گفت‌وگوی امام حسین و عمر بن سعد

گفت‌وگوی امام حسین(ع) و عمر بن سعد پیش از واقعه کربلا، و برای خاتمه جنگ. درباره زمان و محل ایراد این گفت‌وگو اختلاف است و همچنین گفته شده که اصل وجود آن تحریفی در تاریخ است تا یزید بن معاویه از دست داشتن در واقعه کربلا تبرئه شود.

طبق آنچه در تاریخ طبری (تألیف ۳۰۳ق) از برخی مورخان نقل شده، در این گفت‌وگو، حسین بن علی به همراه برادرش عباس و پسرش علی‌اکبر(ع)، و عمر سعد به همراه پسر و غلامش حضور داشته‌اند و از محتوای آن اطلاع دقیقی در دسترس نیست. محمد بن جریر طبری، آنچه از محتوای این گفت‌وگو شایع است را حدس و گمان دانسته است. بر اساس گزارش‌های متناقض تاریخی، عده‌ای هدف این گفت‌وگو را مذاکره‌ای برای جلوگیری از جنگ و برخی آن را ‌به‌جهت پند و نصحیت عمر سعد و... دانسته‌اند.

محمد سروش محلاتی، فقیه شیعه، بر آن است که نامه عمر بن سعد به یزید بن معاویه بر اساس همین گفت‌وگو بوده و محتوای آن را افشا می‌کند. در این نامه آمده است که حسین بن علی(ع) حاضر است با یزید ملاقات یا بیعت کند. در مقابل، پژوهشگرانی از جمله محمدحسین رجبی دوانی، این ادعا را نپذیرفته و با استناد به آنچه طبری از سخن عمر سعد با شمر بن ذی‌الجوشن نقل کرده، محتوای نامه را دروغی از جانب عمر سعد برای رسیدن به حکومت ری بدون جنگ و خونریزی دانسته‌اند.

در کربلا مقامی وجود دارد که گفته‌ شده محل دیدار امام حسین(ع) با عمر سعد بوده است. این مقام در محله بابُ السّلامه در فاصله ۲۴۰ متری شمال حرم امام حسین(ع) قرار دارد.

معرفی و جایگاه

به‌گفته ابومِخنَف، در کتاب مقتل‌ الحسین، گفت‌وگوهای متعددی بین امام حسین(ع) و عمر بن سعد قبل از واقعه کربلا به ثبت رسیده است. به‌عقیده محمد سروش محلاتی، فقیه شیعه، اصل وجود چنین گفت‌وگوهایی میان تاریخ‌نگاران قطعی است اما درباره زمان دقیق و محتوای آنها اختلاف وجود دارد.

طبق برخی نقل‌های تاریخی، پیشنهاد این دیدار از سوی امام حسین(ع) و توسط عمر بن قرظه انصاری، یکی از یاران حسین بن علی، به عمر بن سعد داده شد، اما سبط بن جوزی پیشنهاد این دیدار را از سوی پسر عمر بن سعد دانسته است. گفته شده در پی این پیشنهاد، حسین بن علی و عمر بن سعد هر کدام همراه ۲۰ نفر از یاران خود در محلی میان دو لشگر برای گفت‌وگو گرد آمدند، اما در نهایت حسین بن علی(ع) با برادرش عباس و پسرش علی‌اکبر، و عمر سعد نیز با پسرش فَحص و غلامش لاحِق، در این گفت‌وگو حضور داشتند.

در برخی نقل‌های تاریخی آمده است که به‌دنبال اطلاع لشکریان عمر بن سعد از این گفت‌وگو و شروط امام حسین(ع)، ۳۰ نفر از آنها از سپاه عمر بن سعد جدا شده و به حسین بن علی(ع) پیوستند. آنها گفتند: «فرزند دختر پیامبر، پیشنهادهایی به شما می‌کند و شما هیچ‌یک را نمی‌پذیرید؟» مهدی پیشوایی، تاریخ‌نگار شیعه، در پذیریش این ادعای تاریخی تردید کرده‌ است.

زمان و مکان

در مورد زمان این دیدارها اختلاف وجود دارد. دراین‌باره مهدی پیشوایی (۱۳۲۱-۱۴۰۰ش) تاریخ‌نگار شیعه بر آن است که شمر بن ذی‌الجوشن قبل از ورودش به کربلا در روز ۹ محرم‌الحرام سال ۶۱ق در ملاقاتی که با یزید بن معاویه داشت، خبر این دیدارها را به یزید داد، و براین‌اساس، زمان این گفت‌وگو قبل از روز ۹ محرم الحرام سال ۶۱ هجری بوده است. با این حال، در کتاب ترجمة الحسین ومقتله، مربوط به قرن سوم هجری، گفته شده که این سخنان امام حسین(ع) در هنگام رویارویی با سپاه کوفه بیان شده است.

به‌گفتهٔ ابومِخنَف، تعداد این گفت‌وگوها سه یا چهار مورد بوده و در مکان و زمان‌های متعدد روی داده است. محمدصادق نجمی (درگذشته ۱۳۹۰ش) نویسنده شیعه، معتقد است این گفت‌وگوها در فاصله چهارم تا ششم محرم الحرام رخ داده است.

محتوای گفت‌وگو

گفت‌وگوی امام حسین(ع) با عمر سعد بنابر نقل خوارزمی:

فرزند سعد، آیا می خواهی با من بجنگی در حالی که مرا می‌شناسی و می‌دانی پدر من چه کسی است و آیا از خدایی که برگشت تو به سوی اوست نمی‌ترسی؟ آیا نمی‌خواهی با من باشی و از اینها (بنی امیه) دست برداری که این عمل تو را بیشتر به خدا نزدیک می‌کند. عمر در پاسخ گفت: می‌ترسم در این‌صورت خانه مرا در کوفه ویران کنند. امام فرمود: من به هزینه خودم، خانه‌ات را می‌سازم. عمر سعد گفت: می ترسم باغ و نخلستانم را مصادره کنند. امام فرمود: من در حجاز بهتر از این باغ ها را که در کوفه داری به تو می‌دهم. عمر سعد گفت: زن و فرزندم در کوفه هستند و می ترسم آنها را به قتل برسانند. امام گفت: من سلامت آنها را ضمانت می‌کنم. عمر سعد سکوت کرد و جوابی نداد. و امام حسین(ع) از جای خود برخاست در حالی‌که می‌گفت: تو را چه شده است؟... خدا تو را نبخشد... من گمان نمی‌کنم که تو از گندم عراق بخوری مگر مقداری کم. عمر سعد پاسخ داد: گندم نباشد جو هست.

نقل‌های متفاوتی از محتوای گفت‌وگو میان امام حسین و عمر بن سعد در منابع تاریخی وجود دارد که بنابر نقل محمد بن جریر طبری، تاریخ‌نگار قرن سوم هجری، امام حسین و عمر بن سعد، دور از یاران خود به گفت‌وگو پرداختند و مردم در همان زمان بدون اینکه جزئیاتی از مکالمه امام حسین و عمر بن سعد را شنیده باشند، درباره آن گمانه‌زنی می‌کردند.

عقبة بن سمعان، از بازماندگان واقعه کربلا، که مدعی است در همه‌ مسیر ملازم حسین بن علی(ع) بوده، و حسین کلمه‌ای را نگفته مگر آنکه او شنیده باشد، سخنان شایع بین مردم، مبنی بر پیشنهاد بیعت با یزید از سوی امام حسین(ع) را نپذیرفته و گفته است: امام حسین(ع) در آن گفت‌وگو پیشنهاد داد تا او را رها کنند تا خود به جایی دیگر برود تا ببیند آینده این مردم چه خواهد شد.

مهدی پیشوایی (۱۳۲۱-۱۴۰۰ش) تاریخ‌پژوه شیعه، با بررسی نقل‌های مختلف، گزارش عقبة بن سمعان را صحیح انگاشته است. پیشوایی، سیره امام حسین(ع) و دیگر کلمات و موضع‌گیری‌های او در برابر امویان و یزید بن معاویه را مؤید این گزارش خوانده و تصریح کرده است که هر گونه گزارشی حاکی از پیشنهاد امام مبنی بر تسلیم در برابر یزید یا رفتن نزد وی، نادرست است. از نظر او گزارش‌های برخی تاریخ‌نگاران (مثل رویارویی سپاه حسین بن علی با سپاه حرّ، یا گفت‌وگوی امام حسین(ع) با عمر بن سعد) که حکایت از «بیعت با یزید» دارد، تحریف تاریخ و تلاشی جهت تطهیر و تبرئه یزید و مشروعیت‌بخشی به حکومت وی است. پیشوایی گزارش‌های فراوان تاریخی که در آن امام حسین(ع)‌ بیعت یزید را رد و آن را ننگی برای خود می‌دانست، گواه بطلان این نقل تاریخی ذکر کرده است.

در مقابل، محمد سروش محلاتی، فقیه شیعه (زاده ۱۳۴۰ش) محتوای نامه‌ای که عمر بن سعد پس از این گفت‌وگو به یزید بن معاویه فرستاد را افشا‌کننده محتوای گفت‌وگوی امام حسین(ع) با عمر سعد دانسته، و بر همین اساس، گفته که امام حسین(ع) در این گفت‌وگو خواهان رفتن به سمت یزید برای بیعت یا صحبت کردن با او بوده است. او سخنان قبلی امام حسین(ع)‌ مبنی بر عدم بیعت و... را معارض با بیعت ندانسته و آنها را مربوط به زمان و شرایط دیگر می‌داند. از نظر او، ائمه(ع) سیاستمدارانی‌اند که در شرایط مختلف واکنش‌های مختلفی داشته‌اند.

سخنان سروش محلاتی، از سوی محمدحسین رجبی دوانی و محمدعلی مروجی طبسی، رد شده است؛ آنها پیشنهادات عمر سعد در نامه‌اش به یزید را پیشنهاداتی دروغین از سوی خود او برای پایان دادن به جنگ و رسیدن به خواسته‌های خود بدون خونریزی، دانسته‌اند.

به‌گزارش محمد بن جریر طبری، هنگامی که شمر بن ذی‌الجوشن جواب نامه عمر بن سعد را به او داد، عمر به دروغ بودن ادعای خود در نامه‌اش اعتراف کرد.

برداشت‌ها

کسانی که وجود چنین گفت‌وگویی میان امام حسین(ع) و عمر سعد را پذیرفته‌اند در مورد چرایی و هدف آن دیدگاه‌هایی ارائه داده‌اند:

1. پند و نصیحت: سید علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، در سال ۱۳۹۴ش، مذاکره خواندن گفت‌وگوی امام حسین(ع) با عمر سعد را سهل‌اندیشانه و ناشی از نگاه عامیانه خواند، و این گفت‌وگو را به‌جهت پند و نصیحت ابن‌سعد دانست. ناصر مکارم شیرازی از مراجع تقلید شیعه، هدف گفت‌وگوها را پند و اندرزی به عمر سعد برای منصرف کردن او از اشتباهش دانسته‌ است.
2. مذاکره: محمد سروش محلاتی، بر آن است که این گفت‌وگوها به جهت مذاکره و معامله با یزید و جلوگیری از جنگ و خونریزی توسط امام حسین(ع) پیشنهاد شده است. او با استناد به برخی منابع تاریخی، پیشنهاد دیدار با یزید را نوعی مذاکره برای خاتمه دادن به جنگ دانسته است. حسن روحانی، رئیس جمهور وقت ایران در سال ۱۳۹۳ش، با اشاره به این گفت‌وگو، درس كربلا را درس تعامل سازنده و مذاكره در چارچوب منطق و موازين دانست.
3. اتمام حجت: ناصر مکارم شیرازی، اساس این گفت‌وگوها را به‌جهت اتمام حجت امام حسین(ع) با دشمنانش می‌داند؛ تا بعداً کسی اظهار بی‌اطلاعی از ماجرا نکند.

مقام گفت‌وگوی امام حسین با عمر سعد

مقام منسوب به گفت‌وگوی امام حسین(ع) با عمر سعد

مقام گفت‌وگوی امام حسین با عمر بن سعد نام مکانی تاریخی-زیارتی در نیمه پایانی بازار بزرگ در محله باب‌السلامه کربلاست. این مکان در فاصله حدود ۲۴۰ متری شمال حرم امام حسین(ع) قرار دارد و گفته می‌شود محل دیدار امام حسین (ع) با عمر سعد، پیش از شروع جنگ بوده است. این مقام در سال ۱۱۱۳ق ساخته و در سال‌های ۱۳۵۲ق و ۱۳۷۸ق و ۱۴۲۳ق بازسازی شده است.