داستان خواستگاری امام علی از دختر ابوجهل

نخستین امام شیعیان
امام علی علیه‌السلام

زندگی
یوم‌الدار • شعب ابی‌طالب • لیلة المبیت • واقعه غدیر • سال‌شمار زندگی
میراث
نهج‌البلاغه • غرر الحکم • خطبه شقشقیه • خطبهٔ بی‌الف • خطبه بی‌نقطه • حرم
فضائل
آیه ولایت • آیه اهل‌الذکر • آیه شراء • آیه اولی‌الامر • آیه تطهیر • آیه مباهله • آیه مودت • آیه صادقین • حدیث مدینه‌العلم • حدیث رایت • حدیث سفینه • حدیث کساء • خطبه غدیر • حدیث منزلت • حدیث یوم‌الدار • حدیث ولایت • سدالابواب • حدیث وصایت • صالح المؤمنین • حدیث تهنیت • ماجرای کسر اصنام
اصحاب
عمار بن یاسر • مالک اشتر • سلمان فارسی • ابوذر غفاری • مقداد• عبیدالله بن ابی‌رافع • حجر بن عدی • دیگران

داستان خواستگاری امام علی(ع) از دختر ابوجهل از احادیث اختلافی بین شیعیان و اهل سنت که مدعی است امام بعد از فتح مکه، به خواستگاری دختر ابوجهل رفته و باعث ناراحتی حضرت فاطمه(س) شده است. گفته شده این حرکت با واکنش پیامبر اسلام(ص) همراه شده و حدیث بضعه را در این ماجرا بیان کرده و آزار فاطمه را مساوی با آزار خود دانسته است.

این داستان را ساخته مخالفان و در راستای تخریب امام علی(ع) دانسته‌اند و هدف جاعلان از ساختن آن را بی‌اعتبار ساختن حدیث بضعه قلمداد کرده‌اند؛ بدین معنا که اگر خلیفه اول و دوم سبب رنجش حضرت زهرا(س) و به تبع آن، باعث رنجش پیامبر اسلام(ص) شدند، امام علی(ع) نیز چنین کاری کرده است. رسانه‌های مخالف شیعه به این موضوع دامن می‌زنند و کتاب‌هایی نیز در راستای اثبات و یا رد این ماجرا منتشر شده است.

مهم‌ترین منبع این داستان که در کتاب‌های اهل‌سنت بازتاب یافته، گزارش‌های صحیح بخاری است. بخاری این داستان را در سه گزارش متفاوت از مِسْوَر بن مَخْرَمِه از صحابه پیامبر اسلام(ص)، نقل کرده است. بر اساس این گزارش‌ها پیامبر اعلام می‌کند که دختر دشمن خدا و دختر رسول خدا(ص) در نزد یک مرد، جمع نخواهند شد.

روایت مسور بن مخرمه به‌عنوان راوی اصلی این ماجرا پذیرفته نشده است؛ زیرا هنگام رخ‌دادن این واقعه سن او بسیار کم بوده و نکته دیگر اینکه او و دیگر راویان قصه به دشمنان اهل بیت گرایش دارند. محتوای داستان خواستگاری به سبب اختلاف و تضاد در گزارش‌ها و مغایرت با شریعت اسلام و تصریح قرآن در جواز تعدد زوجات، مورد تردید قرار گرفته است. از سوی دیگر گفته شده دختر ابوجهل هیچ‌گاه به مدینه نیامد که امام علی(ع) از او خواستگاری کند. در ضمن، دیگر داماد پیامبر، بین دختر رسول خدا و دختر دشمنان خدا جمع کرده و هیچ‌گاه با منع پیامبر اسلام(ص) مواجه نشد و نیز خود پیامبر با دختر برخی از سران مخالفان خود ازدواج کرده است. همچنین رسول خدا(ص) در واقعه‌ای مشابه که از برگزیدن کنیزی توسط امام علی(ع) در یکی از سریه‌ها حکایت دارد، از عملکرد او دفاع کرده است.

دانشمندان شیعه، این داستان را ساختگی دانسته‌ و آن را از لحاظ سند و متن، مورد نقد قرار داده‌اند. در منابع شیعه نیز تنها، شیخ صدوق در علل الشرایع یک روایت با مضمون داستان خواستگاری علی از دختر ابوجهل نقل کرده که بر اساس آن با تکذیب خواستگاری از سوی امام علی(ع)، سوء‌تفاهم ایجادشده، برطرف شده است. سند روایت یادشده را ضعیف و متن آن را در تضاد با شأن پیامبر و امام علی(ع) و حضرت زهرا(س) دانسته‌اند. امام صادق(ع) نیز این داستان را همانند تهمت‌های ناروایی دانسته که به پیامبر اسلام(ص) و دیگر انبیا زده شده است. در حدیثی دیگر امام علی(ع) سوگند یاد کرده که هیچ گاه حضرت زهرا(س) را از خود رنجیده‌خاطر نساخت.

جایگاه و اهمیت ماجرا

داستان خواستگاری امام علی(ع) از دختر ابوجهل از احادیث اختلافی بین شیعیان و اهل سنت است. برخی ماجرای خواستگاری را برساخته‌ی دشمنان امام علی(ع) از امویان دانسته که گروهی از ناصبیان و وهابی‌ها به آن دامن می‌زنند چنان‌که گفته شده در کتابچه‌‌هایی که در ایام حج، میان حاجیان توزیع می‌شود، به این داستان پرداخته و در سایت‌ها و شبکه‌های وهابی، بر این موضوع تاکید فراوانی می‌شود. در مقابل از سوی شیعیان در رد این داستان کتاب‌هایی نوشته شده است که می‌توان به «خواستگاری ساختگی: بررسی و نقد داستان خواستگاری علی(ع) از دختر ابوجهل» نوشته سید علی حسینی میلانی و «روایات خواستگاری امام علی(ع) از دختر ابوجهل در بوته نقد» نوشته یوسف جمالی اشاره کرد. به گزارش پاره‌ای از محققان، محمدفواد عبدالباقی و اسحاق دبیری در اثبات این داستان آثاری نوشته‌اند.

تخریب چهره امام علی(ع)

عده‌ای معتقدند گزارش خواستگاری از دختر ابوجهل ساخته شده که حدیث بِضعه را بی‌فایده سازد. چنان‌که ابن‌ابی‌الحدید در شرح نهج‌البلاغه، این حدیث را جزو مجموعه احادیثی می‌داند که به دستور معاویه و در راستای تخریب امام علی(ع) جعل شده‌ است. و حتی برخی هدف داستان را جسارت به پیامبر(ص) و حضرت زهرا(س) نیز می‌دانند. سید مرتضی جاعل این خبر را ملحد و ناصبی دانسته و معتقد است طعنه‌ی این ماجرا به رسول خدا(ص) بسیار بالاتر از ایرادی است که به امام علی(ع) وارد ساخته است. علامه طباطبایی نیز در کتاب المیزان معتقد است که این داستان جعلی پیامبر اسلام(ص) را هم مورد نکوهش قرار داده است. حسینی میلانی از محققان معاصر معتقد است که این حدیث با توجه به راویان زبیری آن، از سوی خاندان زبیر ساخته شده تا به امام علی(ع) ضربه بزند.

دفاع از عملکرد دو خلیفه اول

در همین راستا گفته‌شده، هدف از تأکید بر داستان خواستگاری آن است که اگر خلیفه اول و دوم، حضرت زهرا(س) را اذیت کرده‌اند، امام علی(ع) نیز فاطمه(س) را اذیت کرده و فرقی میان آنها نیست و برای تبرئه خلفا، به امام تهمت زده‌اند. همچنین بعضی بر این باورند از آنجا که مسور بن مخرمه راوی اصلی ماجرا نتوانست شمشیر پیامبر اسلام(ص) را از امام سجاد(ع) بگیرد، چنین داستانی را سرهم کرده و داستان خواستگاری امام را به حدیث بضعه الصاق کرده است.

داستان خواستگاری در منابع متقدم اهل‌سنت

داستان خواستگاری امام علی(ع) از دختر ابوجهل به نام جُوَیْریّه را مورد اتفاق اهل‌سنت دانسته‌اند. به گونه‌ای که برخی محققان معتقدند، تمام نویسندگان صِحاح سِتِّه و نگارندگان مسندها و سنن، اعم از متقدمین و متأخرین، به جز عده‌ای معدود، به نقل این داستان پرداخته‌اند. ماجرای فوق به شکل‌‌های مختلفی در منابع اهل‌سنت آمده است، اما گفته‌شده که منبع اصلی این قصه، روایاتی است که محمد بن اسماعیل بُخاری (م ۲۵۶ق) در کتاب الصحیح خود آورده است.

در تمامی گزارش‌های بخاری از ماجرای خواستگاری نام مسور بن مخرمه به چشم می‌خورد. برخی بر این باورند که نویسندگان صحاح شش‌گانه‌ی اهل‌سنت، بر نقل این داستان از مسور، اتفاق‌نظر داشته و گزارش او را قابل‌اعتماد قلمداد کرده‌اند. بعضی محققان معتقدند تمامی اسناد روایت‌های خواستگاری، به مسور بن مخرمه باز می‌گردد. هر چند در برخی از گزارش‌های این داستان نام عبدالله بن زبیر(م ۷۳ق) عبدالله بن عباس، و عروة بن زبیر نیز به عنوان راوی داستان به چشم می‌خورد.

ماجرای خواستگاری در صحیح بخاری

بخاری در سه گزارش که هر سه از مِسْوَر بن مَخْرَمَه از اصحاب پیامبر(ص) است به نقل ماجرای خواستگاری پرداخته است.

نخستین گزارش بخاری، مربوط به ملاقات مسور با امام سجاد(ع) پس از بازگشت امام و دیگر اسیران واقعه عاشورا از شام به مدینه است. مسور از امام خواست تا شمشیر رسول خدا(ص) را به او بدهد که با مخالفت امام روبرو شد. در ادامه، مسور به خواستگاری امام علی(ع) از دختر ابوجهل پرداخته و ادعا کرد در دوران بعد از بلوغش در خطبه‌ای از پیامبر اسلام(ص) شنیده که فاطمه زهرا(س) را از خود دانسته و اظهار نگرانی کرد که ممکن است در دینش دچار آزمایش شود. سپس، پیامبر از دیگر دامادش ابوالعاص بن ربیع یاد کرد که با صداقت و وفاداری با پیامبر رفتار کرده است. سپس پیامبر اسلام(ص) اعلام کرد که او حلالی را حرام و حرامی را حلال نمی‌کند، اما به خدا قسم، دختر رسول خدا و دختر دشمن خدا با یکدیگر جمع نخواهند شد. این روایت در صحیح مسلم، مسند احمد و دیگر منابع متقدم اهل‌سنت نیز آمده است.

بنابر گزارش دوم بخاری به نقل مسور وقتی خبر خواستگاری امام علی(ع) از دختر ابوجهل به گوش فاطمه زهرا(س) رسید، به نزد پیامبر اسلام(ص) آمد و از این کار علی شکایت کرد. پیامبر اسلام(ص) با شنیدن این خبر به پاخاست و بعد از ادای شهادتین گفت: «ابوالعاص بن ربیع، با من با صداقت رفتار کرد. فاطمه زهرا(س) پاره تن من است و من از ناراحتی او اکراه دارم. به خدا قسم، دختر رسول خدا و دختر دشمن خدا در نزد یک مرد جمع نخواهند شد.» امام علی(ع) با شنیدن این خبر از خواستگاری صرف نظر کرد. این روایت در دیگر منابع اهل‌سنت همچون صحیح مسلم، مسند احمد، و مصادر دیگر نیز گزارش شده است.

در گزارش سوم بخاری این پیامبر است که از خواستگاری خبر داده است. بر اساس این نقل پیامبر اسلام(ص) در بالای منبر گفت: فرزندان هشام بن مُغَیره (ابوجهل) از او بابت ازدواج دخترشان با علی بن ابیطالب(ع) اجازه خواستند که این اجازه صادر نخواهد شد. پیامبر بعد از تکرار سه باره این مطلب، اظهار داشت که تنها در صورتی اجازه این کار را می‌دهد که علی(ع) فرزند او را طلاق دهد. از آنجا که فاطمه(س) پاره تن اوست و هر کس او را اذیت کند، رسول خدا(ص) را اذیت کرده است. این مطلب توسط مسلم نیشابوری، ابی‌داوود، ابن‌ماجه، نسائی، تِرمِذی و دیگران نیز نقل شده است. در برخی منابع آمده که خانواده ابوجهل هم با خواستگاری امام علی(ع)، در حالی که حضرت زهرا(س) همسر او باشد، مخالفت کردند.

بعض از محدثان اهل‌سنت این خبر را چنین گزارش کرده اند که امام علی(ع) دختر ابوجهل را از عمویش حارث بن هشام خواستگاری کرد و سپس به مشورت با پیامبر اسلام(ص) پرداخت و وقتی فهمید این موضوع سبب ناراحتی پیامبر می‌شود، از این مسئله صرف نظر کرد.

داستان خواستگاری در منابع شیعی

ماجرای خواستگاری امام علی(ع) از دختر ابوجهل را با احادیث ائمه(ع) ناسازگار دانسته‌اند شیخ صدوق در کتاب اَمالی خود، به روایتی از امام صادق(ع) پرداخته که امام، این داستان را هم‌ردیف با دیگر تهمت‌های ناروایی دانسته که به امام علی(ع)، پیامبر اسلام(ص) و دیگر انبیا زده‌اند. چنان‌چه خود امام علی(ع) نیز در حدیثی، به خداوند قسم خورد که هیچ‌گاه سبب ناراحتی حضرت فاطمه(س) را فراهم نکرد.

سیدمحمدجواد ذهنی تهرانی، مترجم کتاب علل شرایع، تصریح می‌کند که با وجود جستجو فراوان، مطلبی مشابه با این داستان را به جز علل الشرایع در هیچ‌یک از کتاب‌های حدیثی شیعه نیافته است و حتی شیخ صدوق نیز این حدیث را در دیگر کتاب‌های خود نقل نکرده است.

نقل خبر در کتاب علل الشرایع

در کتاب علل الشرایع نوشته شیخ صدوق، به روایتی از امام صادق(ع) اشاره شده که یک فرد شقی، به فاطمه زهرا(س) خبر داد که امام علی(ع) از دختر ابوجهل خواستگاری کرده است. فاطمه(س) از این فرد سه مرتبه سوال نمود که آیا این مسئله حقیقت دارد که هر سه بار، او پاسخ مثبت داد. حضرت زهرا(س)‌ با شنیدن این خبر بسیار ناراحت شد و با فرا رسیدن شب، به همراه فرزندانش نزد پدر رفت و جریان را بازگو نمود. پیامبر اسلام(ص) نیز با دیدن بی‌قراری حضرت زهرا(س)، از او و فرزندانش خواست که به اتفاق به نزد امام علی(ع) بروند. از سوی دیگر، امام هم که بعد از بازگشت به منزل، متوجه نبودن اهالی خانه شده بود، بی‌خبر از ماجرا، با ناراحتی به مسجد رفته و بعد از نماز و دعا، در گوشه‌ای با خاک، برای خود متکایی درست کرده و خوابید. پیامبر اسلام(ص) با دیدن امام علی(ع) در آن وضعیت، او را با لقب ابوتراب بیدار ساخته و از وی خواست که ابوبکر، عُمر و طلحه را به نزد او آورد. سپس پیامبر در حضور آنها، فاطمه را پاره تن خود خوانده و آزار او را مساوی با آزار خویش و آزار خود را مساوی با آزار خداوند دانست و یادآور شد که این مسئله، صرفاً مختص به زمان حیاتش نخواهد بود. پیامبر در ادامه، از امام علی(ع) پیرامون ماجرای خواستگاری سوال کرد که علی(ع) سوگند یاد نمود که این خبر از اساس دروغ است. پیامبر اسلام(ص) سخنان امام را تصدیق ‌نمود. فاطمه زهرا(س) با شنیدن این خبر بسیار خوشحال شد و همراه امام علی(ع) و فرزندانش و به اتفاق پیامبر به خانه خویش بازگشتند.

ذهنی تهرانی، این حدیث را با توجه به سندش، ضعیف ارزیابی کرده و می‌گوید برخی از افراد سلسله سند، ضعیف و یا مجهول هستند. چنان‌که متن حدیث نیز فاقد اعتبار بوده و چنین مطالبی از شأن پیامبر اسلام(ص) و امام علی(ع) و حضرت زهرا(س) به دور است.

ارزیابی داستان خواستگاری

عالمان شیعه روایت‌های داستان خواستگاری امام علی(ع) از دختر ابوجهل را هم از ناحیه سند و هم از جهت متن احادیث مخدوش دانسته‌اند و تصریح کرده‌اند که دقت در متن داستان به خوبی ساختگی‌بودن آن را نشان می‌دهد. سید مرتضی از محدثان و متکلمان شیعه در قرن پنجم، (درگذشته ۴۳۶ق) داستان خواستگاری امام علی(ع) از دختر ابوجهل را ساختگی و فاقد شهرت دانسته است. ابن شهر آشوب نیز به‌عنوان محدثی شیعی در قرن ششم، بر ساختگی‌بودن این ماجرا تأکید کرده است. محققان معاصر نیز از جمله جعفر مرتضی، سید محمد حسینی قزوینی و دیگران نیز این ماجرا را ساختگی دانسته‌اند.

بعضی گفته‌اند که اگر داستان خواستگاری واقعیت داشت، باید دشمنان امام علی(ع) مانند بنی‌امیه از این فرصت استفاده می‌کردند. در حالی که چنین بهره‌برداری از سوی دشمنان امام گزارش نشده است. البته در ادوار بعد برخی از شعرا همچون مروان بن ابی‌حفصه (م ۱۸۹ق) که در دشمنی با اهل‌بیت(ع) شهرت داشت، ضمن مدح هارون خلیفه عباسی، به این داستان اشاره و امام را نکوهش کرده‌اند.

کودک بودن راوی اصلی

هرچند مسور از اصحاب پیامبر اسلام(ص) شمرده شده، اما گزارش او از ماجرای خواستگاری را به جهت سن اندک او برای نقل این داستان، غیرقابل‌پذیرش دانسته‌اند. زیرا بنا بر گزارش‌ها، این اتفاق در سال هشتم هجری و بعد از فتح مکه رخ داده در حالی‌که مسور متولد سال دوم هجری، و کودکی شش‌ساله بوده است. از سوی دیگر مسور در یکی از نقل‌هایش ادعا کرده است که در زمان نقل واقعه، محتلم شده (و به بلوغ) رسیده بود. بعضی از نویسندگان اهل‌سنت تلاش کرده‌اند این تعبیر را به نوعی توجیه کنند. مثلا ابن حَجَر عَسْقَلانی منظور از محتلم شدن در این حدیث را رسیدن به حد کمال عقلی دانسته است. ولی این توجیه خلاف عقل و عرف قلمداد شده و رفتارهای مسور در عصر نبوی را نیز مخالف با این نظر شمرده‌اند. همچنین این سوال مطرح شده که چطور در میان تمامی اصحاب، تنها دو کودک به‌مانند مسور و حداکثر عبدالله بن زبیر که در سال اول هجری به دنیا آمده، این ماجرا را نقل کرده و دیگران به این داستان و خطبه پیامبر اسلام(ص) در این موضوع، هیچ اشاره‌ای نکرده‌اند.

وجود دشمنان اهل‌بیت در سلسله سند

برخی شیعیان نیز با تکیه بر روابط حسنه مسور با خوارج و گرایش‌های او به معاویه و زبیریان روایت وی را غیر قابل اعتماد قلمداد نموده‌اند. چنان‌که راویان دیگر این ماجرا هم دشمن امام علی(ع) حساب می‌شوند و نقل آنها را از عوامل ضعف روایت دانسته‌اند؛ سید مرتضی گزارش خواستگاری را به جهت نقل کَرابیسی که در دشمنی با اهل‌بیت(ع) مشهور بوده،‌ ساختگی و ضعیف دانسته است. دیگران نیز به نقش ابوهریره در نقل این ماجرا و تلاش او برای تخریب امام علی(ع) پرداخته‌اند. چنان‌که وجود زُهری (م ۱۲۴ق) شَعْبی و ابن مَخْدوم در سلسله سند این داستان را نیز به خاطر دشمنی ایشان با امام علی باعث تضعیف حدیث دانسته‌اند. به عنوان نمونه گفته‌اند شعبی قسم یاد کرد که امام علی(ع) تا زمان مرگ، قرآن نخواند و ابن مخدوم نیز در یک روز، دوازده هزار مرتبه امام علی(ع) را لعن نمود.

اختلاف گزارش‌ها و عدم هماهنگی میان اجزای یک گزارش

اختلاف گزارش‌ها در نقل داستان خواستگاری را سببی برای کاسته شدن از اعتبار و یا نشانه‌ای برای واقعیت‌نداشتن اصل ماجرا قلمداد کرده‌اند. در ضمن یکی از اشکالات گزارش اول بخاری را عدم ارتباط بین وضعیت امام سجاد(ع) در هنگام ورود به مدینه و درخواست بدون مقدمه از سوی مسور برای گرفتن شمشیر رسول خدا(ص) و سپس بازگویی داستان خواستگاری امام علی (ع) از دختر ابوجهل دانسته‌اند. البته برخی گفته‌اند منظور مسور آن بود که همان‌گونه که پیامبر اسلام(ص) در مخالفت با این ازدواج، رضایت و آرامش حضرت زهرا(س) را در نظر داشت، من نیز می‌خواهم با گرفتن این شمشیر، آن را برای شما حفظ کرده و آرامش را به شما ارزانی دارم. این توجیه و دیگر توجیهات، از سوی شماری از نویسندگان مورد نقد قرار گرفته است.

مخالفت با شریعت و قرآن

داستان خواستگاری را در تضاد با قرآن دانسته‌اند. زیرا در قرآن تعدد زوجات جایز است؛ اما در این ماجرا و بر اساس برخی گزارش‌ها، پیامبر اسلام(ص) ازدواج مجدد برای امام علی(ع) را حرام اعلام کرده است. ابن‌ابی‌الحدید ادیب معتزلی در قرن هفتم، معتقد است که حتی در صورت صحت گزارش خواستگاری، اشکالی به امام علی(ع) وارد نیست؛ زیرا او به حکم قرآن می‌توانسته تا چهار زن اختیار کند و در آن هنگام نیز دختر ابوجهل مسلمان شده و منعی برای ازدواج با او نبود.

گفته شده که این مورد یک حکم خاص است و جمع‌کردن بین دختر پیامبر و دیگران به عنوان یک حکم خاص، حرام بوده است، اما گفته‌اند حتی در این صورت هم این مساله از قبل به اطلاع امام نرسیده بود که رسول خدا(ص) بخواهد بر این اساس، او را توبیخ کند چنان‌که این مسئله در احکام اختصاصی پیامبر نیز ذکر نشده است.

ناسازگاری داستان با مقام پیامبر(ص)

ماجرای خواستگاری را مغایر با مقام پیامبر اسلام(ص) قلمداد کرده‌اند که با آن اخلاق پسندیده، به خاطر امری حلال، چنان عصبانی شود که درحالی‌که ردایش بر زمین کشیده می‌شد، وارد مسجد شده و در بالای منبر اعلام کند علی(ع) باید دختر مرا طلاق دهد. بعضی گفته‌اند که اگر حتی این موضوع حرام بود، نیازی به اعلام آن به این شکل نبود و کافی بود پیامبر تنها به علی اطلاع دهد و او هم بلافاصله اطاعت می‌کرد. سید مرتضی معتقد است هر کس از تاریخ مطلع باشد، می‌داند امام علی(ع) در همه‌حال از رسول خدا(ص) اطاعت کرده و هیچ‌گاه سبب نشد تا به خاطر کاری مورد عتاب او قرار گیرد. همچنین بعضی معتقدند چگونه ممکن است پیامبر اسلام(ص) از دختر ابوجهل که مسلمان شده، به عنوان «دختر دشمن خدا» یاد کرده باشد و از سوی دیگر اجازه ندهد اصحابش نسبت به برادر او یعنی عکرمه که او نیز بعد از فتح مکه مسلمان شد، با همین وصف یعنی «پسر دشمن خدا» یاد کنند؟ با این استدلال که این وصف سبب آزار عکرمه می‌شود.

ناسازگاری داستان با فضایل امام علی(ع)

بعضی گفته‌اند با پذیرش داستان خواستگاری، این سوال پیش می‌آید که آیا امام علی(ع) به اندازه بنی‌مغیره، ادب معاشرت با پیامبر اسلام(ص) را نداشت که بخواهد از او اجازه بگیرد؟ چنان‌که این داستان را مغایر با مقام علمی امام دانسته‌اند که از زشتی جمع بین دختر پیامبر و دختر یک مشرک بی‌اطلاع بوده است. همچنین در تضاد با تقوا و محبت امام علی(ع) نسبت به پیامبر و دخترش تلقی شده است. به‌صورت‌کلی، این ماجرا با احادیث متعدد پیامبر در فضیلت امام علی(ع) ناسازگار تلقی شده است.

ناسازگاری داستان با مقام حضرت فاطمه(س)

ماجرای خواستگاری را مغایر با ایمان و مقام حضرت زهرا(س) نیز دانسته‌اند. از آنجا که در برخی گزارش‌ها آمده که پیامبر اسلام(ص) اظهار نگرانی می‌کرد که با این خواستگاری، دخترش در دین خود دچار آزمایش شود. همچنین گفته شده بر فرض صحت داستان، شأن حضرت فاطمه(س)‌ بالاتر از آن است که بر خلاف حکم خدا نظر داده و به نزد پیامبر اسلام(ص) شکایت برد.

اشکالات تاریخی

برخی بر این باورند که امکان خواستگاری امام علی(ع) از دختر ابوجهل، به جهت تاریخی ممکن نیست. از آنجا که او تا قبل از فتح مکه، کافر بود و بعد از مسلمان شدن با عَتّاب بن اُسَیْد ازدواج کرد. بنابر این دختر ابوجهل هیچ‌گاه به مدینه نیامده تا خواستگاری صورت بگیرد. هر چند برخی نویسندگان به حضور حضرت زهرا(س) در جریان فتح مکه اشاره کرده‌اند و لذا بعضی گفته‌اند که ازدواج دختر ابوجهل و عتاب بعد از خواستگاری امام علی(ع) و انصراف وی صورت گرفته است. برخی مدعی‌اند که عتاب با شنیدن خبر خواستگاری، به حضرت زهرا(س) پیغام داد که من این قضیه را حل می‌کنم و با دختر ابوجهل ازدواج کرد.

شماری از محققان، با توجه به جملات کینه‌توزانه دختر ابوجهل نسبت به اسلام و رسول خدا(ص) بعد از فتح مکه و توهین وی به بلال حبشی در هنگام گفتن اذان، اسلام او را ظاهری دانسته و خواستگاری از چنین فردی توسط امام علی(ع) را رد کرده‌اند.

نمونه‌های مشابه

برای نقد داستان خواستگاری محققان نمونه‌های مشابهی ذکر کرده‌اند که در همه آن‌ها دختر پیامبر(ص) همسر مردی است که همسر دیگری از خانواده مشرکان دارد؛ عثمان، هم‌زمان با رقیه از دختران رسول خدا(ص)‌ با رمله دختر شیبه، و فاطمه دختر ولید بن عبدشمس (نوه دختری ابوجهل) و ام‌البنین دختر عیینه ازدواج کرده بود که پدرانشان همه از دشمنان پیامبر محسوب می‌شدند.

بنا بر پاره‌ای از گزارش‌های تاریخی، پیامبر اسلام(ص) با دختر حیی بن اخطب ازدواج کرد که از روسای یهودیان و از دشمنان رسول خدا(ص) بود. لذا بعضی گفته‌اند چگونه خود پیامبر به مفاد گفته‌اش عمل نکرده و با دختر دشمن خدا، ازدواج کرده است. جعفر مرتضی معتقد است که ایمان خود فرد مهم است و لذا پیامبر با دختران مسلمانی که پدران مشرک آن‌ها با حالت شرک از دنیا رفته بودند، ازدواج می‌کرد.

نمونه‌ مشابه دیگری که برای نقد داستان خواستگاری از آن استفاده شده واکنش پیامبر اسلام(ص) نسبت به بدگویی از امام علی(ع) در سریه امام در یمن است. گفته‌شده امام برای خود از بین غنایم، کنیزی را برگزید. یکی از همراهان امام به نزد پیامبر رفت تا گزارش این کار را بدهد. یکی از صحابه به او گفت پیامبر نسبت به دخترش حساس است و بر علی خشم خواهد گرفت. ولی پیامبر در پاسخ او گفت که علی در تقسیم فیئ مانند خود من است و می‌تواند هر طور خواست عمل کند.