رساله محض الاسلام

رساله محض الاسلام

روایت امام رضا(ع)
نسخه‌ای خطی از رساله «محض الاسلام»؛ نگهداری‌شده در کتابخانه مجلس شورای اسلامی
اطلاعات روایت
موضوع	اصول اعتقادی • احکام عبادی • اخلاق اسلامی • مسائل فقهی
صادره از	امام رضا(ع)
راوی اصلی	فضل بن شاذان
منابع شیعه	عیون اخبار الرضا • تحف العقول
احادیث مشهور
حدیث سلسلةالذهب • حدیث ثقلین • حدیث کساء • مقبوله عمر بن حنظلة • حدیث قرب نوافل • حدیث معراج • حدیث ولایت • حدیث وصایت • حدیث جنود عقل و جهل • حدیث شجره

رساله مَحض‌ُالاسلام یکی از متون منسوب به امام رضا(ع) است که بنابر گزارش شیخ صدوق در عیون اخبار الرضا، به درخواست مأمون عباسی نگاشته شده است. این رساله با عبارت «أَنَّ مَحْضَ الْإِسْلَامِ شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ...» آغاز می‌شود و در منابعی چون تحف‌العقول نیز نقل شده است. محتوای آن شامل اصول اعتقادی، احکام عبادی، اخلاق اسلامی و برخی مسائل فقهی است. با وجود استناد برخی فقها به این متن، انتساب آن به امام رضا(ع) از سوی شماری از محققان مورد تردید قرار گرفته است.

اهمیت رساله «محض‌الاسلام»

رساله محض‌الاسلام، متنی کوتاه و منسوب به امام رضا(ع) است که طبق گزارش شیخ صدوق، به درخواست مأمون عباسی نگاشته شده است. مأمون از علی بن موسی الرضا(ع) درخواست کرد که محض‌الاسلام را برای او به‌صورت مختصر بنویسد. این رساله در کتاب عیون اخبار الرضا و تحف العقول آمده و از آنجا که با عبارت «أَنَّ مَحْضَ الْإِسْلَامِ شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ...» آغاز می‌شود به رساله «محض الاسلام» معروف شده است.

شیخ صدوق، دو طریق (دو سند با زنجیره راویان) برای نقل این رساله ذکر کرده است. در یکی از طرق، فضل بن شاذان تصریح نکرده که این کتاب به درخواست مأمون توسط امام تألیف شده است، اما در طریق دیگر، به این درخواست اشاره شده است. صدوق یکی از طرق را که راوی‌اش محمد بن عبدوس است، معتبرتر دانسته و فقهای متأخر مانند شیخ یوسف بحرانی در الحدائق الناضرة، وحید بهبهانی در مصابیح الظلام، و صاحب ریاض در ریاض المسائل نیز به آن استناد کرده‌اند.

از جمله ویژگی‌ها و امتیازات این رساله، مکتوب بودن آن است؛ امری که باعث شده در منابع روایی با کمترین اختلاف لفظی نقل شود.

محتوای رساله

رساله محض‌الاسلام شامل مباحث اعتقادی، عبادی، اخلاقی و فقهی است که چارچوب کلی مذهب شیعه را ترسیم می‌نماید. مأمون، فضل بن سهل ذوالریاستین را نزد امام رضا(ع) فرستاد و پیغامی رساند که مایلم مجموعه‌ای از احکام حلال و حرام، واجبات و سنت‌ها را برایم گردآوری کنی؛ چرا که تو حجت خدا بر خلق و سرچشمه دانش هستی. امام رضا(ع) دوات و کاغذ طلبید و به فضل دستور داد که خود، نگارش این مجموعه را بر عهده گیرد.

محتوای رساله را می‌توان در چند محور اصلی دسته‌بندی کرد:

• اصول اعتقادی (توحید، نبوت، معاد، امامت و معرفی امامان دوازده‌گانه به‌عنوان امامان حق)

• احکام عبادی (نماز و شرایط آن از جمله قنوت در همه نمازها؛ روزه، زکات، حج؛ احکام خاص مانند صلوات در موقع عطسه، ذبح و نمازهای عید)

• احکام زنان (احکام مربوط به نفاس و استحاضه؛ تعیین حدود زمانی برای ترک یا انجام نماز در شرایط خاص)

• اخلاق و آداب دینی (توصیه به ذکر، صلوات، و تکبیر در مناسبت‌های مختلف؛ تأکید بر طهارت، تقوا و رعایت شعائر اسلامی).

دیدگاه‌ها درباره «محض الاسلام»

دیدگاه‌ها نسبت به رساله محض‌الاسلام از دو منظر ایجابی و سلبی مورد بررسی قرار گرفته‌اند. شماری از فقیهان شیعه به این روایت استناد کرده، آن را پذیرفته‌اند یا عباراتی از آن را به‌عنوان مؤید نقل نموده‌اند. از جمله این فقیهان می‌توان به وحید بهبهانی در مصابیح الظلام، صاحب ریاض در ریاض المسائل، میرزای قمی در غنائم الایام، صاحب جواهر در جواهر الکلام، و آقا رضا همدانی در مصباح الفقیه اشاره کرد که به این روایت تمسک جسته‌اند.

برخی مراجع تقلید از جمله امام خمینی و آیت‌الله شبیری زنجانی، عبارت شیخ صدوق «و حدیث عبد الواحد بن محمد بن عبدوس رضی الله عنه عندی أصح» را چنین تفسیر کرده‌اند که طریق دوم از نظر صدوق صحیح است، اما طریق اول نزد وی اصح و برتر تلقی می‌شود. ولی به نظر محمدی ری‌شهری، حدیث‌پژوه شیعه، اعتبار سند این رساله، مشروط به پذیرش روایت مستقیم فضل بن شاذان از امام رضا(ع) است که با توجه به طبقه روایی فضل، محل اشکال است.

سید محمدجواد فضل‌الله (درگذشت: ۱۳۹۵ق) در کتاب تحلیلی بر زندگی امام رضا(ع)، انتساب این رساله به امام هشتم را به دلایل زیر نمی‌پذیرد:

• عدم اعتبار سند: برخی از راویان این کتاب معتبر نیستند، بنابراین نسبت دادن آن به امام رضا(ع) قابل اعتماد نیست.
• سبک نگارش نامنسجم: متن دارای اسلوبی آشفته، تعابیر ناموزون و غیرمتعارف است که بعید به نظر می‌رسد از امام باشد.
• احکام غیرمستند در مذهب شیعه (وجوب قنوت در همه نمازهای یومیه، وجوب صلوات بر پیامبر(ص) در هر موقعیتی مانند عطسه، ذبح و...، وجوب تکبیر در نمازهای عید با تعداد خاصی از صلوات، احکام خاص برای زنان در دوران نفاس که با فقه شیعه همخوانی ندارد)
• تناقض با اصل عصمت پیامبران: در روایت دوم کتاب، بخشش گناهان صغیره پیامبران مطرح شده که با باور شیعه درباره عصمت انبیاء ناسازگار است.
• مخالفت با خلافت مأمون و خلفای پیشین: امام با توجه با فضای حکومت، نقض تقیه کرده و خلافت مأمون و اسلاف او را باطل دانسته و آنان را گمراه خوانده است.
• احتمال تألیف توسط یکی از علما: محتوا، سبک نگارش و احکام شاذّ نشان می‌دهد که این رساله احتمالاً مجموعه‌ای از فتواهای یکی از علماست، نه نوشته امام رضا(ع).

آیت‌الله سیستانی نیز با توجه به صراحت‌های غیرمعمول، کنار گذاشتن تقیه، حمله به خلفای اهل سنت و ذکر کامل اسامی ائمه، احتمال انتساب این رساله به امام رضا(ع) را مردود می‌داند و آن را جعلی می‌شمارد.

نسخه خطی

نسخه‌ای خطی از رساله محض‌الاسلام، با عنوان «رساله محض الاسلام = سئوال المأمون عن الرضا؛ بروایت ابن‌بابویه در عیون اخبار الرضا»، به‌خط محمدقاسم بن احمد طبرستانی از سده‌ یازدهم قمری، در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود. متن این روایت در جلد دوم، صفحه ۱۲۱ کتاب عیون اخبار الرضا نوشته شیخ صدوق منتشر شده است.