مارقین
مارقین بهمعنای خارجشدگان از دین به گروهی گفته شده که پس از جنگ صِفّین و ماجرای حَکَمیت، با شعار لا حُکمَ الّا لِلَّه از امام علی(ع) جدا شدند و جنگ نهروان را به راه انداختند.
| رهبر/رهبران | عبدالله بن وَهب، و حمزة بن سِنان |
|---|---|
| شخصیتهای مؤثر | شُرَیح بن أوفَی، زید بن حُصین |
| گروهها و احزاب | فرقههای خوارج: اباضیه، ازارقه، نجدات، عجارده، صفریه و شبیبیه |
| زمینهها/علل | خارجشدگان از دین پس از جنگ صفین و ماجرای حکمیت |
| شعار | لا حکم الا لله |
| طرفین | امام علی(ع) و یارانش، خوارج |
| خسارات | شهادت کمتر از ده نفر از یاران امام علی(ع)، کشته شدن همه مارقین جز ۱۰ نفر |
این گروه که به خوارج معروف شدند، با ویژگیهایی همچون سطحینگری در دین شناخته میشوند. امام علی(ع) در نهجالبلاغه در دوازده خطبه و یک حکمت به تحلیل و نقد عقاید و رفتار آنان پرداخته است. از جمله عقاید آنان، تکفیر امام علی(ع) به دلیل پذیرش حکمیت بود.
از چهرههای برجسته مارقین میتوان به عبدالله بن وَهب، و حمزة بن سِنان اشاره کرد. آنان در نبرد نهروان از سپاه امام علی شکست خوردند. برخی از آنها در سپاه امام حسن(ع) در مقابل معاویه حضور یافتند و در ترور نافرجام او نقش داشتند.
تعریف
مارقین به خارجشدگان از دین معنا شده است.[۱] در اصطلاح به گروهی گفته میشود که در جنگ نهروان در مقابل امام علی(ع) قرار گرفتند.[۲] به گفته نصر بن مزاحم نویسنده کتاب وقعه الصفین، خوارج در ابتدا از سپاهیان امام علی(ع) بودند، اما پس از ماجرای حکمیت و اختلاف نظر با حضرت(ع)، شعار «لا حُکمَ الّا لِلَّه» سر دادند و قبول حکمیت را گناهی بزرگ شمردند.[۳] آنها معتقد بودند که در مسئله حکمیت همگان به ویژه حضرت علی(ع) باید از این لغزش توبه کنند.[۴] همچنین معتقد بودند که حضرت علی(ع) بهخاطر قبول حکمیت کافر شده و باید از وی تبری کرده و دوری جست.[۵]
جایگاه و اهمیت
طبق نقل علامه مجلسی در بحارالانوار، پیامبر(ص) به حضرت علی(ع) پیشگویی کردند: «ای علی، پس از من با ناکثین، قاسطین و مارقین جنگ خواهی کرد.»؛ این روایت در منابع شیعه و سنی بهصورت متواتر ذکر شده است.[۶] در نهجالبلاغه، دوازده خطبه و یک حکمت به موضوع مارقین اختصاص یافته است.[۷] خطبه شقشقیه؛[۸] خطبه قاصعه،[۹] و نیز خطبه ۴۰ نهج البلاغه،[۱۰] از جمله آنهاست. همچنین نام مارقین در زیارت امیرالمؤمنین(ع) در عید غدیر[۱۱] و در دعای ندبه،[۱۲] نیز ذکر شده است.
در جامعه اسلامی مارقین با عنوان «قاری» و یا «قُرّاء» شناخته میشدند؛[۱۳] برخی پژوهشگران با استناد به روایات متعددی از پیامبر(ص)، از جمله ویژگیهای مارقین را قاریان سطحینگر، افراط در دین، کمخِرَد، خارجشوندگان از اسلام ذکر کردهاند.[۱۴] محمد محمد ریشهری، حدیث شناس، با استناد به متون تاریخی و حدیثی جنگ افرزوان نهروان را با عناوین مارقین (برونشدگان از دین)، خوارج (سرپیچان از فرمان امام(ع))، حَروریه (محل اجتماع آنان)، شُرات ( فدا کردن جان خویش برای پاداش آخرت)، بُغات(ستمگران) توصیف کرده است.[۱۵]
برخی منابع از چهرههای برجسته مارقین، شُرَیح بن أوفَی، زید بن حُصین، حمزة بن سِنان و عبدالله بن وَهب را نام بردهاند.[۱۶] اشعث بن قیس، یکی از عوامل نفوذی معاویه در لشکر امام(ع) بود که نقش مهمی در گمراه کردن مارقین داشت.[۱۷] به گفته محمدی ریشهری، دشواری رویارویی این جریان فکری به ظاهر قرآنی و با پیشانیهای پینهبسته از فروانی سجود را میتوان از کلام امام علی(ع) دریافت که فرمود: من چشم فتنه را درآوردم که جز من کسی جرئت آن را نداشت.[۱۸] امام علی(ع) پس از نبرد نهروان فرمودند، خوارج در نسلهای آینده باقی میمانند و هر از گاهی ظهور میکنند؛ هر بار که یکی از آنها ظاهر شود، سرکوب خواهد شد تا در نهایت فقط گروهی دزد و غارتگر از آنها باقی بماند.[۱۹] آنها در لشکر امام حسن(ع) در نبرد با معاویه حاضر شدند اما مشکلات زیادی برای حضرت ایجاد کردند،[۲۰] و نیز عامل حمله به حضرت(ع) و سبب زخمی کردن ایشان شدند.[۲۱]
عقاید
به گفته نوبختی نویسنده کتاب فرق الشیعه، مارقین، حضرت علی(ع)، عثمان، معاویه و حکمین را کافر میدانستند؛ به اعتقاد آنان خلیفه و جانشین پیغمبر لازم نیست که عرب و از قبیله قریش باشد، و خلافت غیر عرب و حتی غلامان را نیز جایز میدانستند، به شرط آنکه او شخصی باتقوی و شمشیرزن و عادل باشد.[۲۲] فرقه اباضیه، ازارقه، نجدات، عجارده، صفریه و شبیبیه از فرقههای معروف مارقین شمرده شدهاند.[۲۳] فرقه شبیبیه در خلافت فرقی بین جنس زن و مرد نمیگذاشتند، و امامت زنان را نیز جایز میدانستهاند.[۲۴]
به گفته نوبختی در کتاب فرق الشیعه، مارقین معتقد بودند که مرتکبان گناهان کبیره کافر هستند و ریختن خون آنها مباح است؛ همچنین ازدواج با زنان و دختران و گروههایی که از آنها تبری میجستند را جایز نمیدانستند و خروج با امامان خود علیه کافران و منافقان را وظیفهای واجب میدانستند.[۲۵] به گفته وی، برخی از گروههای مارقین، حتی کسانی را که از جنگ خودداری میکردند، هرچند طرفدارشان بودند، کافر میدانستند.[۲۶] آنها معتقد بودند سوره یوسف بخشی از قرآن نیست و میگفتند این سوره یک داستان عاشقانه است که نباید در قرآن جای داشته باشد.[۲۷]
فرجام مارقین
امام علی(ع) در سالهای ۳۷، ۳۸ق در منطقهای به نام نهروان با مارقین وارد جنگ شد.[۲۸] پیش از آغاز نبرد، امام علی(ع) آنان را به بازگشت و توبه دعوت کرد که در نتیجه، شمار زیادی از آنها از سپاه جدا شدند.[۲۹] در این نبرد تمامی آنها بهجز ده نفر کشته شدند و چهارصد نفر نیز زخمی گشتند، در حالی که از یاران امام علی(ع) کمتر از ده نفر به شهادت رسیدند.[۳۰] یکی از بازماندگان این جنگ، ابن ملجم مرادی بود که در ۱۹ رمضان سال ۴۰ق با شمشیری زهرآلود، امام علی(ع) را در محراب مسجد کوفه به شهادت رساند.[۳۱]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۱۰، ص۳۴۱.
- ↑ آخوندی و دیگران، اصطلاحات نظامی در فقه اسلامی، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نمایندگی ولی فقیه، ۱۳۷۸ش، ص۱۰۸.
- ↑ مِنقری، وقعة صفین، ۱۴۰۴ق، ص۵۱۳.
- ↑ منقری، وقعة صفین، ۱۴۰۴ق، ص۵۱۳.
- ↑ نوبختی، فرق الشیعه، ترجمه محمدجواد مشکور، ۱۳۵۳ش، ص۶.
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳۰، ص۵۸۸.
- ↑ خزعلی، «ناکثین، قاسطین و مارقین در نهج البلاغه»، ص۳۹۸.
- ↑ نهجالبلاغه، تصحیح صبحی صالح، خطبه۳، ص۴۹.
- ↑ نهجالبلاغه، تصحیح صبحی صالح، خطبه ۱۹۲، ص۳۰۰.
- ↑ نهجالبلاغه، تصحیح صبحی صالح، خطبه ۴۰، ص۸۲.
- ↑ ابن طاووس، الإقبال بالأعمال الحسنة، ۱۳۷۶ش، ج۲، ص۳۰۷.
- ↑ علامه مجلسی، محمدباقر، زاد المعاد - مفتاح الجنان، ۱۴۲۳ق، ص۳۰۵.
- ↑ محمدی ریشهری، دانشنامه امیرالمومنین(ع) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ۱۳۸۶ش، ج۶، ص۳۵۹.
- ↑ محمدی ریشهری، دانشنامه امیرالمومنین(ع) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ۱۳۸۶ش، ج۶، ص۳۳۹-۳۴۵.
- ↑ محمدی ریشهری، دانشنامه امیرالمومنین(ع) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ۱۳۸۶ش، ج۶، ص۳۳۲-۳۳۷.
- ↑ محمدی ریشهری، دانشنامه امیرالمومنین(ع) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ۱۳۸۶ش، ج۶، ص۳۵۹ و ۳۶۹.
- ↑ محمدی ریشهری، دانشنامه امیرالمومنین(ع) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ۱۳۸۶ش، ج۶، ص۳۲۸.
- ↑ محمدی ریشهری، دانشنامه امیرالمومنین(ع) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ۱۳۸۶ش، ج۶، ص۲۹۳.
- ↑ نهج البلاغه، صبحی صالح، خطبه ۶۰.
- ↑ آل یاسین، صلح الحسن(ع)، ۱۳۷۳ش، ص۳۹.
- ↑ ابن بابویه، علل الشرائع، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۲۲۰؛ دینوری، الأخبار الطوال، ۱۳۶۸ش، ص۲۱۷.
- ↑ نوبختی، ترجمه فرق الشیعه نوبختی، محمدجواد مشکور، ۱۳۵۳ش، ص۶۸.
- ↑ نوبختی، ترجمه فرق الشیعه نوبختی، محمدجواد مشکور،۱۳۵۳ش، ص۶۸.
- ↑ نوبختی، ترجمه فرق الشیعه نوبختی، محمدجواد مشکور، ۱۳۵۳ش، ص۶۸.
- ↑ نوبختی، ترجمه فرق الشیعه نوبختی، محمدجواد مشکور، ۱۳۵۳ش، ص۶۸.
- ↑ نوبختی، ترجمه فرق الشیعه نوبختی، محمدجواد مشکور، ۱۳۵۳ش، ص۶۸.
- ↑ نوبختی، ترجمه فرق الشیعه نوبختی، محمدجواد مشکور، ۱۳۵۳ش، ص۶۸.
- ↑ محمدی ریشهری، دانشنامه امیرالمومنین(ع) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ۱۳۸۶ش، ج۶، ص۳۷۳.
- ↑ دینوری، اخبار الطوال، ترجمه مهدوی دامغانی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ص۲۱۰.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، ج۲، ص۳۷۳-۳۷۵.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۰.
منابع
- آخوندی، مصطفی و دیگران، اصطلاحات نظامی در فقه اسلامی، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نمایندگی ولی فقیه، اداره آموزش های عقیدتی سیاسی، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
- آل یاسین، شیخ راضی، صلح الحسن(ع)، قم، الشریف الراضی، ۱۳۷۳ش/ ۱۴۱۴ق.
- ابن طاووس، على بن موسی، الإقبال بالأعمال الحسنة( ط- الحديثة)، محقق: جواد قيومى اصفهانى، قم، دفتر تبليغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
- ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع - دار صادر، محقق: جمال الدین میر دامادی، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
- المنقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین، تصحیح: عبدالسلام محمد هارون، قم، مکتبة آیةالله المرعشی النجفی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- بلاذری، انساب الاشراف، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، بیتا.
- خزعلی، ابوالقاسم، «ناکثین، قاسطین و مارقین در نهج البلاغه»، در مجموعه مقالات و سخنرانیها در کنگره بینالمللی هزاره نهجالبلاغه، ج۱، بیتا.
- دینوری، اخبار الطوال، ترجمه مهدوی دامغانی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
- سیدرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، تصحیح صبحی صالح، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع، قم، کتاب فروشی داوری، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، مصحح: مؤسسة آل البیت(ع)، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار(ع)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- محمدی ریشهری، محمد، دانشنامه امیرالمومنین(ع) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ج۶، قم، دارالحدیث، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- نوبختی، حسن بن موسی، ترجمه فرق الشیعه نوبختی : با دو مقدمه زندگینامه نوبختی و کتابهای فرق الشیعه؛ نگاهی به شیعه و دیگر فرقه های اسلام تا پایان قرن سوم هجری، مترجم: محمدجواد مشکور، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۳ش.