نامه امام علی به اشعث بن قیس

نامه امام علی(ع) به اَشْعَث بن قیس از نامه‌‌‌های نهج‌البلاغه که در آن امام علی(ع) با یادآوری حوادثی چون مرگ عثمان و بیعت‌شکنی طَلحه و زُبَیر از اَشعث بن قیس کارگزار آذربایجان می‌خواهد که با او بیعت کند. امام علی(ع) در پایان نامه نیز دربارۀ حفاظت از بیت‌المال به اشعث هشدار داده است. از نظر آیت‌الله مکارم شیرازی شارح نهج‌البلاغه، مسئلۀ اساسی اين نامه اشاره به امانت الهی بودن مناصب حکومتی در حكومت اسلامى است و اینکه نباید دست‌آویزی برای سودجوییِ شخصی یا ظلم بر مردم باشد. امام این نامه را در سال ۳۶ق و بعد از جنگ جَمَل نوشته و از طریق زیاد بن مرحب همدانی به اشعث رسانده است.

ابن‌اَعثَم کوفی تاریخ‌نگار (درگذشت: بعد از ۳۲۰ق) در الفُتوح و نصر بن مُزاحم (قرن ۲ق) در کتاب وقعة صفین با اندکی اختلاف متن این نامه را نقل کرده‌اند. سید رضی فقط جملات پایانی آن را در نهج‌البلاغه آورده است. این نامه، پنجمین نامۀ نهج‌البلاغه به تصحیح صبحی صالح، فیض‌الاسلام، ابن‌میثم و دیگر مصححان است.

اَشْعث بن قَیس کِندی (درگذشت: ۴۰ق) از افرادی بود که در فتح آذربایجان حضور داشت و در سال ۲۵ق از سوی عثمان بن عَفّان به عنوان کارگزار آذربایجان گماشته شده بود. به گفتۀ تاریخ‌نگاران، اشعث با اجازۀ عثمان سالیانه ۱۰۰۰ درهم از خراج آذربایجان را برای خودش برمی‌داشت. امام علی(ع) در ابتدای حکومت خود، او را عزل نکرد.

طبق نقل‌های تاریخی، بعد از آنکه اشعث نامه امام را برای همراهانش خواند، آن‌ها او را به بیعت با امام علی(ع) ترغیب کردند؛ اما او گفت که می‌ترسد اگر به سوی علی(ع) برود اموال آذربایجان را از او پس بگیرد، در حالی که اگر به سوی معاویه برود، از او چیزی نمی‌خواهد. طبق این نقل، اشعث بر اثر سرزنش همراهانش، از این سخن خود پشیمان شد و به گفتۀ تاریخ‌پژوهان، اشعث به سمت کوفه حرکت کرد، امام، اموالی که از بیت المال نزدش بود را از او پس گرفت و او را عزل کرد.

متن نامه

متن نامه طبق کتاب وقعة صفين

متن

ترجمه

أَمَّا بَعْدُ فَلَوْ لَا هَنَاتٌ كُنَّ فِيكَ كُنْتَ الْمُقَدَّمَ فِي هَذَا الْأَمْرِ قَبْلَ النَّاسِ وَ لَعَلَّ أَمْرَكَ يَحْمِلُ بَعْضُهُ بَعْضاً إِنِ اتَّقَيْتَ اللَّهَ ثُمَّ إِنَّهُ كَانَ مِنْ بَيْعَةِ النَّاسِ إِيَّايَ مَا قَدْ بَلَغَكَ وَ كَانَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَيْرُ مِمَّنْ بَايَعَانِي ثُمَّ نَقَضَا بَيْعَتِي عَلَى غَيْرِ حَدَثٍ وَ أَخْرَجَا أُمَّ الْمُؤْمِنِينَ وَ سَارَا إِلَى الْبَصْرَةِ فَسِرْتُ إِلَيْهِمَا فَالْتَقَيْنَا فَدَعَوْتُهُمْ إِلَى أَنْ يَرْجِعُوا فِيمَا خَرَجُوا مِنْهُ فَأَبَوْا فَأَبْلَغْتُ فِي الدُّعَاءِ وَ أَحْسَنْتُ فِي الْبَقِيَّةِ وَ إِنَّ عَمَلَكَ لَيْسَ لَكَ بِطُعْمَةٍ وَ لَكِنَّهُ أَمَانَةٌ وَ فِي يَدَيْكَ‌ مَالٌ مِنْ مَالِ اللَّهِ وَ أَنْتَ مِنْ خُزَّانِ اللَّهِ عَلَيْهِ حَتَّى تُسَلِّمَهُ إِلَيَّ وَ لَعَلِّي أَلَّا أَكُونَ شَرَّ وُلَاتِكَ لَكَ إِنِ اسْتَقَمْتَ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ‌.

اما بعد، اگر نبود برخی از کاستی‌هایی که از تو سر زده، پیش از دیگر مردمان در این امر پیشگام می‌شدی. اما شايد كاری کنی که آن کار تو را جبران كند اگر تقوای الهی پیشه کنی. آنچه از بیعت مردم با من رخ داده، به تو رسیده است و طلحه و زبیر نیز از جمله کسانی بودند که با من بیعت کردند، اما بدون اینکه حادثه‌ای رخ دهد، بیعت خود را شکستند. آنان ام المؤمنین را به همراه خود برده و به بصره رفتند، پس من به سوی آنها حرکت کردم. با آنها روبرو شدم و آنان را دعوت کردم که به آنچه ترک کرده‌اند، بازگردند، اما نپذیرفتند. در دعوت خود نهایت تلاش را کردم و در برخورد باقی‌مانده نیز نیک رفتار کردم. بدان که کاری که در دست داری خوراک (طعمه) تو نیست، بلکه امانتی است. و در دستان تو مالی از اموال خداوند است و تو از خزانه‌داران خداوند هستی تا اینکه آن را به من بسپاری. و شاید من بدترین والیان تو نباشم اگر راه راست را پیش بگیری. و هیچ نیرویی جز از سوی خدا نیست.