تولی

اعتقادات شیعه

‌خداشناسی
توحید	توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات و صفات فعل
فروع	توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه
عدل الهی
حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین
نبوت
عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه • عدم تحریف قرآن
امامت
باورها	عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور • رجعت
امامان	امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی
معاد
برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان
مسائل برجسته
اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه

تولّی، یکی از فروع دین اسلام و در اصطلاح کلام شیعه، به معنای دوستی با پیشوایان دینی و امامان و پذیرش ولایت آنان است.

در روایات، تولّی به همراه تبری‌- که مفهوم متضاد و مخالف آن است-، با توصیفاتی از قبیل از مهمترین واجبات، تحقق‌بخش ایمان و مهم‌ترین رکن ایمان آمده و از اموری است که به محتضر و میت، تلقین می‌شود.

در فرهنگ شیعه، تولی و تبری‌ شرط اساسی قبول اعمال نیک در پیشگاه الهی است و بدون آن هیچ عملی پذیرفته نیست. در این باره روایات متعددی در متون اسلامی مطرح شده است. در زیارت‌نامه‌هایی مانند زیارت عاشورا، مرامنامه‌ای از دوستی با دوستان خدا و دشمنی با دشمنان خدا ارائه شده است.

جایگاه

تولی یکی از نتایج و شاخه‌های محبت اهل بیت(ع) و دوست داشتن آنان است که خود از مفاهیم کلیدی و اساسی در فرهنگ شیعی به شمار می‌رود. تولی در فقه، کلام، و اخلاق شیعی بررسی و مطرح شده است. در فرهنگ شیعه «‌تولی‌» و «‌تبری‌» شرط اساسی پذیرش اعمال صالحه است و بدون داشتن این دو هیچ عملی پذیرفته نیست و مثل آن می‌ماند که شخص هیچ گونه عمل خیری انجام نداده باشد. در این زمینه روایات متعددی در متون اسلامی مطرح شده است.

در فقه شیعه تولی به همراه تبری از فروع دین محسوب شده و یکی از واجبات فقهی است و در هنگام مرگ نیز به میت تلقین می‌شود.

خواجه نصیرالدین طوسی در اخلاق محتشمی بابی را به حب و بغض و تولی و تبری اختصاص داده و در آن، آیات و احادیث و سخنان حُکما را در این باره آورده است. علاوه بر این، نوشته مختصر و مستقلی با نام «‌رساله در تولا و تبرا‌» به وی منسوب است (که همراه با اخلاق محتشمی چاپ شده) که در آن با دیدی فلسفی به موضوع پرداخته و در نهایت، حاصل شدن ایمان را با تولّی و تبرّی مرتبط ساخته است.

خواجه نصیر در این کتاب تولی و تبری را اینگونه تحلیل می‌کند که هر‌گاه نفس بهیمی تحت فرمان نفس ناطقه در آید، دو قوه شهوت و غضب لطیفتر شده، به شوق و اِعراض بَدَل می‌شوند و چون نفس ناطقه فرمانبردار عقل گردد، شوق و اعراض باز هم لطیف‌تر شده، به ارادت و کراهت تبدیل می‌شوند و سرانجام، وقتی عقل، به فرمانِ فرمانده حقیقت تن دهد، ارادت و کراهت به تولّی و تبرّی مبدل خواهند شد. وی کمال تولّی و تبرّی را در آن دانسته که عناصر چهارگانه آنها، یعنی معرفت، محبت، هجرت و جهاد، محقق شود اما معتقد است کمال دینداری درجه‌ای بالاتر دارد که مرتبه رضا و تسلیم است و آن زمانی حاصل می‌شود که تولّی و تبرّی یکی شوند؛ یعنی، تبرّی در تولّی مستغرق گردد. در نهایت، از نظر خواجه نصیرالدین طوسی ایمان زمانی حاصل می‌شود که مجموع تولّی و تبرّی و رضا و تسلیم یکجا در فرد جمع و محقق گردد و در این صورت است که می‌توان نام مؤمن بر او نهاد.

به گفته فضل بن روزبهان، از عالمان اهل سنت در قرن نهم و دهم قمری، تولی و تبری به اجماع فریقین جزو ایمان است. اهل سنّت نیز بر آن‌اند که تولاّی پیامبر و آل او و تبرّی از دشمنان او، بر هر مؤمنی واجب است و کسی که ایشان را والی و متصرف امور خود نداند یا از دشمنان ایشان تبرّی نجوید، مؤمن نیست. از نظر وی، ایمان بدون دوستی پیامبر(ص)‌ و دشمنی با دشمنان او تمام نیست. از آنجا که امامان دوازده‌گانه شیعه نیز محبوب پیامبر(ص) بودند، بنابراین محبت امامان و برائت از دشمنی آنان نیز جزو ایمان است.

مفهوم‌شناسی

تولّی بر وزن ترقّی مصدر باب تفعّل از ماده «ولی» و به معنای پذیرش ولایت و کسی را ولی خود قرار دادن است. «ولی» در زبان عربی به معنای دوست، اعراض و روبرگردانی، یاور و سرپرست آمده است. بنابراین تولّی هم به معنای پذیرش دوستی و هم به معنای پذیرش سرپرستی دیگری است.

بر اساس آموزه‌های شیعی، تولّی به معنای دوست داشتن، تصدیق و تبعیت، و پذیرش و گردن نهادن به ولایت خدا و پیامبر(ص) و ائمه(ع) و در واقع همان دوست داشتن در راه خدا است و معمولا در کنار اصطلاح تبری به کار می‌رود که به معنای دشمنی با دشمنان خداست.

تولی و تبری از فروع دین بوده و از نظر فقهی واجب هستند.

تولی در قرآن و احادیث

محبت داشتن به پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) و دوستی مؤمنان با یکدیگر از مفاهیمی است که در قرآن کریم مورد تأکید قرار گرفته است که به عنوان نمونه می‌توان به این آیات اشاره نمود:

• دوستی با اهل بیت(ع) بعنوان مزد رسالت پیامبر اکرم(ص) معرفی شده است:

قُل لَّا أَسْأَلُکمْ عَلَيهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَیٰ ... ﴿۲۳﴾  (ترجمه: [ای پیامبر!] بگو: «‌به ازای آن [رسالت ] پاداشی از شما خواستار نیستم، مگر دوستی درباره خویشاوندان.‌»)^{[ شوری–۲۳]}

• پذیرفتن ولایت خدا و پیامبر(ص) و اولی الامر:

إِنَّمَا وَلِیکمُ اللَّـهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ رَاکعُونَ ﴿۵۵﴾ (ترجمه: ولی شما، تنها خدا و پیامبر اوست و کسانی که ایمان آورده‌اند: همان کسانی که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند.)^{[ مائده–۵۵]}

• همچنین در آیات دیگری در قرآن کریم مومنان از دوستی کردن با غیر مومنان نهی شده‌اند:

یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَوَلَّوْا قَوْمًا غَضِبَ اللَّـهُ عَلَیهِمْ قَدْ یئِسُوا مِنَ الْاخِرَةِ کمَا یئِسَ الْکفَّارُ مِنْ أَصْحَابِ الْقُبُورِ ﴿۱۳﴾ (ترجمه: ای کسانی که ایمان آورده اید، مردمی را که خدا بر آنان خشم رانده، به دوستی مگیرید. آنها واقعاً از آخرت سلب امید کرده‌اند، همان گونه که کافران، از اهل گور قطع امید نموده‌اند.)^{[ ممتحنه–۱۳]}

• اینکه ولایت تنها از آن خدا و رسول و بندگان خاصی (اهل بیت(ع)) است:

وَمِنَ النَّاسِ مَن یتَّخِذُ مِن دُونِ اللَّـه‌ انْدادًا یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّـهِ وَالَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِّلَّـهِ ...﴿۱۶۵﴾ (ترجمه: و برخی از مردم، در برابر خدا، همانندهایی [برای او] برمی گزینند، و آنها را چون دوستی خدا، دوست می‌دارند؛ ولی کسانی که ایمان آورده‌اند، به خدا محبت بیشتری دارند...)^{[ بقره–۱۶۵]}

یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا آبَاءَکمْ وَإِخْوَانَکمْ أَوْلِیاءَ إِنِ اسْتَحَبُّوا الْکُفْرَ عَلَی الْإِیمَان ۚ وَمَن یتَوَلَّهُم مِّنکمْ فَأُولَـٰئِک هُمُ الظَّالِمُونَ ﴿۲۳﴾ (ترجمه: ای کسانی که ایمان آورده اید، اگر پدرانتان و برادرانتان کفر را بر ایمان ترجیح دهند [آنان را] به دوستی مگیرید، و هر کس از میان شما آنان را به دوستی گیرد، آنان همان ستمکارانند.)^{[ توبه–۲۳]}

در احادیث

در احادیث بسیاری، محبت ورزیدن به اهل بیت(ع) و خصوصا حضرت علی(ع)واجب دانسته شده است. سید هاشم بحرانی ۹۵ حدیث از طریق اهل سنّتو ۵۲ حدیث از طریق شیعه در باب فضل محبان و موالیان علی علیه‌السلام و سایر امامان روایت کرده است.

امام رضا علیه‌السلام نیز فرموده‌اند:

«‌کمالُ الدّینِ وَلایتُنا وَالبَراءَةُ مِن عَدُوِّنا‌» کمال دین در ولایت ما و بیزاری جستن از دشمن ماست.

در احادیث، آثار و نتایج گوناگونی نظیر سعادت و خیر دنیا و آخرت برای محبت و تولاّی ائمه آمده است. همچنین در احادیث، آثار دنیوی و اخروی محبت ائمه ذکر شده، از جمله آثار و نشانه‌های آن در دنیا زهد، اشتیاق به کارهای خیر، ورع در دین، رغبت به عبادت، توبه قبل از مرگ، نشاط در شب زنده داری، سخاوت و حفظ امر و نهی الاهی دانسته شده است و در آخرت نیز محب اهل بیت(ع) از آتش جهنم امان می‌یابد، رویش سفید می‌شود و نامه‌اش به دست راستش داده می‌شود و بی‌محاسبه به بهشت می‌رود.

فلسفه تولی

انسانی که در زندگی مرام و عقیده مشخصی دارد و مسیر معینی را برای خود انتخاب کرده است، خواه ناخواه در زندگی خود جهت دارد؛ یعنی بی‌تفاوت و خنثی نیست. طبیعتا چنین انسانی نمی‌تواند با همه افراد چه موافق و مخالف هم جهت و همسو باشد. به همین دلیل است که در قرآن کریم از دوستی با غیر مومنان و محبت آنان نهی شده است. مرتضی مطهری در این باره گفته است:

«انسان مومن باید دارای جاذبه و دافعه باشد و حد و مرزی داشته باشد که جایگاه او را نسبت به اهل ایمان و اهل نفاق و کفر و شرک مشخص سازد. او باید نسبت به مومنان و غیر مومنانی که عنادی با حق ندارند و نسبت به آن جاهلند دارای جاذبه و نسبت به غیر آنها دارای دافعه باشد.

فلسفه تولی و تبری مشخص کردن موضع و جهت خود در رابطه با مومنان و غیرمومنان و اعلام موضع در این صف بندی است. تولی و تبری به معنای بی‌تفاوت نبودن در برابر حق و باطل و یکسان نبودن این دو برای انسان با ایمان و هدفمند و زنده و پویا است.

نمی‌توان مومن و خدا باور بود و به اصول الهی و دینی پایبند بود ولی دارای موضع و جهت نبود و وضعیت و جایگاه اعتقادی خود را به دیگران اعلام نکرد و با همه انسان‌ها در رفتار و مشی و سلوک برخوردی یکسان و مشابه داشت. فلسفه دیگر تولی و تبری تصحیح جهت اعتقاد و رفتار خود با ملاک‌های حق در گذر زمان و پرهیز از انحراف از جاده حق و حقیقت است.

انسان مومن و خدا جو با تولی و تبری خود را همواره در وسط راه حق و صراط مستقیم نگه داشته و از فرو افتادن به گرداب کجی‌ها و انحرافات مصمون می‌سازد. تولی و تبری یادآوری جایگاه اعتقادی و باور و مسئولیت‌های انسان مومن و نشانه ایمان پا بر جا و عمیق و ریشه‌دار او است.»

همراه بودن تولی و تبری

با توجه به فلسفه و هدف تولیٰ، این مفهوم همیشه همراه با تبری است و بدون آن تأثیر لازم را ندارد؛ به عبارت دیگر، سَر نهادن به راه و روش صحیح به معنای رویگردانی از بیراهه‌ها و کژراهه‌هاست. در روایات نیز بر این تأکید شده است که برای نجات یافتن، علاوه بر پذیرفتن ولایت امامان و دوستی با آنان، دوری جستن از دشمنان نیز لازم است.

مصادیق تولی

محبت به دوستان خدا مراتب مختلفی دارد و روشن است که محبت تام و کامل با اطاعت و پیروی همراه است.

شیخ یوسف بحرانی در باب تولی چنین گفته است که از تأکید فراوان احادیث شیعی در این باب نتیجه گرفته می‌شود که محبت اهل بیت(ع) عبارت از پذیرش امامت آنها و قرار دادن آنها در جایگاهی است که متعلق به آنهاست. بنابراین، مقدّم داشتن غیرِ آنها بر آنها در این زمینه، در واقع خروج از دایره محبت محسوب می‌شود.

اساساً لازمه محبتِ تمام عیار و صادقانه به یک شخص، موافقت با او و تصدیق و تبعیت از وی است. بنابراین، محبتی که منجر به تولّی، یعنی پذیرش ولایت ائمه و تسلیمِ آنان شدن، و تبرّای نظری و عملی از مخالفان آنان نشود، اصلاً محبت به حساب نمی‌آید، چنانکه بر اساس حدیثی، کمال ولایت و محبت مخلصانه نسبت به آل محمد جز با تبری از دشمنان دور و نزدیک آنان به دست نمی‌آید.

بنابراین، حبّ و بغض و ولایت و برائتی را که در روایات مکرراً بر آن تأکید شده، باید به معنای تولّی و قبول ولایت و سرپرستی ائمه و مرجعیت آنها در همه امور و مسائل دانست. برهمین اساس، تصدیق امامت ائمه دوازده گانه علیهم السلام ــ که لازمه آن اعتقاد به عصمت و منصوص بودن مقام آنان از جانب خدا و رسول اکرم و عالم بودن آنان به صلاح امور دنیا و آخرت و در نتیجه وجوب اطاعت اوامر و نواهی آنان است ــ از جمله اصول تحقق ایمان و بلکه از ضروریات مذهب امامیه شمرده شده است.

از این رو، ولایت و طبعاً پذیرش آن، در کنار نماز و زکات و حج و روزه، از ارکان اسلام و بلکه مهمترین رکن آن تلقی شده و همچنین تولّی در کنار تبری به عنوان جزء مقوّم، در همه صیغه‌هایی که برای ابراز دین و ایمان صحیح از سوی ائمه انشا یا تأیید شده، مورد تأکید قرار گرفته است.

به طور خلاصه، مفهوم تولی دارای مراتب و مصادیقی است که عبارتند از:

• پذیرفتن ولایت خداوند، پیامبر(ص) و امامان اهل بیت
• دوست داشتن خداوند، همه پیامبران، امامان، حضرت زهرا(س)
• دوست داشتن مومنان و دوستان خدا

در روایتی از امام باقر علیه‌السلام آمده است:

«‌اگر بخواهی بدانی آدم خوبی هستی نگاهی به قلبت کن، اگر اهل طاعت خدا را دوست داری، و اهل معصیتش را دشمن، بدان آدم خوبی هستی، و خدا تو را دوست دارد، و اگر اهل طاعتش را دشمن داری و اهل معصیتش را دوست، چیزی در تو نیست، و خدا تو را دشمن دارد، و انسان همیشه با کسی است که او را دوست دارد ».

تولی و تبری در زیارت عاشورا

مقالهٔ اصلی: زیارت عاشورا

زیارت عاشورا را می‌توان نمونه برجسته‌ای از بیان تولی و تبری در عقائد شیعه دانست. در این زیارت، فرازهایی در پذیرش ولایت و دوستی با اهل بیت و نیز فرازهایی در رد دوستی و محبت به دشمنان آنان آمده است. برخی از فرازهای مربوط به تولی در زیارت عاشورا عبارت است از:

• یا اَباعَبْدِاللهِ اِنّی سِلْمٌ لِمَنْ سالَمَکمْ وَحَرْبٌ لِمَنْ حارَبَکمْ اِلی یوْمِ الْقِیامَةِ؛‌ای ابا عبدالله، بی‌شک تا روز رستاخیز دوست یاران شما بوده و دشمن دشمنان شما هستم.

• یا اَبا عَبْدِاللهِ اِنّی اَتَقَرَّبُ اِلی اللهِ وَ اِلیٰ رَسُولِهِ، وَاِلیٰ امیرِالْمُؤْمِنینَ وَ اِلیٰ فاطِمَةَ، وَاِلَی الْحَسَنِ وَ اِلَیک بِمُوالاتِک، وَبِالْبَرائَةِ مِمَّنْ قاتَلَک وَ نَصَبَ لَک الْحَرْبَ؛ یا ابا عبدالله!من با دوستی شما و بیزاری جستن ازکسانی که با تو به مقاتله برخاستند وجنگ به پا کردند به خدا و رسول خدا(ص) و امیرالمؤمنین(ع) و فاطمه(س) و حسن(ع) وبه تو ای حسین ، تقرب می‌جویم.

جستارهای وابسته

• تبری
• حب و بغض

پیوند به بیرون

• «تولا و تبرا»، دایره المعارف بزرگ اسلامی.
• «تولی»، دانشنامه جهان اسلام.