فضائل امیرالمؤمنین (کتاب)

فضائل امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب

اطلاعات کتاب
نویسنده	احمدبن حنبل
تاریخ نگارش	نیمه نخست قرن سوم قمری
موضوع	فضائل امام علی(ع)
سبک	روائی
زبان	عربی
اطلاعات نشر
ناشر	دارالتفسیر
تاریخ نشر	۱۴۳۳ق

فضائلُ امیرالمؤمنین علی بن أبی طالب علیه‌السلام از نخستین کتاب‌های مستقل درباره فضائل امیرالمؤمنین علی(ع) نوشته احمد بن حنبل (درگذشت ۲۴۱ق) از پیشوایان چهارگانه اهل‌سنت است. در این کتاب، روایاتی در مناقب و فضائل امام علی(ع) نقل شده است. نویسنده در دو بخش و ۵ عنوان، به زهد امام علی(ع)، نسب، مادر و فضائل او اشاره و ۳۶۹ روایت را ذکر می‌کند.

احمد بن حنبل در این کتاب ماجرای تبریک خلیفه دوم به امام علی(ع) در روز غدیر را نقل کرده است. این اثر با تحقیق مفصل سید عبدالعزیز طباطبایی و با افزودن زندگی‌نامه انتقادی احمد بن حنبل و فهرست‌های گوناگون منتشر شده است.

درباره مؤلف

حاکم نیشابوری در مستدرک، و ذهبی در تلخیص، از محمد بن منصور روایت کرده‌اند که: شنیدم که احمد بن حنبل می‌گوید:

«بدان حد که برای علی بن ابی طالب(رض) فضائل آمده است، برای هیچ‌یک از یاران رسول خدا(ص) نیامده است.»

فضائل امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع)، ص۹.

نوشتار اصلی: احمد بن حنبل

ابوعبدالله احمد بن محمد بن حنبل بن هلال بن اسد بن ادریس بن عبدالله الشیبانی المروزی البغدادی از پیشوایان چهارگانۀ اهل سنت و امام حنبلیان است. وی دارای کتاب‌های متعددی است که مشهورترین آن‌ها مسند احمد بن حنبل است که مجموعه‌ای بالغ بر ۳۰ هزار حدیث است.

پیامبر(ص):

«همانا جانشینم و وارثم، که دینم را ادا می‌کند و وعده‌هایم را به انجام می‌رساند، علی بن ابی طالب است.»

ابن حنبل، فضائل امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع)، ص۲۲۵.

محتوا

«آگاهترین مردم مدینه به فرائض، علی بن ابی طالب است.»

ابن حنبل، فضائل امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع)، ص۱۱۷.

کتاب فضائل امیرالمؤمنین شامل ۳۶۹ حدیث در دو بخش (بخش اول: ۱۶۰ روایت و بخش دوم: ۲۰۹ روایت) است. مؤلف در پنج عنوان، کتاب را بخش‌بندی کرده است.

عناوین کتاب

1. اخبار امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب و زهده؛ در این بخش روایاتی از رفتار و کردار امیرالمؤمنین(ع) نقل شده است.
2. تبار امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب؛ روایت پایانی این بخش کوتاه به شهادت امیرالمؤمنین در ۵۸ سالگی اشاره دارد.
3. اسم مادر و تبار ایشان؛ در این بخش ضمن اشاره به فضائل مادر آن حضرت، برخی ویژگی‌های امیرالمؤمنین(ع) نیز بیان شده است. این بخش با حدیث ابلاغِ آیه برائت به پایان می‌رسد که رسول خدا(ص) امیرالمؤمنین را از خودش معرفی می‌کند.
4. فضائل علی؛ این قسمت با حدیثی در دوستی امیرالمؤمنین(ع) آغاز و با حدیثی که امیرالمؤمنین را از اهل بهشت معرفی می‌کند به پایان می‌رسد.
5. روایات فضائل امیرالمؤمنین(ع) به روایت ابوبکر قطیعی (راوی کتاب) از شیوخ خود غیر از عبدالله بن احمد حنبل را دربرگرفته است.

این بخش با این روایت شروع می‌شود که رسول خدا، علی را به سریه ای فرستاده بود و دستانش را بالا برده بود و این‌گونه دعا می‌کرد: خدایا، مرا نمیران تا علی را ببینم یا روایت اول کسی که با رسول خدا نماز گزارد علی بن ابی‌طالب(ع) بود.

همچنین حدیث غدیر، یکی دیگر از احادیث این بخش است که به‌صراحت بیان می‌کند که بعد از دعای رسول خدا، خلیفۀ دوم به امیرالمؤمنین گفت: مبارک بادت‌ای پسر ابی‌طالب، شبت را صبح و روزت را شام کردی درحالی‌که مولای هر مؤمنی هستی.

نخستین روایت کتاب گزارشی است در این باره که امیرالمومنین(ع) (ظاهراً به صورت ناشناس بوده) در زمان حکومتش از بازار پارچه فروشان از دو فروشنده‌ای که او را شناختند خرید نکرد(مبادا بخواهند امتیازی برایش قائل شوند) واز نوجوانی که او را نشناخت جامه‌ای به ارزش سه درهم خرید و چون پدرش در جریان قرار گرفت به حضور امام رسید و گفت ارزش لباس دو درهم بوده و خواست که یک درهم بازگرداند که حضرت به او فرمود: با رضایت خریده ام و او هم با رضایت فروخته است.

حدیث پایانی کتاب هم روایتی از حذیفه از رسول خدا(ص) است در باره این که حسن و حسین سرور و آقای جوانان اهل بهشت‌اند و فاطمه، سرورِ زنان اهل بهشت است.

نسخه‌ها

تحقیق طباطبایی بر اساس ۵ نسخه قدیمی صورت گرفته است:

• نسخه‌ای مربوط به قرن ۷ در کتابخانه مرعشی نجفی در قم
• نسخه‌ای دیگر در کتابخانه مرعشی نجفی
• نسخه‌ای در کتابخانه سید محمدعلی روضاتی در اصفهان
• نسخه‌ای در کتابخانه جامع ولیده سلطان در استانبول
• نسخه‌ای در کتابخانه‌ای ناشناخته در یمن

چاپ‌ها

عبیده سلمانی می‌گوید:

«یک سال با عبدالله بن مسعود همراه بودم؛ سپس با علی همراه شدم؛ همانا برتری علمی علی بر عبدالله، همچون برتری مهاجر بر اعرابی (بیابان‌نشین‌های بی‌سواد) است.»

ابن حنبل، فضائل امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع)، ص۱۲۵.

پیامبر(ص)

«علی از من است و من از اویم، و دین مرا جز من و علی، کسی ادا نمی‌کند.»

ابن حنبل، فضائل امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع)،صص۱۹۴، ۲۰۳.

• چاپ دانشگاه مکه به‌ضمیمه فضائل الصحابه احمد بن حنبل، به تحقیق وصی الله بن محمد عباس (مؤسسه الرسالة، ۱۴۰۳ق، در دو جلد)
• فضائل اهل‌بیت(ع) من کتاب فضائل الصحابه، تحقیق محمدکاظم محمودی، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی (۲۴ اردیبهشت، ۱۳۸۷)
• تحقیق حسن حمید السید، مجمع جهانی اهل‌بیت، افزون بر این فضائل امیرالمؤمنین(ع) از مسند احمد بن حنبل نیز توسط قوام الدین وِشنَوی استخراج و در سال ۱۳۵۲شمسی (مطبعة الحکمه، قم) منتشر شده بود.
• تحقیق سید عبدالعزیز طباطبائی، بنیاد محقق طباطبائی، ۱۴۳۳ق، به کوشش سید محمد طباطبائی، قم.

محقق طباطبائی در این تحقیق به شش امر پرداخته است: ابتدا نوشتاری با عنوان «الفضیله و الفضائل»، موضوع فضائل را بازشناسانده و اثبات کرده که بر اساس نقل تاریخ اسلام، حضرت علی(ع) جامع فضل و کرامت بوده است.

سپس آثار ۲۸ تن از بزرگان اهل تسنن را که به کثرت فضائل امیرالمؤمنین(ع)، اعتراف کرده‌اند، برشمرده است.

شرح حال انتقادی از احمد بن حنبل، شرح حال عبدالله بن احمد و ابوبکر قطیعی (دو راوی کتاب) از مطالبی است که به قلم محقق طباطبائی در مقدمه کتاب آمده است.

این چاپ دارای پاورقی‌های مناسب، فهارس فنّی (آیات قرآن، احادیث برحسب مسانید، احادیث، نقل‌قول‌ها، اعلام، طوایف و قبایل و گروه‌ها، اماکن و شهرها، وقایع و ایام، اشعار و مطالب) است.

جستارهای وابسته

• خصائص امیرالمؤمنین (کتاب)
• الروضة فی فضائل امیرالمؤمنین (کتاب)

منابع

• ابن حنبل، احمد، فضائل امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب، تحقیق سید عبدالعزیز طباطبایی، قم، دارالتفسیر، ۱۴۳۳ق.
• مردی، عباسعلی، فضائل امیرالمؤمنین از احمد بن حنبل، بنیاد فرهنگی امامت، تاریخ بارگذاری: ۱۱ تیر ۱۳۹۳ش.

پیوند به بیرون

• متن کتاب
• فضائل امیر المؤمنین از احمد بن حنبل
• فضائل أمیرالمؤمنین علی بن أبی طالب علیه‌السلام