نامه امام علی به اشعث بن قیس

نامه امام علی(ع) به اَشْعَث بن قیس از نامه‌‌‌های نهج‌البلاغه که در آن امام علی(ع) با یادآوری حوادثی چون مرگ عثمان و بیعت‌شکنی طلحه و زبیر، از اشعث بن قیس، کارگزار آذربایجان، می‌خواهد که با امام بیعت کند. امام علی(ع) در پایان این نامه نیز دربارۀ حفاظت از بیت‌المال به اشعث هشدار می‌دهد. از نظر آیت‌الله مکارم شیرازی مسئلۀ اساسی اين نامه اشاره به امانت الهی بودن مناصب حکومتی در حكومت اسلامى است و اینکه نباید دست‌آویزی برای سودجویی شخصی یا ظلم بر مردم باشد.

ابن اَعثَم کوفی (درگذشت: بعد از ۳۲۰ق) در الفتوح و نصر بن مُزاحم (قرن ۲ق) در کتاب وقعة صفین با اندکی اختلاف متن این نامه را نقل کرده‌اند. سید رضی فقط جملات پایانی آن را در نهج‌البلاغه آورده است. این نامه، پنجمین نامۀ نهج‌البلاغه به تصحیح صبحی صالح، فیض الاسلام، ابن میثم و دیگر مصححان است. با توجّه به اينكه نصر بن مزاحم حدود دو قرن قبل از سيد رضى مى‌زيسته و نامه را به صورت كامل ذكر كرده، ممکن است سید رضی این نامه را از کتاب ابن‌مزاحم نقل کرده باشد.

طبق منابع تاریخی، اَشْعث بن قَیس کِندی (متوفای ۴۰ق) از جمله افرادی بود که در فتح آذربایجان حضور داشت و در سال ۲۵ق از سوی عثمان بن عفان به عنوان کارگزار آذربایجان گماشته شد. به گفتۀ تاریخ‌نگاران، اشعث با اجازۀ عثمان سالیانه ۱۰۰۰ درهم از خراج آذربایجان را برای شخص خودش برمی‌داشت. امام علی(ع) نیز در ابتدای حکومت خود، او را عزل نکرد؛ اما در سال ۳۶ق و بعد از جنگ جمل نامه‌ای نوشت و آن را به یکی از همراهانش به نام زیاد بن مرحب همدانی داد تا به اشعث برساند. طبق نقل‌های تاریخی، بعد از آنکه اشعث نامه را برای همراهانش خواند، آن‌ها او را به بیعت با امام علی(ع) ترغیب کردند؛ اما او به آن‌ها گفت که می‌ترسد اگر به سوی امام علی(ع) برود اموال آذربایجان را از او پس بگیرد، در حالی که اگر به سوی معاویه برود، از او چیزی نمی‌خواهد. طبق این نقل، همراهان اشعث او را سرزنش کردند و او از این سخن خود پشیمان شد. به گفتۀ محققان تاریخ، اشعث پس از رسیدن نامه امام علی(ع)، به سمت کوفه حرکت کرد و همان طور که پیش‌بینی کرده بود، امام اموال آذربایجان را از او پس گرفت و او را عزل کرد.

متن نامه

متن نامه طبق کتاب وقعة صفين

متن

ترجمه

أَمَّا بَعْدُ فَلَوْ لَا هَنَاتٌ كُنَّ فِيكَ كُنْتَ الْمُقَدَّمَ فِي هَذَا الْأَمْرِ قَبْلَ النَّاسِ وَ لَعَلَّ أَمْرَكَ يَحْمِلُ بَعْضُهُ بَعْضاً إِنِ اتَّقَيْتَ اللَّهَ ثُمَّ إِنَّهُ كَانَ مِنْ بَيْعَةِ النَّاسِ إِيَّايَ مَا قَدْ بَلَغَكَ وَ كَانَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَيْرُ مِمَّنْ بَايَعَانِي ثُمَّ نَقَضَا بَيْعَتِي عَلَى غَيْرِ حَدَثٍ وَ أَخْرَجَا أُمَّ الْمُؤْمِنِينَ وَ سَارَا إِلَى الْبَصْرَةِ فَسِرْتُ إِلَيْهِمَا فَالْتَقَيْنَا فَدَعَوْتُهُمْ إِلَى أَنْ يَرْجِعُوا فِيمَا خَرَجُوا مِنْهُ فَأَبَوْا فَأَبْلَغْتُ فِي الدُّعَاءِ وَ أَحْسَنْتُ فِي الْبَقِيَّةِ وَ إِنَّ عَمَلَكَ لَيْسَ لَكَ بِطُعْمَةٍ وَ لَكِنَّهُ أَمَانَةٌ وَ فِي يَدَيْكَ‌ مَالٌ مِنْ مَالِ اللَّهِ وَ أَنْتَ مِنْ خُزَّانِ اللَّهِ عَلَيْهِ حَتَّى تُسَلِّمَهُ إِلَيَّ وَ لَعَلِّي أَلَّا أَكُونَ شَرَّ وُلَاتِكَ لَكَ إِنِ اسْتَقَمْتَ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ‌.

اما بعد، اگر نبود برخی از کاستی‌هایی که از تو سر زده، پیش از دیگر مردمان در این امر پیشگام می‌شدی. اما شايد كاری کنی که آن کار تو را جبران كند اگر تقوای الهی پیشه کنی. آنچه از بیعت مردم با من رخ داده، به تو رسیده است و طلحه و زبیر نیز از جمله کسانی بودند که با من بیعت کردند، اما بدون اینکه حادثه‌ای رخ دهد، بیعت خود را شکستند. آنان ام المؤمنین را به همراه خود برده و به بصره رفتند، پس من به سوی آنها حرکت کردم. با آنها روبرو شدم و آنان را دعوت کردم که به آنچه ترک کرده‌اند، بازگردند، اما نپذیرفتند. در دعوت خود نهایت تلاش را کردم و در برخورد باقی‌مانده نیز نیک رفتار کردم. بدان که کاری که در دست داری خوراک (طعمه) تو نیست، بلکه امانتی است. و در دستان تو مالی از اموال خداوند است و تو از خزانه‌داران خداوند هستی تا اینکه آن را به من بسپاری. و شاید من بدترین والیان تو نباشم اگر راه راست را پیش بگیری. و هیچ نیرویی جز از سوی خدا نیست.