تفویض

تَفْویض، اصطلاحی در علم کلام، علم اخلاق و عرفان است. این واژه معانی اصطلاحی متعدد و متفاوتی دارد. در یک تقسیم بندی کلی، تفویض گاهی از جانب خداوند به انسان است و گاهی از جانب انسان به خدا. تفویض از جانب انسان به خدا یکی از فضائل اخلاقی و مقامات عرفانی است که در قرآن و احادیث از آن تمجید شده است. تفویض به این معنا با دو مفهوم تسلیم و توکل نزدیک است.

قسم دوم تفویض از سوی خداوند به انسان است. این قسم از تفویض وجوهی دارد که بعضی از آنها باطل و بعضی نیز صحیح هستند.

مفهوم‌شناسی

تفویض در لغت به معنای واگذار کردن و تسلیم امری به دیگری و حاکم کردن او در آن امر است. این واژه معانی اصطلاحی متعدد و متفاوتی دارد. در یک تقسیم بندی کلی می‌توان گفت که تفویض گاهی از جانب خداوند به انسان است و گاهی از جانب انسان به خدا. تفویض از جانب انسان به خدا یکی از فضائل اخلاقی و مقامات عرفانی است که در قرآن و احادیث از آن تمجید شده است. تفویض به این معنا با دو مفهوم تسلیم و توکل نزدیک است. قسم دوم تفویض از سوی خداوند به انسان است. این قسم از تفویض وجوهی دارد که بعضی از آنها باطل و بعضی نیز صحیح هستند.

تفویض در قرآن و احادیث

قطعه خوشنویسی از آیه «اُفَوِّضُ اَمْری اِلَى الله؛ کارم را به خدا وامی‌گذارم»، به خط نستعلیق و مربوط به دوره عثمانی و صفوی.

در قرآن کریم تفویض به معنای اخلاقی آن یعنی واگذار کردن امور به خدا به کار رفته و در احادیث هم بیشتر همین معنا از تفویض قصد شده است. تعبیر «فَوَّضْتُ امری الیک» و تعبیرات مشابه آن بارها در دعاهایی که از پیامبر(ص) و ائمه علیهم السلام نقل شده، آمده است.

در احادیث بسیاری، تفویض و توکل در کنار یکدیگر ذکر شده‌اند. در برخی احادیث آمده است که با تفویضِ امور خویش به خدا، بر او توکل کنید. این معنای تفویض در اخلاق اسلامی اهمیت ویژه‌ای دارد و در احادیث به آن ترغیب شده و از آن به عنوان رکن ایمان و حقیقت عبودیت و یقین یاد شده است.

در باره اهمیت تفویض، غزالی از پیامبر اکرم نقل کرده است: «اَوّلُ العِلْمِ مَعْرفَةُ الجبّارِ وَ آخِرُ العِلْمِ تفویض الاَمْرِ اِلَیهِ» (اولِ علم آن است که خداوند را به جباری و قهاری بشناسی و آخر آن اینکه کار را به او تفویض کنی.

تفویض در علم کلام

مشهور‌ترین معنای تفویض معانی کلامی آن است. در علم کلام تفویض در چند معنا به کار رفته است:

تفویض در مقابل جبر و اختیار

مقالهٔ اصلی: جبر و اختیار

یکی از معانی تفویض در بحث جبر و اختیار است. معتزله اعتقاد داشتند که خداوند در افعال انسان، به ویژه افعال ناپسند دخالتی ندارد و این افعال به انسان تفویض شده است. این معنا از تفویض از سوی شیعه باطل شمرده می‌شود. شیعیان در زمینه جبر و اختیار به نظریه امر بین الامرین معتقدند.

تفویض و اباحی گری

معنای دیگر کلمه تفویض، تفویض تشریعی خدا به انسانهاست، به این معنا که خداوند انسانها را در تکالیف و اعمالی که باید انجام دهند یا ترک کنند، به خودشان واگذار کرده و در واقع تکلیف را از آنان برداشته است. صورت دیگر تفویضِ تشریعی که نظریه محمد بن زکریای رازی است، این است که انسانها تکالیفی دارند، اما تعیین آنها برعهده خودشان است و خود می‌توانند به کمک عقل خویش، حُسن و قبح و مصالح و مفاسد همة افعال را دریابند و نیازی به شرایع و احکام دینی ندارند.. شیخ صدوق به این صورت از تفویض تشریعی اشاره کرده است. طبرسی نیز به تفویض تشریعی اشاره دارد.

روشن است که هردو صورت تفویض به این معنا باطل و غیر قابل پذیرش است. و در احادیث نیز نفی شده است. در حدیثی از امام صادق(ع)، وجود اوامر و نواهی دلیلی بر تفویض نشدن اعمال به انسانها ذکر شده است

تفویض به معنای واگذاری امور به پیامبر و امامان

معنای دیگر تفویض، اعتقاد به آن است که خداوند بر خی از امور اداره جهان را به صورت کلی و یا تنها بخشی از آن را به پیامبر(ص) یا ائمه اطهار واگذار کرده است. برای این معنا دو تفسیر می‌توان در نظر گرفت که یکی صحیح و دیگری نادرست و غیر قابل قبول است؛

تفسیر اول آن است که آنان این امور را به اراده و قدرت خود انجام بدهند، که این تفسیر نادرست است و قائلان به آن از دیدگاه شیعه غالی و مشرک خوانده شده‌اند و دیگر آنکه فاعل این امور خدا باشد و به نحوی همزمان با اراده ایشان عمل کند. در این صورت می‌توان این نوع تفویض را پذیرفت.

علامه مجلسی وجوه این معنا از تفویض را اینگونه بر شمرده است:

• واگذاری امر تدبیر کلی یا جزئی جهان و خلق و رزق دادن مردم به ائمه.

این معنا از تفویض گونه‌ای از غلو است. شیخ مفید از همین معنا سخن گفته و مُفَوِّضه را گروهی از غُلات دانسته است که ائمه را حادث و مخلوق می‌دانند و با این حال، آفرینش و روزی دادن را به ایشان نسبت می‌دهند. شیخ طوسی نیز به این معنای تفویض اشاره کرده است.

تفاوت این معنای تفویض با غلو به معنای معروف آن، آن است که در تفویض مخلوق بودن ائمه و حادث بودن آنان پذیرفته می‌شود ولی برای آنان شان خالقیت و مدبریت استقلالی در نظر گرفته می‌شود. شیخ مفید در این باره می‌گوید:

«مفوضه، گروهی از غلات هستند. تفاوت آنان با غلات دیگر در این است که اعتراف به حدوث ائمه و خلق آنان دارند و قدمت را از آنان نفی می‌نمایند در عین حال، خلق و رزق جهان را به آنان نسبت می‌دهند. و بر این عقیده هستند که خدا تنها آنان راخلق کرده و خلقت جهان را به ایشان واگذار نموده است.»

امام رضا(ع) در این زمینه فرموده‌اند:

کسی که معتقد باشد که خداوند امر آفرینش و رزق را به حجت‌های خود واگذار گرده، قائل به تفویض شده و قائل به تفویض مشرک است.»

• تفویض به معنای اینکه امر رهبری، هدایت، تربیت و تعلیم مردم به پیامبر(ص) و پس از او به امامان سپرده شده است و مردم باید از آنان اطاعت کنند، خواه دستورات و تصمیمات آنان خوشایند مردم باشد یا نباشد.زیرا آنان به مصالح مردم آگاه بوده و جز بر حق و خیر عمل نمی‌کنند. این معنای تفویض صحیح و قابل قبول است.
• تفویض در بیان علوم و احکام دینی، مطابق وقت و اقتضای آنچه خود پیامبر(ص) و امامان(ع) صلاح می‌دانند، و نیز تفویض در صرف امول و خمس و زکات و..این معنا نییز صحیح است.
• تفویض احکام شریعت به این معنا که بدون اینکه به او وحی شود چیزی را حلال یا حرام نماید. این معنا نیز شرک و باطل است. زیرابه مقتضای توحید در ربوبیت، تنها اراده خداوند منشا تشریع می‌باشد.
• تفویض در تشریع به این معنا که اراده پیامبر باعث شود تا خداوند احکام تشریعی را جعل نماید. یعنی پیامبر چیزی را اراده کند و خداوند به همین دلیل احکامی را جعل نماید. مانند تغییر قبله از بیت المقدس به کعبه؛ این معنا نیز صحیح است.

تفویض در اخلاق و عرفان

تفویض امور به خدا یکی از جلوه‌های توحید افعالی است و به این معناست که خداوند را در امور خود حاکم قرار دهیم، اراده تشریعی خدا را بر اراده خود مسلط گردانیم، از فرمانهای او پیروی کنیم و از خدا بخواهیم تا تدبیر زندگی ما را برعهده بگیرد و بدانیم که هر حول و قوه‌ای از اوست.

در حدیثی از پیامبر اکرم آمده است که هرگاه بنده‌ای «لاحول و لاقوة الا باللّه» بگوید، کارش را به خدا واگذار کرده است. این معنا از تفویض با آموزه توکل مرتبط است، چنانکه برخی توکل را تفویض امور معنا کرده‌اند.

از جمله آثار تفویض به این موارد می‌توان اشاره کرد: کفایت کارهای و نیازهای انسان توسط خدا، تسدید و نصرت الاهی، آرامش روحی و آسان شدن تحمل ناگواریها.

عرفا نیز تفویض را از مقامات عرفانی شمرده و برای آن درجاتی ذکر کرده‌اند.

خواجه عبداللّه انصاری برای اهل تفویض سه درجه ذکر کرده است:

• درجه اول آن است که انسان بداند قبل از انجام دادن کارها هیچ قدرتی ندارد و از مکر مکاران در امان نیست، از یاری حق مأیوس نشود و به قصد و ارادة خود متکی نباشد؛
• دوم، دانستن نیازمندی کامل خود به خدا به طوری که هیچیک از اعمال خود را نجات بخش و هیچ گناهی را مهلک نداند و چیزی را سبب چیزی نداند و خداوند را فاعل مطلق شمرد؛
• سوم، شهود ولایت حق بر بنده است که در این مرتبه سالک، خداوند را در همه امورْ منفرد می‌بیند، همه احوال و مقامات را از او می‌داند و هیچ امری را از غیرحق نمی‌شمارد و می‌داند که فقط خداوند مسبب احوال «جمع» و «تفرقه» و تغییرات آن برای انسان است و هرکه را بخواهد هدایت یا گمراه می‌کند.

پیوند به بیرون

• دانشنامه جهان اسلام