مدینه

مدینه یا مَدینَةُ النَّبی، به معنای شهر پیامبر، دومین شهر مهم مذهبی مسلمانان بوده و در کشور عربستان قرار دارد. هجرت پیامبر اکرم(ص) به این شهر، مبدأ تاریخ مسلمانان گشت. مسجد و مرقد پیامبر اکرم(ص)، قبرستان بقیع، مدفن چهار امام شیعه و بسیاری از بزرگان اسلام و نیز مکان‌های مقدس دیگری در آن جای گرفته است. با هجرت پیامبر اسلام(ص) به این شهر، نام آن از یثرب به مدینة النبی تغییر کرد و تا سال ۳۶ق پایتخت نخستین حکومت اسلامی بود. جنگ‌های مسلمانان با مشرکان، نبرد پیامبر با یهودیان مدینه، شورش علیه خلیفه سوم مسلمانان و کشته شدن او، واقعه حره، قیام نفس زکیه و قیام شهید فخ از حوادث بسیار مهم در تاریخ این شهر به شمار می‌روند. اکثر امامان شیعه در مدینه ساکن بوده‌اند.

مسجد النبی در مدینه

سفر به مدینه و زیارت مکان‌های مقدس آن و نمازگزاردن در مسجد النبی سنت رایج میان مسلمانانی است که عازم حج یا عمره هستند.

جغرافیای مدینه

مدینه (نام پیش از هجرت: یثرب) از شهرهای اصلی کشور عربستان است و در ۴۵۰ کیلومتری شمال شرقی مکه در ناحیه حجاز قرار دارد.

این شهر در شمال­ غربی شبه ­جزیره عربستان در دشتی هموار واقع است. طول جغرافیایی آن، ۳۹ درجه و ۵۹ دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی‌اش، ۲۴ درجه و ۵۷ دقیقه شمالی است. این شهر از سطح دریا ۵۹۷ تا ۶۳۹ متر ارتفاع دارد.

شهر مدینه در میان دو رشته حَرّه (سنگ‌های سیاهی که به صورتی خشن سطح زمین را پوشانده‌ و پستی و بلندی تپه‌ای دارند ولی به صورت کوه نیستند) قرار گرفته که یکی در شرق با نام «حرّه واقِم» و دیگری در غرب با نام «حرّه وَبَره» است. آشکارترین کوه در مدینه منوره، کوه اُحد است.

آب و هوا

تاریخ صدر اسلام

شخصیت‌ها
پیامبر اسلام(ص) • ابوطالب • حضرت خدیجه(س) • حضرت علی (ع) • حضرت فاطمه(س) • حمزة بن عبدالمطلب • سلمان فارسی • ابوذر غفاری • مقداد بن عمرو • جعفر بن ابی‌طالب • بلال حبشی • ابوبکر • عمر بن خطاب • عثمان بن عفان • صحابه
جنگ‌ها غزوه‌ها و سریه‌ها
جنگ بدر • جنگ احد• غزوه بنی‌نضیر • غزوه خندق • غزوه بنی‌قریظه • صلح حدیبیه • غزوه خیبر • فتح مکه • غزوه تبوک • سایر غزوه‌ها • سریه‌ها
شهرها و مکان‌ها
مکه• شعب ابی‌طالب • مدینه• طائف • مسجد قبا • مسجدالنبی • سقیفه بنی‌ساعده • خیبر • قبرستان بقیع
حوادث
بعثت • هجرت به حبشه • لیلة المبیت • هجرت به مدینه • صلح حدیبیه • حجة الوداع • واقعه غدیر • سقیفه • سپاه اسامه
مفاهیم مرتبط
اسلام• انصار • مهاجرین • تشیع • حج • قریش • بنی‌هاشم • بنی امیه • جاهلیت

نمایی از شهر مدینه

نمایی از شهر مدینه

هوای مدینه گرم و بیابانی است ولی نسبت به شهر مکه معتدل و دمای آن پایین‌تر است. تابستان‌ها دمای این شهر تا بیش از ۴۵ درجه سانتیگراد بالا می‌رود. آب شرب و کشاورزی در این شهر غالبا از نزولات آسمانی و چاه تامین می‌شود.

در گذشته، آب‌های زیرزمینی مدینه در سطح کمی از زمین قرار داشته و با کندن چاه به سهولت به دست می‌آمده و از چاه برای مصارف زراعی و شُرب استفاده می‌کرده‌اند.

وضعیت جمعیتی

در سال‌های اخیر، جمعیت مدینه به بیش از یک میلیون و سیصد هزار نفر رسیده است. ساکنان شهر، همگی مسلمانند ولی در بیرون شهر کارگران مهاجر غیر مسلمان نیز زندگی می‌کنند.

پیش از اسلام، دو گروه عرب و یهودی در یثرب زندگی می‌کردند. قبایل یهودی عبارت بودند از: بنی قَینُقاع، بنی نَضیر و بنی قُرَیظه که عمدتا در جنوب و جنوب شرقی، ساکن بودند. گروه عرب عبارت بودند از دو طایفه اوس و خزرج. جمعیت خزرجیان سه برابر اوس بود و در نواحی مرکزی مدینه می‌زیستند. جمعیت عربِ یثرب، بسیار بیش از یهودیان بوده است. میان اوس و خزرج، نزاع‌های زیادی جریان داشت و این نزاع‌ها به میان قبایل یهود نیز سرایت کرده بود.

در اواسط قرن چهارم هجری بتدریج خاندانی از نسل امام حسین(ع) در مدینه به قدرت رسیدند و به عنوان «اشراف» قرن ها در این ناحیه حکومت کردند که در برخی ادوار امامی مذهب یا زیدی مذهب بودند. در قرن پنجم و ششم نیز شهر مدینه زیر نفوذ تشیع قرار داشت که از یک سو ناشی از سیطره دولت فاطمیان و از سوی دیگر مدیون فعالیت عالمان شیعه عراقی در حجاز بود. سادات حسینی مدینه تا اواخر قرن یازدهم مستقل بودند اما از سال ۱۰۹۹ به دستور دولت عثمانی، مدینه زیر نظر مکه در آمد. با این حال برخی از آنها از جمله طوایف «هواشم» همچنان بر تشیع امامی استوار بودند. امروزه، نخاوله بزرگترین گروه امامی در مدینه هستند.

هم اکنون ساکنان مدینه، مسلمان و غالبا بر مذهب اهل سنت‌اند.

اقتصاد مدینه

در حول و حوش دوره ظهور اسلام، مدینه از نظر اقتصادی با مکه تفاوت داشت. اقتصاد مکه بر پایه بازرگانی بود ولی اقتصاد مدینه غالبا بر حول محور کشاورزی می‌چرخید. کشت و زرع در مزرعه‌ها و نخلستان‌های نواحی مختلف منطقه از جمله قبا و نزدیک کوه احد رونق داشت. خرما و انگور مهم‌ترین محصولات مدینه بودند؛ اما نخل منشاء اصلی حیات اقتصادی در این شهر به شمار می‌رفت که از میوه آن به‌عنوان غذا و از چوب آن در ساختمان‌ها استفاده می‌شد. با این حال غالب مردم از وضعیت مالی مناسبی برخوردار نبودند.

نام‌های مدینه در قرآن

نام قدیم و نام فعلی آن در قرآن بکار رفته است:

• «مدینه»: در قرآن فرموده: یقُولُونَ لَئِن رَّ‌جَعْنَا إِلَی الْمَدِینَةِ لَیخْرِ‌جَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ (ترجمه:می‌گویند: اگر به مدینه برگردیم، قطعاً آنکه عزتمندتر است آن زبون‌تر را از آنجا بیرون خواهد کرد)^{[منافقون–۸]} نیز در قرآن فرموده: وَ مِمَّنْ حَوْلَکمْ مِنَ الْأَعْرابِ مُنافِقُونَ وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ...^{[توبه–۱۰۱]}

• «یثرب»: و یثرب اسم قدیم قبل از هجرت است. در قرآن فرموده: وَ إِذْ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ یا أَهْلَ یثْرِبَ...^{[احزاب–۱۳]} زجاجی گفته که: یثرب اسم بانی آن است و او یثرب بن قانیة بن مهلائیل بن ارم بن عبیل بن عوص بن ارم بن سام بن نوح است. چون یکی از نوادگان حضرت نوح به نام «یثرب» با خاندان خود در این سرزمین ساکن شد، از آن پس این سرزمین «یثرب» نام گرفت.

هجرت پیامبر به مدینه

مقالهٔ اصلی: هجرت به مدینه

رسول خدا(ص) ۱۳ سال پس از بعثت، در آغاز ربیع الاول راهی یثرب شد. این هجرت پس از بستن دو پیمان عقبه (عقبه اول و دوم) با مردم یثرب انجام شد. حضرت پس از اقامت چند روزه در قبا، راهی آنجا شد. علت اصلی مهاجرت مسلمانان به یثرب، فشار و آزارهای مشرکان مکه و بیعت یثربیان با پیامبر(ص) برای دفاع از مسلمانان بود.

۱۰ سال پایانی عمر پیامبر عمدتاً در مدینه سپری شد و این شهر پایگاه گسترش اسلام بود.

اقدامات رسول خدا در مدینه

بنای مسجد

اولین اقدام رسول خدا(ص) در مدینه، ساختن مسجد بود؛ جایگاهی که علاوه بر مرکزیت عبادی، مرکزیت فرهنگی، سیاسی و اداری نیز داشت؛ مرکزی که یکی از تکیه گاه‌های اصلی اسلام در میان مسلمانان بوده است.

ایجاد پیمان‌نامه

اقدام دوم رسول خدا(ص)، ایجاد یک پیمان عمومی میان مسلمانان مدینه بود. در این معاهده که همه مسلمانان برای اجرای آن تعهد و بیعت کردند، حاکمیت برای خدا و رسول شناخته شده و بخشی از قوانین حقوقی و جزایی اسلام به عنوان قانون پذیرفته شده بود. برخی از محورهای معاهده پیامبر(ص) در مدینه عبارت است از: همدلی مسلمانان در پرداختن خون‌بها، ممنوعیت هم پیمان شدن مومنان علیه هم، ظلم وظالم ستیزی، پرهیز ازیاری کردن کافران علیه مومنان، امکان پناه دادن به کافران از سوی هر مسلمانی، همراهی مومنان در جنگ با یکدیگر.

اجرای عقد اخوت

سومین اقدام رسول خدا(ص) ایجاد عقد برادری میان مسلمانان بود. آن حضرت مسلمانان را با یکدیگر برادر کرد تا نسبت به هم ارتباط و پیوند نزدیک‌تری داشته باشند.

مدینه، مرکز حکومت اسلامی

عبدالحسین زرین‌کوب:

«مدینه که تا این زمان (جنگ جمل) مرکز خلافت اسلامی بود از آن پس دیگر از اهمیت اداری و سیاسی افتاد و تنها عزلتگاه صحابه و تابعین و مرکز تعلیم قرآن و سنت شد و همچنین محل تفرج و استراحت عمال معزول».

مدینه در دور ه‌های مختلفی پایتخت حکومت اسلامی بود، این مرکزیت از زمان حکومت حضرت رسول(ص) آغاز شد و تا پایان حکومت امام حسن (به جز دوران حکومت امام علی) یعنی سال ۴۱ قمری ادامه داشت.

مدتی نیز در دوره حاکمیت نفس زکیه (سال ۱۴۵ قمری) مرکز دولت اسلامی بود.

مدینه، مولد و مدفن معصومین

این شهر محل تولد تعدادی از امامان شیعه است، امام حسن(ع)، امام حسین(ع)، امام سجاد(ع)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع)، امام کاظم(ع)، امام رضا(ع)، امام جواد(ع)، امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) در مدینه به دنیا آمده ند.

امام علی (ع) در مکه و امام زمان (ع) درسامرا به دنیا آمده اند.

همین طور مرقد تعداد چهار تن از امامان شیعه یعنی، امام حسن(ع)، امام سجاد(ع)،امام باقر(ع)و امام صادق(ع)در این شهر قبرستان بقیع قرار دارد.

احکام فقهی

براساس فتوای فقهیان شیعه مسافر در چهار مکان که مشهور به اماکن تخییر هستند می‌تواند نمازهای چهاررکعتی‌اش را شکسته یا کامل بخواند. در جزییات این فتوا میان فقیهان اختلافاتی وجود دارد. صاحب عروه تمام خواندن نماز را در این چهار مکان با فضیلت تر از شکسته خواندن می‌داند. براساس فتوای سید علی سیستانی مسافر می‌تواند در تمام شهر مکه و مدینه و کوفه و در حرم حضرت سید الشهداء(علیه السلام) تا مقدار ۱۱٫۵ متر تقریباً از اطراف قبر مقدس، نمازش را تمام بخواند.

مساجد مدینه

مسجد النبی(ص)

مقالهٔ اصلی: مسجد النبی

قبرستان بقیع و مسجد النبی

شریف‌ترین مسجد پس از مسجد الحرام، مسجد النبی در شهر مدینه است. رسول خدا(ص) درباره نماز خواندن در این مسجد فرمود: صَلَاةٌ فِی مَسْجِدِی هَذَا تَعْدِلُ عِنْدَاللهِ عَشَرَةَ آلافِ صَلَاةٍ فِی غَیرِهِ مِنَ الْمَسَاجِدِ إِلَّا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ فَإِنَّ الصَّلَاةَ فِیهِ تَعْدِلُ مِائَةَ أَلْفِ صَلَاةٍ (ترجمه: نماز در مسجد من نزد خداوند، برابر با ده هزار نماز در مساجد دیگر است، جز مسجد الحرام، که نماز در آن برابر با صد هزار نماز است)

مسجد قبا

مقالهٔ اصلی: مسجد قبا

نمایی از مسجد قبا

منطقه قبا در فاصله شش کیلومتری جنوب مسجدالنبی قرار دارد و از نقاط خوش آب و هوای اطراف مدینه به شمار می‌رود. بنا به نقل روایات بسیار، مسجد قبا مصداق آیه «لمسجد أسس علی التقوی من أول یوم أحق أن تقوم فیه» می‌باشد. مسجد قبا نخستین مسجدی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را بنا کرده است.

در حدیث است که رسول خدا(ص) فرمود: مَنْ تَطَهَّر فی بَیتِهِ ثُمَّ أَتی مَسْجِدَ قُبا فَصَلی فیه رَکْعتْین کانَ له کَأَجْرِ عُمْرَة (ترجمه: کسی که در خانه‌اش، خود را پاکیزه و طاهر کند و سپس به مسجد قبا بیاید و در آن نماز بخواند، پاداش یک عمره خواهد داشت.)

مسجد شجره

مقالهٔ اصلی: مسجد شجره

مسجد شجره در شهر مدینه

این مسجد که امروزه به نام‌های «شجره»، «ذوالحُلَیفه» و «اَبیار علی» مشهور است یکی از مساجد بسیار مهم خارج از مدینه بوده و به عنوان یکی از میقات‌ها و مساجد اِحرام اهمیت زیادی دارد.

مسجد جمعه

پیامبر(ص) در ادامه مسیر از قبا به یثرب، در میان قبیله بنی سالم برای نخستین بار نماز جمعه را اقامه کرد و همین مسئله سبب شد تا محل نماز خواندن رسول خدا(ص)به عنوان مسجد الجمعه شناخته شود.

مسجد العمره

مسجدی با نام مسجد العرفات یا مسجد العُمْرَه در طرف قبله مسجد قبا بوده است. گفته شده این نامگذاری به این جهت بوده که زمانی در روز عرفه رسول خدا(ص) در اینجا ایستاده بود، زمین آن چنان صاف شد که حضرت از آنجا مردمانی را که در عرفات ایستاده بودند را مشاهده کرد.

مسجد عتبان بن مالک

مسجد عتبان بن مالک نیز یکی از مساجد منطقه قبا بوده است. ابن عتبان که از نقیبان انصار بود، از رسول خدا(ص)خواست تا به منزل وی بیاید تا او برای حضرت محلی برای نماز درست کند. علت این درخواست این بود که گاهی اوقات، سیل میان او و مسجد محل فاصله می‌انداخت. رسول خدا(ص) به منزل وی رفته، و در قسمتی از خانه‌اش نماز خواند و همان مکان به عنوان مسجد شناخته شد.

مسجد علی(ع)

مقالهٔ اصلی: مسجد علی بن ابی‌طالب (مدینه)

این مسجد در جنوب مسجد فتح بوده و بر وادی بطحان اشراف دارد. گفته شده در مدت محاصره شهر مدینه در جنگ احزاب، حضرت علی(ع) در آن به عبادت می‌پرداخت.

مسجد فَضِیخ

در جریان غزوه بنی نضیر رسول خدا(ص) در این محل خیمه‌ای داشته و به مناسبت برکت حضور پیامبر(ص) در آن مکان مسجدی ساخته شد. درباره نام‌گذاری این مسجد گفته شده است که در این مکان درخت فَضِیخ قرار داشته است که نام درخت نخل بوده است (فضیخ به نوعی شراب که از درخت نخل گرفته می شد نیز اطلاق شده است).

این مکان به مسجد رد الشمس نیز شناخته می‌شود و در چند روایت از ائمه(ع)از آن به عنوان مسجدی یاد شده که باید آن را زیارت کرد.

همچنین ببینید: مسجد رد الشمس

مسجد ذوقبلتین

مقالهٔ اصلی: مسجد ذوقبلتین

مسجدی است که دستور تغییر قبله از مسجدالاقصی به کعبه در آن بر پیامبر اکرم نازل شد. این مسجد در شمال غربی مدینه، حدود ۳ کیلومتری مسجد النبی قرار دارد. این مسجد که در سال ۲ هجری قمری بنا شده بود، در طول قرن‌ها به دفعات مورد بازسازی قرار گرفته است.

مساجد سبعه(هفت گانه)

در شمال غربی مدینه و در دامنه کوه سَلْع هفت مسجد که در نزدیک هم قرار دارند را مساجد سبعه گویند که عبارت‌اند از: مسجد علی، مسجد سلمان، مسجد فاطمه، مسجد ابوذر، مسجد ذوقبلتین، مسجد ابوبکر و مسجد عمر.

نمایی از مسجد غمامه

در مدینه مساجد دیگری وجود دارد که اسامی برخی از آن‌ها عبارت است از:

• مسجد فتح
• مسجد غمامه
• مسجد الاجابه (مباهله)
• مسجد معرس
• مسجد ثنیة الوداع
• مسجد سقیا
• مسجد و مشربه‌ أم ابراهیم.

اماکن

قبرستان بقیع

مقالهٔ اصلی: بقیع

نمایی از قبرستان بقیع

بقیع ، قدیم‌ترین و شناخته‌ترین قبرستان در اسلام است. این قبرستان در ناحیه شرقی مدینه قرار دارد.

مزار چهار تن از پیشوایان معصوم، حضرت امام حسن مجتبی، امام علی بن حسین، امام باقر و امام صادق علیهم السلام و نیز فاطمه بنت اسد و به قولی مرقد حضرت زهرا(س) در این قبرستان است. همچنین قبر عباس عموی پیغمبر، ام البنین، ابراهیم و رقیه و ام کلثوم از فرزندان پیامبر، صفیه از همسران پیامبر و بسیاری از بزرگان و صحابه و تابعین و صلحا و اخیار و شهدای اسلام در این قبرستان قرار دارد.

پیامبر برای آرمیدگان در این قبرستان احترام خاص قائل بود. پیامبر فرمود: من فرمان یافته‌ام تا برای دفن شدگان در بقیع طلب آمرزش کنم؛

پیامبر هرگاه از کنار قبرستان بقیع می‌گذشت، می‌فرمود: «السَّلامُ عَلَیکمْ مِنْ دِیارِ قَوْمٍ مُؤْمِنِینَ وَ إِنَّا إِنْ شَاءَ الله بِکمْ لاحِقُونَ».

کوه اُحد

مقالهٔ اصلی: کوه احد

نمایی از کوه احد

از کوه‌های مشهور و مهم مدینه، کوه اُحُد است که در شمال شرقی شهر و پنج کیلومتری مسجدالنبی قرار دارد.. چون این کوه از میان کوه‌های پیرامون مدینه، تنها کوهِ جدا و مستقل است، آن را «اُحُد» نامیده‌اند. این کوه با هفت کیلومتر طول (از شرق به غرب) طولانی‌ترین کوه در شبه جزیره است که قله‌های بزرگی داشته و عرض آن نیز میان ۱تا ۳ کیلومتر است..

غزوه اُحد در شنبه، ۷ شوال، سال ۳ هجری قمری در کنار کوه احد روی داد.در کنار این کوه قبرستان کوچکی واقع است که شهدای جنگ احد در آن دفن شده‌اندو مرقد حمزه عموی پیامبر(ص) در این قبرستان واقع است.

خانه حضرت فاطمه(س)

مقالهٔ اصلی: خانه حضرت فاطمه(س)

خانه حضرت علی(ع) و حضرت زهرا(س) در کنار مسجد النبی قرار داشت. این خانه دو در داشت که یکی به مسجد باز می‌شد و حضرت هنگام نماز از آن وارد مسجد می‌شدند و در دیگری هم به بیرون مسجد باز می‌­شد که رفت آمد هر روزه از آن صورت می‌گرفت. در ماجرای سد الابواب به این خانه اشاره شده است.

از این خانه در اکثر روایات شیعه و سنی با عنوان «بیت‌ فاطمه» یا «حجرة فاطمه» یاد شده است. در دوره‌های بعدی و در توسعه مسجد النبی این خانه خراب شده است و امروزه در محدوده ضریح پیامبر(ص) قرار دارد.

خانه کلثوم بن هدم و سعد بن خیثمه

در منطقه قبا مکان های مختلفی وجود داشته که اکنون از میان رفته است. از جمله خانه کلثوم بن هِدْم و سعد بن خثیمه، که این دو خانه محل فرود آمدن رسول خدا(ص) پس از هجرت و محل زندگی شماری از مهاجران نخست به مدینه بوده است.

چاه اریس

اَریس در لغت اهل شام،به معنای«فلاح»است. چاه مزبور را به نام بئر اریس، بئر خاتم و«بئر النبی» هم می‌نامند. از این چاه ده‌ها بار در مصادر تاریخی و حدیثی یاد شده است.عمده‌ترین آنها اشاره به جریان افتادن انگشتر رسول خدا(ص) در زمان عثمان و توسط وی در آن چاه است.

قبر محمد صاحب نفس زکیه

قبر محمد بن عبدالله بن الحسن بن الحسن علیه‌السلام در منطقه‌ای بین مغرب و شمال شهر در نزدیکی کوه سلع است.

وقایع مهم تاریخی مدینه

جنگ با بنی‌قینقاع

مقالهٔ اصلی: غزوه بنی‌قینقاع

بَنی‌قَینُقاع نخستین قبیله از یهودیان مدینه بودند، که پیمان خود با پیامبر(ص) را شکستند و پیامبر پس از اتمام حجت با آنها، در ۱۵ شوال سال دوم هجری علیه آنها اعلام جنگ کرد. بر اساس برخی گزارش‌ها، این واقعه پس از آن رخ داد که مردی یهودی، با تعرُّض به زنی مسلمان، بخشی از بدن او را عریان کرد. در آنگاه مرد مسلمانی به یاری زن رفت و آن یهودی را به قتل رساند. دیگر یهودیان نیز به آن مسلمان حمله کرده، وی را کشتند و در پی این ماجرا درگیری مسلمانان با یهودیان بالا گرفت. با آغاز جنگ بنی‌قینقاع، یهودیان به قلعه‌های خود رفتند و پیامبر به مدت پانزده روز آنان را در قلعه‌هایشان محاصره کرد. پس از گذشت پانزده روز یهودیان بنی‌قینقاع در برابر پیامبر تسلیم شدند. به دستور پیامبر، بنی‌قینقاع به منطقه شام تبعید و در منطقه اِذرَعات ساکن شدند.

جنگ با یهودیان بنی نضیر

مقالهٔ اصلی: غزوه بنی نضیر

روزی پیامبر به دژ بنی نضیر رفت، و یهودیان، تصمیم به قتل پیامبر گرفتند، از این رو به پشت بام رفتند و خواستند از روی آن سنگی را بر سر پیامبر بیندازند، ولی پیامبر به کمک وحی الهی آگاه شد و فوراً از دژ خارج شد، و به بنی نضیر دستور داد که حالا که پیمان را شکستید، از مدینه خارج شوید.

جنگ با یهودیان بنی قریظه

مقالهٔ اصلی: غزوه بنی قریظه

یهودیان بنی‌ قریظه پس از اخراج بنی نضیر پیمان خود را نقض کردند و به همراه قریش و کفار دیگر جنگ احزاب را به راه‌انداختند، و یک بار هم شبیخون زدند ولی در نهایت با همکاری یک تازه مسلمان، توافق آنها با کفّار به هم خورد، و در نتیجه از همکاری با احزاب عرب بازایستادند. پس از اتمام جنگ احزاب، پیامبر به سراغ یهودیان بنی قریظه رفتند و آنها را محاصره نمودند. پس از حدود یک ماه، بنی قریظه تسلیم شد، و حکم به اعدام مردان و اسارت زنان و کودکان ایشان صادر شد.

واقعه حره

مقالهٔ اصلی: واقعه حره

واقعه حره از جنایات بزرگ امویان د ر زمان حکومت یزید پس از به شهادت رساندن امام حسین علیه‌السلام است. این واقعه مربوط به قیام مردم مدینه علیه حکومت یزید بن معاویه به رهبری عبدالله بن حَنظَلة بن ابی‌ عامر در سال ۶۳ قمری است.

یزید سپاهی ۵ هزار نفری رابه فرماندهی مسلم بن عقبه، به مدینه فرستاد. این سپاه قیام مردم را با خشونت بسیار سرکوب کرد. در این واقعه بسیاری از مردم مدینه، از جمله ۸۰ تن از صحابه پیامبر(ص) و ۷۰۰ تن از حافظان قرآن کشته شدند و غارت اموال و نوامیس مردم به مدت سه روز برای سپاهیان شام مجاز شمرده شد و آنها از هیچ جنایتی فروگذار نکردند.

قیام نفس زکیه

مقالهٔ اصلی: قیام محمد بن عبدالله بن حسن

محمد نفس زکیه در زمان خلافت منصور عباسی در سال ۱۴۵ قمری و در مدینه قیام کرد. مردم مدینه، بالاخص محدثین مدینه از جمله مالک بن انس، به طرفداری از نفس زکیه برخاسته و بیعت منصور را به خاطر کراهت و اجبار، غیر معتبر دانستند. در درگیری دو لشکر در مدینه، سپاه نفس زکیه شکست خورد و او کشته شد و بدنش را در بقیع دفن کردند.

واقعه فخ

مقالهٔ اصلی: واقعه فخ

حسین فخی در ذی‌القعده سال ۱۶۹ق در مدینه قیام کرد. تلاش عوامل حکومت در مدینه برای مقابله با حسین فخی نتیجه‌ای نداشت و به شکست و کشته شدن تعدادی از آنها انجامید. بنا بر نقل طبری، تسلط قیام‌کنندگان بر مدینه تنها یازده روز طول کشید. صاحب فخ فردی به نام دِنیار خُزاعی را والی مدینه کرد و خود همراه با سیصد نفر از یارانش در ۲۴ ذی‌القعده سمت مکه حرکت کرد.

عباسیان با سپاهی چهار هزار نفری در ۸ ذی‌الحجه (روز ترویه) در محلی به نام «فَخّ» با سپاه حسین رو در روی هم قرار گرفتند. فرمانده عباسی به حسین امان داد، اما حسین نپذیرفت و در نبردی که درگرفت، حسین و عده زیادی از یارانش به شهادت رسیدند. همچنین گروهی از یاران حسین اسیر شدند و برخی دیگر گریختند. بنی‌العباس تعدادی از اسیرها را کشتند و تعدادی از اسیرها همراه با سرهای شهدا به بغداد نزد هادی عباسی فرستاده شدند.

منابع مدینه‌شناسی

نظر به اهمیتی که شهر مدینه برای مسلمانان دارد، از سده‌های نخستین پس از هجرت، کتاب‌هایی با موضوع معرفی این شهر و نشان دادن فضیلت‌های آن تالیف گشته است که برخی از آنها مفقود و برخی هم اکنون در دسترس‌اند. در دوره معاصر نیز آثاری به زبان‌های مختلف در این باره نگاشته شده است.

منابع کهن

• از نخستین آثار مدینه‌شناسی که امروزه در دسترس نیست، اخبار المدینه نوشته ابن زَباله (م.حدود۲۰۰ق.) و دیگر، کتاب اخبار المدینه منسوب به زبیر بن بکار (۱۷۲-۲۵۶ق.) است. هرچند این دو کتاب مفقود شده‌اند، ولی منابع بعدی از آنها نقل قول کرده و بسیاری از مطالب آنها را حفظ نموده‌اند.

• از مهم‌ترین و جامع‌ترین آثار کهن درباره مدینه کتاب وفاء الوفا بأخبار‌ دار المصطفی از نورالدین علی بن احمد سمهودی (م ۹۱۱) در چهار جلد است. این اثر که به سبک دایرة المعارف نگاشته شده است، از نقل‌های کهن و تحقیقات تازه درباره تاریخ این شهر مقدس و در نوع خود اثری کم نظیر است. سمهودی در این اثر خود از کتاب‌های بسیاری استفاده کرده که امروزه در دسترس ما قرار ندارد. علاوه بر این، خود وی قدم به قدم شهر را زیر پا گذاشته و آثار تاریخی را شناسایی کرده است. خلاصه‌ای از متن عربی این کتاب، تحت عنوان «اخبار مدینه» بیش از سیصد سال پیش به فارسی درآمده که به سال ۱۳۷۶ شمسی توسط نشر مشعر چاپ شده است.

منابع معاصر

در دوران معاصر نیز کتاب‌هایی شایان توجه در معرفی مدینه به زبان‌های مختلف نگاشته شده است که برخی از آنها عبارتند از:

• فصول من تاریخ المدینة المنوره از علی حافظ به زبان عربی: مؤلف، یکی از پژوهشگران برجسته چند دهه اخیر در تاریخ مدینه و آثار دینی- تاریخی آن شهر است که حاصل تحقیقات خود را در این کتاب فراهم آورده است.

• مدینه‌شناسی به فارسی: این کتاب از محمد باقر نجفی پژوهشگر ایرانی و یکی از مفصل‌ترین آثار پژوهشی و تحقیقی است که به زبان فارسی درباره مدینه انتشار یافته است. مجلد نخست آن درباره مساجد و برخی از آثار تاریخی مدینه و مجلد دوم درباره جغرافیای جنگ‌های زمان رسول خداست. این کتاب در آلمان به چاپ رسیده و حاوی تصویرها و نقشه‌های فراوانی است.
• معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ به زبان عربی: این کتاب اثر عبد العزیز کَعکی است و آن را جامع‌ترین اثری دانسته‌اند که در سال‌های اخیر درباره تاریخ مدینه نوشته شده است.

افزون بر این آثار، کتاب‌هایی دیگر مانند کتاب المساجد الاثریة فی المدینة المنوّرة(اثر محمد الیاس عبد الغنی) درباره موضوعات مرتبط با مدینه نگاشته شده‌اند که فارسی‌زبانان برخی از آنها را به فارسی نیز ترجمه کرده‌اند.

پیوند به بیرون

• عالم زاده، هادی، استقرار و تحکیم خلافت در مدینه، ماهنامه تاریخ اسلام، شماره ۱۵، قابل دریافت در پایگاه اطلاع رسانی حوزه