نُقَبای بنی‌اسرائیل دوازده نماینده اَسباط بنی‌اسرائیل (فرزندان یعقوب پیامبر) بودند که به‌دستور خدا و به‌دست حضرت موسی(ع) انتخاب شدند. وظیفه آنان پاسداری از میثاقی بود که از جانب خدا بر عهده بنی‌اسرائیل قرار داشت. نقباء، همچنین وظیفه جمع‌آوری اطلاعات از قومی ستمگر در سفر به بیت‌المُقَدَّس را نیز بر عهده داشتند. موسی از آنان خواست اطلاعات به دست‌آمده از این گروه را به قوم خود ندهند، بیشتر آنان از این دستور سرپیچی کردند.
در منابع فریقین، روایاتی از پیامبر(ص) نقل شده که تعداد جانشینانش را دوازده تن و به تعداد نقبای بنی‌اسرائیل دانسته است، این احادیث به روایات دوازده خلیفه مشهورند، عالمان شیعه از آنها برای اثبات امامت امامان دوازده‌گانه استفاده می‌کنند.
نُقَبا، نمایندگان حضرت موسی(ع)
نقبای بنی‌اسرائیل، رسولان موسی(ع) در میان قوم خود بودند[۱] که برطبق برخی روایات، به فرمان خدا و به دست حضرت موسی(ع) انتخاب شدند.[۲] به گفته مفسران، نقبا از اسباط دوازده‌گانه بنی‌اسرائیل (فرزندان یعقوب) بودند[۳] که از هر سبط، یک نماینده برگزیده شد.[۴]
نقبا بزرگ قوم خود[۵] و دارای رأی نافذ و جایگاه ویژه‌ای بوده‌اند.[۶] در برخی از کتاب‌های تفسیری، نقبا سرآمد قوم خویش،[۷] سردار[۸] و حتی پادشاه[۹] معرفی شده‌اند. گروهی نیز بر این باورند که آنها بعدها به پیامبری رسیدند.[۱۰] برخی هم مقام بالاتری برای آنها قائل شده، آنها را صاحب کتاب دانسته و بالاتر از پیامبران معمولی و پایین‌تر از انبیای اولوالعَزم شمرده‌اند.[۱۱]
در آیه ۱۲ سوره مائده آمده است که خدا دوازده نقیب در میان بنی‌اسرائیل برگزید. در قرآن جایگاه آنان به صورت واضح بیان نشده است.[۱۲] مفسران درباره آنها دیدگاه‌های متفاوتی دارند.[۱۳]
تشبیه جانشینان پیامبر به نقبای بنی‌اسرائیل
در روایاتی که از پیامبر(ص) نقل شده شمار جانشینان آن حضرت به تعداد نقبای بنی‌اسرائیل بیان شده است.[۱۴] این مجموعه روایات به احادیث دوازده خلیفه مشهورند که در آنها تعداد جانشینان پیامبر(ص) دوازده تن و همگی از قریش معرفی شده‌اند.[۱۵] علمای شیعه از این احادیث برای اثبات امامت امامان استفاده می‌کنند.[۱۶] برطبق حدیث دیگری، پیامبر(ص) سرنوشت قوم خود را همانند بنی‌اسرائیل دانسته است.[۱۷] پیامبر همچنین در بیعت عَقَبه دوازده نقیب از میان انصار برگزید تا نماینده او در مدینه باشند.[۱۸]
سید محمدحسین طباطبایی، در تفسیر المیزان، نقبا را به اولوالاَمر در دین اسلام تشبیه کرده و آنها را مرجع امور دینی و دنیوی بنی‌اسرائیل دانسته است.[۱۹]
وظیفه نقبای بنی‌اسرائیل
بنا بر آیات قرآن، نقبا مأموریت نگهداری از میثاقی را برعهده داشتند که خدا از بنی‌اسرائیل گرفته بود.[۲۰] همچنین آنان از جانب موسی(ع) مأمویت یافتند به بیت‌المقدس سفر کنند[۲۱] و به جمع‌آوری اطلاعات از قومی ستمگر بپردازند[۲۲] که در سرزمین کنعان،[۲۳] شامات[۲۴] و یا منطقه اریحا [یادداشت ۱] در شام[۲۵] ساکن بودند. آنها پس از ثبت مشاهدات خود نزد موسی(ع) بازگشتند و از عظمت ساکنان این مناطق سخن گفتند[۲۶] موسی(ع) از آنان خواست از دادن اطلاعات و ترساندن قوم خود، بپرهیزند،[۲۷] اما به جزء دو[۲۸] یا حداکثر پنج نفر،[۲۹] دیگر افراد از فرمان موسی(ع) سرپیچی کردند.
اسامی نقبای بنی‌اسرائیل
ثَعْلبی از مفسران اهل‌سنت در تفسیر خود، نام‌های نقبا را ذکر کرده است. آنها عبارتند از:
- شامل بن ران
- شاقاط بن حوری
- کالب بن یوقنا
- مقایل بن یوسف
- یوشع بن نون
- قنطم بن ارقون
- مدی بن عدی
- جدی بن قامن
- بیانون بن ملکیا
- نفتالی محر بن وقسی
- حملائل بن حمل
- سابور بن ملکیا.[۳۰]
در برخی منابع دیگر نام‌های نقبا با کمی اختلاف ذکر شده است.[۳۱]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ دینوری، الواضح، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۱۹۰.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۳، ص۲۶۵.
- ↑ ابن‌حموش، الهدایة إلی بلوغ النهایة، ۱۴۲۹ق، ج۳، ص۱۶۳۹؛ میبدی، کشف الاسرار، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۵۷.
- ↑ ثعالبی، تفسیر الثعالبی، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۳۶۲؛ سیوطی، الدر المنثور، ج۲، ص۲۶۷.
- ↑ ثعالبی، تفسیر الثعالبی، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۳۶۲.
- ↑ جرجانی، درج الدرر، ۱۴۳۰ق، ج۱، ص۵۵۲.
- ↑ طیب، اطیب البیان، ۱۳۶۹ش، ج۴، ص۳۱۹.
- ↑ دیوبندی، تفسیر کابلی، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۵۲.
- ↑ سمرقندی، بحر العلوم، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۷۵؛ طبرانی، التفسیر الکبیر، ۲۰۰۸م، ج۲، ص۳۶۹؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۳، ص۲۶۵.
- ↑ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۲۶۰.
- ↑ صادقی تهرانی، ترجمان فرقان، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۴۱.
- ↑ مغنیه، التفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۳، ص۳۰.
- ↑ نگاه کنید به عاملی، تفسیر عاملی، ۱۳۶۰ش، ج۳، ص۲۳۹.
- ↑ خزاز رازی، کفایة الأثر، ۱۴۰۱ق، ص۲۷؛ شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۴۶۸؛ نعمانی، الغیبة، ۱۳۹۷ق، ص۱۱۸؛ ابن‌حنبل، مسند احمد بن حنبل، ۱۴۱۶ق، ج۶، ص۳۲۱، ۴۰۶؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۰۴ق، ج۱۰، ص۱۵۷؛ ابی‌یعلی، مسند ابی‌یعلی، ۱۴۰۴ق، ج۸، ص۴۴۴؛ بزار، مسند بزار، ۱۹۹۳ق، ج۵، ص۳۲۰.
- ↑ مؤسسه معارف اسلامی، معجم الاحادیث الامام المهدی، ۱۴۲۸ق، ج۳، ص۵۰۱.
- ↑ نگاه کنید به صمدی، «امامت اثنی عشر»، ص۴۳۰.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۰۳.
- ↑ طبرانی، التفسیر الکبیر، ۲۰۰۸م، ج۲، ص۳۶۹؛ اربلی، کشف الغمة، ۱۳۸۱ق، ج۱، ص۵۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۵، ص۲۴۰.
- ↑ ابن‌سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۴۶۰؛ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۶، ص۹۵.
- ↑ ابن‌حموش، الهدایة إلی بلوغ النهایة، ۱۴۲۹ق، ج۳، ص۱۶۳۹؛ سمرقندی، بحر العلوم، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۷۵.
- ↑ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۶، ص۹۶؛ سمرقندی، بحرالعلوم، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۷۵؛ طبرانی، التفسیر الکبیر، ۲۰۰۸م، ج۲، ص۳۶۹؛ ابن‌حموش، الهدایة إلی بلوغ النهایة، ۱۴۲۹ق، ج۳، ص۱۶۴۰.
- ↑ ثعلبی، الکشف و البیان، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۳۶؛ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۶۱۵؛ بیضاوی، أنوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۱۸.
- ↑ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۶، ص۹۶؛ میبدی، کشف الاسرار، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۵۸.
- ↑ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۶۱۵؛ بیضاوی، أنوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۱۱۸؛ طبرسی، تفسیر جوامع الجامع، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۱۷.
- ↑ سمرقندی، بحر العلوم، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۷۵؛ طبرانی، التفسیر الکبیر، ۲۰۰۸م، ج۲، ص۳۶۹؛ شعرانی، پژوهش‌های قرآنی علامه شعرانی، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۴۲۰.
- ↑ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۶۱۵.
- ↑ سمرقندی، بحر العلوم، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۷۵؛ طبرانی، التفسیر الکبیر، ۲۰۰۸م، ج۲، ص۳۶۹؛ جرجانی، درج الدرر، ۱۴۳۰ق، ج۱، ص۵۵۲؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۳، ص۲۶۵.
- ↑ ابن‌سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۴۶۱.
- ↑ ثعلبی، الکشف و البیان، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۳۶.
- ↑ نگاه کنید به شعرانی، پژوهش‌های قرآنی علامه شعرانی، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۴۱۹.
یادداشت
- ↑ گاه از آنها به عمالقه تعبیر شده است. (جرجانی، درج الدرر، ۱۴۳۰ق، ج۱، ص۵۵۲.)
منابع
- آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق علی عبدالباری عطیه، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
- ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۴۰۸ق.
- ابن‌ابی‌زینب، محمد بن ابراهیم، الغیبة، تحقیق علی‌اکبر غفاری، تهران، نشر صدوق، ۱۳۹۷ق.
- ابن‌حموش، مکی بن ابی‌طالب، الهدایة إلی بلوغ النهایة، شارجه، جامعة الشارقه، ۱۴۲۹ق.
- ابن‌حنبل، احمد، مسند احمد بن حنبل، بیروت، موسسه الرساله، ۱۴۱۶ق.
- ابن‌سلیمان، مقاتل، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۲۳ق.
- ابی‌یعلی موصلی، احمد بن علی، مسند ابی‌یعلی، دمشق، دارالمأمون للتراث، تحقیق حسین سلیم أسد، ۱۴۰۴ق.
- اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، تبریز، بنی‌هاشمی، ۱۳۸۱ق.
- بزار، احمد بن عمرو، مسند البزار، تحقیق محفوظ الرحمن زین الله، مدینه، مکتبه العلوم و الحکم، ۱۹۹۳ق.
- بیضاوی، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق.
- ثعالبی، عبدالرحمن بن محمد، تفسیر الثعالبی مشهور به الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق.
- ثعلبی، احمد بن محمد، الکشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق.
- جرجانی، عبدالقاهر بن عبدالرحمن، درج الدرر فی تفسیر القرآن العظیم، عمان اردن، دارالفکر، ۱۴۳۰ق.
- خزاز رازی، علی بن محمد، کفایة الأثر فی النص علی الأئمة الإثنی عشر، تحقیق عبداللطیف حسینی کوه‌کمری، قم، بیدار، ۱۴۰۱ق.
- دینوری، عبدالله بن محمد، الواضح فی تفسیر القرآن الکریم، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۲۴ق.
- دیوبندی، محمود حسن، تفسیر کابلی، تهران، نشر احسان، چاپ یازدهم، ۱۳۸۵ش.
- زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.
- سمرقندی، نصر بن محمد، تفسیر سمرقندی مشهور به بحرالعلوم، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ق.
- سیوطی، الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، قم، مکتبه آیت‌الله المرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- شعرانی، ابوالحسن، پژوهش‌های قرآنی علامه شعرانی در تفاسیر مجمع البیان، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۶ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الخصال، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۶۲ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- صادقی تهرانی، محمد، ترجمان فرقان: تفسیر مختصر قرآن کریم، قم، شکرانه، ۱۳۸۸ش.
- صمدی، قنبرعلی، «امامت اثنی عشر»، در دانشنامه کلام اسلامی، جلد اول، قم، موسسه امام صادق (ع)، ۱۳۸۷ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- طبرانی، سلیمان بن احمد، التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم، اربد اردن، دارالکتاب الثقافی، ۲۰۰۸م.
- طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، تحقیق حمدی بن عبدالمجید السلفی، موصل، مکتبة العلوم والحکم، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، قم، حوزه علمیه قم، مرکز مدیریت، ۱۴۱۲ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۱۲ق.
- طیب، عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، چاپ دوم، ۱۳۶۹ش.
- عاملی، ابراهیم، تفسیر عاملی، تهران، کتاب‌فروشی صدوق، ۱۳۶۰ش.
- مؤسسه معارف اسلامی، معجم الاحادیث الامام المهدی، قم، انتشارات مسجد مقدس جمکران، ۱۴۲۸ق.
- مغنیه، محمدجواد، التفسیر الکاشف، قم، دارالکتاب الإسلامی، ۱۴۲۴ق.
- میبدی، احمد بن محمد، کشف الاسرار و عدة الابرار، تهران، امیرکبیر، چاپ پنجم، ۱۳۷۱ش.