اسباب نزول القرآن، ۱۴۱۱ق، ص۳۳۲.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۲۳، ص۳۳۸؛ ابناثیر، اسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۱۹۱.
- ↑ عاملی، حدیث الافک، ۱۴۳۹ق، ص۹۰.
- ↑ ابنمزاحم، وقعة صفین، ۱۴۰۴ق، ص۵۲۳؛ نعمانی، رسالة المحکم و المتشابه، ۱۳۸۴ش، ص۱۵۶؛ شیخ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۱۵۷؛ شیخ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۷، ص۴۱۵.
- ↑ عاملی، الصحیح من سیره النبی الاعظم، ۱۴۲۶ق، ج۱۲، ص۷۷–۹۷؛ عسکری، احادیث امالمؤمنین عایشة، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۱۶۷–۱۸۱.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۹۹.
- ↑ خشن، ابحاث حول السیدة عایشة، ۱۴۳۸ق، ص۲۵۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۵، ص۸۹؛ فضلالله، تفسیر من وحی القرآن، ۱۳۶۳ش، ج۱۶، ص۲۵۲–۲۵۷؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۴، ص۳۹۱–۳۹۳؛ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۹۰ش، ج۹، ص۱۱۸.
- ↑ واردی، نقش همسران رسولخدا در حکومت امیرمؤمنان، ص۱۱۴.
- ↑ تقیزاده داوری، تصویر خانواده پیامبر در دائرةالمعارف اسلام، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۵.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱۴۱۰ق، ۸، ص۵۳.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، دارالمعرفة، ج۲، ص۶۷.
- ↑ تقیزاده داوری، تصویر خانواده پیامبر، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۵–۱۱۶.
- ↑ تقیزاده داوری، تصویر خانواده پیامبر در دائرةالمعارف اسلام، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۷.
- ↑ مسلم، صحیح مسلم، دار إحیاء التراث العربی، ج۷، ص۱۱۷.
- ↑ عسکری، نقش عایشه در تاریخ اسلام، مجمع علمی اسلامی، ج۱، ص۱۵۰.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۷۵.
- ↑ تقیزاده داوری، تصویر خانواده پیامبر در دائرةالمعارف اسلام، ۱۳۸۷ش، ص۱۲۰.
- ↑ ابن اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۴۲۱.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۴۵۹.
- ↑ ابن خلدون، دیوان المبتدأ و الخبر، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۶۰۷.
- ↑ طه حسین، علی و بنوه، دار المعارف، ص۲۵–۲۷.
- ↑ واردی، نقش همسران رسول خدا در حکومت امیر مؤمنان، ص۱۰۳؛ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۴۲۶.
- ↑ ندوی، سیره السیدة عائشة امالمؤمنین، ۲۰۱۰م، ص۱۸۹–۱۹۲.
- ↑ سید مرتضی، الذخیره، ۱۴۱۱ق، ص۴۹۶؛ مفید، الفصول المختارة، ۱۴۱۳ق، ص۱۴۱.
- ↑ ناشئ الاکبر، مسائل الامامة، ۱۹۷۱ق، ص۱۵–۱۶.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۴۴۸.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۴۵۹.
- ↑ ابن قتیبه، الامامة و السیاسة، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۷۱–۷۲.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۸۰–۱۸۱.
- ↑ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۳۳۴.
- ↑ ابن اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۴۵۴.
- ↑ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۲۲۶–۲۲۷.
- ↑ مفید، الجمل، ۱۴۱۳ق، ص۱۶۰–۱۶۹، ۳۶۹–۳۸۲.
- ↑ ابنابیالحدید، شرح نهجالبلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص۲۱۴؛ دینپرور، منشور جاودانه، ۱۳۸۹ش، ص۳۰۵؛ ابنمیثم، شرح نهجالبلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۲۲۳.
- ↑ تقیزاده داوری، تصویر خانواده پیامبر در دائرةالمعارف اسلام، ۱۳۸۷ش، ص۱۲۶.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۱۰۵.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۲۵۷.
- ↑ ابن قتیبه، الامامة و السیاسة، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۲۰۵.
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۴۱۷ق، ج۷، ص۱۳۶–۱۳۷؛ ج۸، ص۱۳۶.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، دار المعرفة، ص۸۲.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۲۲۵؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۴۴، ص۱۴۱؛ ابنابیالحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۶، ص۱۴.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۵۹م، ج۳، ص۶۱ و ۶۶.
- ↑ مردانی، «فرقه عثمانیه»، تارنمای پژوهه.
- ↑ نگاه کنید به: ابن اثیر، اسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۱۸۹–۱۹۱؛ ابن حجر، فتح الباری، دار المعرفة، ج۷، ص۸۳؛ صالحی شامی، سبل الهدی و الرشاد، ۱۴۱۴ق، ج۱۱، ص۱۶۴.
- ↑ ابن حنبل، مسند احمد، ج۶، ص۶۷.
- ↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲، ص۱۸۳.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۴۰۹.
- ↑ ابن هشام، السیره النبویة، ج۸، ص۶۸؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۸ق، ج۸، ص۹۹.
- ↑ تقیزاده داوری، تصویر خانواده پیامبر در دایرةالمعارف اسلام، ۱۳۸۷ش؛ ص۱۰۱–۱۰۲.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۲۲، ص۲۲۷؛ سید بن طاووس، الطرائف، ۱۴۰۰ق، ج۱، ص۲۹۰؛ تقیزاده داوری، تصویر خانواده پیامبر در دایرةالمعارف اسلام، ۱۳۸۷ش، ص۹۷–۱۰۴.
- ↑ صحیح مسلم، دار إحیاء التراث العربی، ج۴، ص۱۸۸۹؛ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۸۷؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۲۷۸–۲۷۹.
- ↑ ابنتیمیه، منهاج السنة النبویة، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۳۴۸؛ ابنعبدالوهاب، رسالة فی الرد علی الرافضة، ص۴۳.
- ↑ شرفالدین، الفصول المهمة، ۱۳۷۷ق، ص۱۵۶.
- ↑ صافی گلپایگانی، صوت الحق و دعوة الصدق، دار التعارف، ص۵۳.
- ↑ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۱۰، ص۵۲؛ طبرسی، جوامع الجامع، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۵۹۶.
- ↑ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱۴، ص۳۵۷؛ ج۹، ص۳۱۸.
- ↑ ابنحجر، الصواعق المحرقة، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۹۳.
- ↑ توهین به عایشه و هر یک از نمادهای اهلسنت حرام است، خبرگزاری خبرآنلاین.
- ↑ مقریزی، امتاع الاسماع، ۱۴۲۰ق، ج۶، ص۴۳.
- ↑ عسکری، أحاديث أم المؤمنين عائشة، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۳۲.
- ↑ برای نمونه بنگرید به: عسکری، أحاديث أم المؤمنين عائشة؛ طیبیان، عایشه در صحاح سته.
یادداشت
- ↑ نَعثَل نام یک یهودی با ریشهای بلند بود که عثمان به او تشبیه شد و این لقب بعدها به عنوان نامی تحقیرآمیز برای عثمان بهکار رفت. (ابنقتیبه، الإمامة و السیاسة، ج۱، ص۶۲).
- ↑ اشعار معروفی منسوب به ابن عباس است که شدیدأ موضگیری عایشه را محکوم کرده و او را به جهت کارهای ناپسندش پس از ارتحال رسول الله مورد نکوهش قرار داده است. تجملتِ تبغلتِ/ولو عشتِ تفیلتِ/لک الثمن من التسع/وفی الکل تطمعتِ. ابن الحجاج شاعر بغدادی نیز همین مضامین را درقالب شعر بیان کرده است. یا بنتَ أبی بکر/لاکانَ ولاکنتِ/لِک التسع من الثُمن/ وبالکلّ تملّکت/تجملتِ تبغلت/وان عشتِ تفیلت. شیخ مفید، ارشاد، ج۲، ص۱۹.
منابع
- آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر قرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.
- ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبیین، تحقیق: السید أحمد صقر، بیروت، دار المعرفة.
- ابنابىالحدید، عبدالحمید بن هبةالله، شرح نهج البلاغه، قم، کتابخانه آیتالله مرعشی نجفی(ره)، ۱۴۰۴ق.
- ابناثیر، عزالدین، أسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
- ابناثیر، علی بن أبی الکرم، الکامل فی التاریخ، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۷ق.
- ابنتیمیة، احمد بن عبدالحلیم، منهاج السنة النبویة فی نقض کلام الشیعة القدریة، ریاض، جامعة الامام محمد بن سعود الاسلامیة، ۱۴۰۶ق.
- ابنحجر عسقلانی، شهابالدین، الاصابة فی تمییز الصحابة، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.
- ابنحجر عسقلانی، شهابالدین، فتح الباری فی شرح صحیح البخاری، بیروت، دار المعرفة.
- ابنحجر، احمد بن محمد، الصواعق المحرقة علی اهل الرفض و الضلال و الزندقة، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۱۷ق.
- ابنحزم اندلسی، جوامع السیرة النبویة، بیروت، دار الکتب العلمیة، بیتا.
- ابنخلدون٬ عبد الرحمن بن محمد٬ دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی الشأن الأکبر، تحقیق خلیل شحادة، بیروت،دار الفکر، ط الثانیة، ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
- ابنسعد، محمد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
- ابنسیدالناس، محمد بن عبدالله، عیون الاثر، بیروت، دار القلم، ۱۴۱۴ق.
- ابنطاووس، علی بن موسی، الطرائف فی معرفة مذهب الطوائف، قم، خیام، ۱۴۰۰ق.
- ابنطولون، شمسالدین محمد، الائمة الاثنی عشر، تحقیق: صلاحالدین المنجد، قم، منشورات الرضی، بیتا.
- ابنعبدالبر، یوسف بن عبدالله (م.۴۶۳)، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق: علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
- ابنعبدالوهاب، محمد، رسالة فی الرد علی الرافضة، ریاض، جامعة الامام محمد بن سعود الاسلامیة، بیتا.
- ابنقتیبه، عبدالله بن مسلم، الإمامة و السیاسة المعروف بتاریخ الخلفاء، تحقیق: علی شیری، بیروت، دارالأضواء، ۱۴۱۰ق.
- ابنقتیبه، عبدالله بن مسلم، المعارف، تحقیق: ثروت عکاشة، القاهرة، الهیئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۹۲م.
- ابنکثیر، البدایة و النهایة، تحقیق: علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.
- ابنمزاحم، نصر، وقعة صفین، قم، کتابخانه آیتالله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- ابنمیثم، میثم بن علی، شرح نهج البلاغه، تهران، دفتر نشر کتاب، ۱۴۰۴ق.
- ابنهشام، عبدالملک، السیرة النبویة، تحقیق: مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبد الحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بیتا.
- العسکری٬ السید مرتضی٬ أحادیث أم المؤمنین عائشة. أدوار من حیاتها٬ قم٬ التوحید للنشر٬ ط الخامسة، ۱۴۱۴ق - ۱۹۹۴ م.
- الفتنی، محمدطاهر بن علی، تذکرة الموضوعات.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، دار طوق النجاة، ۱۴۲۲ق.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الأشراف، تحقیق: محمد حمید الله، مصر، دار المعارف، ۱۹۵۹م.
- بیاضی، علی، الصراط المستقیم، نجف، المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۴ق.
- تقیزاده داوری، محمود، تصویر خانواده پیامبر (ص) در دائرة المعارف اسلام، قم، انتشارات شیعهشناسی، ۱۳۸۷ش.
- توهین به عایشه و هر یک از نمادهای اهلسنت حرام است، خبرگزاری خبرآنلاین. تاریخ انتشار: دوشنبه ۱۲ مهر ۱۳۸۹.
- حرعاملی، محمد بن حسن، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، بیروت، اعلمی، ۱۴۲۵ق.
- حسین، طه، علی و بَنوه، قاهره، دار المعارف، بیتا.
- خشن، حسین احمد، ابحاث حول السیدة عایشة رؤیة شیعیة معاصرة، بیروت، دار روافد، ۱۴۳۸ق.
- دینپرور، سید جمالالدین، منشور جاودانه، تهران، بنیاد نهج البلاغه، ۱۳۸۹ش.
- ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، تحقیق: تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۳ق.
- سبحانی، جعفر، منشور جاوید، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۳۹۰ش.
- سمرقندی، نصر بن محمد، بحر العلوم، تحقیق: محمود مطرجی، بیروت، دار الفکر.
- سهیلی، عبدالرحمن، الروض الانف فی شرح السیرة النبویة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
- شرفالدین، سید عبدالحسین، الفصول المهمة فی تألیف الامة، تهران، مؤسسة البعثة، ۱۳۷۷ق.
- شریف مرتضی، الذخیرة فی علم الکلام، تحقیق: سید احمد حسینی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۱ق.
- صافی گلپایگانی، لطفالله، صوت الحق و دعوة الصدق، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، بیتا.
- صالحی الشامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، تحقیق: عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۴ق.
- صنعانی، عبدالرزاق بن همام، المصنف، هند، المجلس العلمی، ۱۴۰۳ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، جوامع الجامع، قم، دفتر نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک (تاریخ طبری)، تحقیق: ابراهیم، محمد ابوالفضل، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق.
- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیتا.
- عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الأعظم، قم، دارالحدیث، ۱۴۲۶ق.
- عاملی، سید جعفر مرتضی، حدیث الافک، بیروت، المرکز الإسلامی للدراسات، ۱۴۳۹ق.
- عسکری، سید مرتضی، احادیث امالمؤمنین عایشة، تهران، دانشکده اصول دین، ۱۴۲۵ق.
- عسکری، سید مرتضی، نقش عایشه در تاریخ اسلام، ترجمه عطا سردارنیا، تهران، مجمع علمی اسلامی.
- فخر رازی، محمدبن عمر قرشی طبرستانی، التفسیر الکبیر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
- فضلالله، محمدحسین، تفسیر من وحی القرآن، بیروت، دار الملاک، ۱۴۱۹ق.
- قمى، على بن ابراهیم، تفسیر القمی، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، ۱۳۶۳ش.
- کوفی، احمد بن اعثم، الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۱۱ق.
- مردانی، محمدمحسن، «فرقه عثمانیه»، تارنمای پژوهه، تاریخ درج مطلب: ۲۴ آبان ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۱۵ آبان ۱۴۰۲ش.
- مفید، محمد بن نعمان، الجمل، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- مفید، محمد بن نعمان، الفصول المختارة، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- مقریزی، تقیالدین، امتاع الاسماع، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۰ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۷۴ش.
- ناشئ الاکبر، عبدالله بن محمد، مسائل الامامة، تحقیق یوزف فان اس، بیروت، بینا، ۱۹۷۱ق.
- ندوی، سلیمان، سیرة السیدة عائشة ام المؤمنین، ترجمه به عربی محمد رحمةالله حافظ الندوی، دمشق، دار القلم، ۲۰۱۰م.
- نعمانی، محمد بن ابراهیم، رسالة المحکم و المتشابه، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیة، ۱۳۸۴ش.
- نیشابوری، مسلم بن الحجاج، صحیح مسلم، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
- واحدی نیشابوری، علی بن احمد، اسباب نزول القرآن، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۱ق.
- واردی، تقی، نقش همسران رسول خدا در حکومت امیرمؤمنان، قم، بوستان کتاب،
- واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۹ق.
- یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بیتا.
