رجعت

معاد

مرگ
احتضار • عزرائیل • غسل میت • کفن • نماز میت • تدفین • شهادت
برزخ
شب اول قبر • سؤال قبر • نکیر و منکر • حیات برزخی • بدن برزخی
قیامت
اسرافیل • معاد جسمانی • نفخ صور • نامه اعمال • صراط • صحرای محشر • اصحاب یمین • اصحاب شمال
بهشت
درهای بهشت • حور العین • غلمان • رضوان • نعمت‌های بهشت
جهنم
درهای جهنم • درکات جهنم • زقوم • اسفل سافلین • هاویه • جحیم • غساق
مفاهیم وابسته
شفاعت • تجسم اعمال • رقیب و عتید • تناسخ • رجعت • روح • باقیات صالحات

رَجعَت، به معنای زنده‌شدن گروهی از مردم پس از مرگ و پیش از قیامت است. رجعت از اعتقادات اختصاصی امامیه است و برای اثبات آن به قرآن و روایات استناد کرده‌اند. همچنین آن را از ضروریات مذهب شیعه دانسته و بر حقانیت آن ادعای اجماع کرده‌اند. بیشتر عالمان امامیه رجعت را با زمان قیام و ظهور حضرت مهدی(ع) مقارن دانسته‌اند.

امامیه با آن که اصل رجعت را با استناد به روایات متواتر مُسلَم گرفته‌اند، اما در جزئیات و چگونگی آن اختلاف نظر دارند. برخی بر این باورند که رجعت‌کنندگان با همان بدن‌هایی که در زندگی دنیا بوده‌اند دوباره رجعت می‌کنند. برخی نیز گفته‌اند با بدن‌ مثالی رجعت می‌کنند. برخی نیز معتقدند که اصل رجعت مورد اتفاق است، ولی علم به جزئیات و چگونگی آن نزد خدا و اولیائش است.

براساس برخی روایات، امام حسین(ع) نخستین کسی است که رجعت می‌کند. همچنین برپایه برخی روایات، پیامبر(ص)، امام علی(ع) و سایر ائمه(ع)، مؤمنان و شهداء، اصحاب کهف، یوشع، مؤمن آل فرعون و برخی زنان مانند ام‌ایمن، حبابه والبیه، سمیه و صیانة ماشطة، از رجعت‌کنندگانند. دشمنان اهل‌بیت(ع)، دشمنان پیامبران و نیز منافقان از جمله کسانی‌اند که با توجه به برخی روایات، رجعت می‌کنند و از آن‌ها انتقام گرفته می‌شود.

آثاری پیرامون رجعت نگارش یافته است. کتاب الإیقاظ من الهُجعة بالبرهان علی الرَجعة، تألیف حُر عاملی و کتاب الشیعة و الرجعة، اثر محمدرضا طبسی نجفی از جمله این آثارند.

مفهوم‌شناسی و جایگاه

رجعت به معنای زنده‌شدن گروهی از مردم پس از مرگ و پیش از قیامت است. به‌گفته شیخ مفید، رجعت، نزد شیعه، باور به بازگشت امام علی(ع) و سایر امامان شیعه(ع) به دنیا، پس از شهادت حضرت مهدی(ع) و حکومت کردن آن‌ها بر روی زمین، بدون معارض و درگیری است. رجعت در لغت به‌معنای بازگشت است و در روایات با عنوان «الکَرّة» (بازگشت) نیز به‌کار رفته است.

صورت‌هایی از اعتقاد به رجعت را به یهودیت و مسیحیت نیز نسبت داده‌اند: برای نمونه در تورات به زنده‌شدن بنی‌اسرائیل و حکومت حضرت داود و بیدارشدن بسیاری از اموات در آخرالزمان اشاره شده است و همچنین در انجیل بر رجعت پیروان حضرت عیسی و سلطنت وی در قیامت اول، پیش از قیامت دوم سخن به میان رفته است.

رجعت از امور اعتقادی است که از طرفی با امامت و با مهدویت مرتبط است و از طرفی دیگر زمینه‌ساز باور به معاد و ثواب و عقاب است از‌این رو در علم کلام درباره اثبات و صحت و صدق باور به آن، بحث می‌شود. همچنین این مسئله از مسائل مورد اختلاف شیعه و اهل‌سنت است.

از نشانه‌های تشیع

به گفته شیخ حر عاملی، باور به رجعت، از ویژگی‌ها و نشانه‌های شیعه بودن است. شیخ صدوق در کتاب الاعتقادات گفته از اعتقادات شیعه این است که آموزه رجعت، حق است. عالمانی همچون شیخ مفید سید مرتضی، بر صحیح بودن اعتقاد به رجعت، ادعای اجماع کرده‌اند.

برخی آن را از باورهای مسلم و از ضروریات مذهب شیعه بر شمرده‌اند و برخی دیگر اگرچه آن را از ضروریات ندانسته‌اند، ولی انکار آن را نیز جایز ندانسته‌اند. برای نمونه علامه مجلسی در حق الیقین گفته است که رجعت از اجماعیات و بلکه از ضروریات مذهب شیعه به شمار می‌رود و انکار آن مساوی با خروج از مذهب شیعه است. سید عبدالله شبر نیز اعتقاد به آن را از ضروریات مذهب شمرده و منکر آن را خارج از مذهب شیعه دانسته است. حر عاملی گفته است باور به رجعت نزد اکثر عالمان امامیه از ضروریات شمرده شده است و از عالمان مشهور شیعه کسی نیست که در انکار آن چیزی گفته یا نوشته باشد. به گفته لطف‌الله صافی گلپایگانی، شیعه به نحو اجمال، قائل به رجعت است و انکار آن مستلزم ردّ قرآن و روایات متواتری است که در منابع متواتر روایی آمده است.

البته برخی عالمان شیعه همچون سیدمحسن امین، محمدجواد مغنیه و محمدرضا مظفر، باور به رجعت را از ضروریات مذهب شیعه نمی‌دانند و بر این نظرند که آموزه رجعت به‌واسطه روایاتی که از امامان شیعه وارد شده، اثبات می‌گردد و اعتقاد به آن برای باورمندان به صحت این روایات، لازم است.

چگونگی رجعت

به‌گفته شیخ مفید، امامیه بر اعتقاد به این که پیش از قیامت، افراد کثیری از اموات به دنیا رجعت می‌کنند، اتفاق‌نظر دارند؛ ولی در معنا و چگونگی آن اختلاف‌نظر دارند. سید عبدالله شبر گفته است اعتقاد به اصل رجعت واجب است؛ اما به جزئیات و چگونگی آن علم نداریم و علم به آن نزد خدا و اولیائش است. برخی محدثان و متکلمان بر این باورند که در رجعت به‌مانند قیامت، خداوند بدن مردگان را از قبر، زنده کرده و محشور می‌گرداند. مرتضی مطهری در بیان دیدگاه فیض کاشانی، در خصوص چگونگی رجعت، گفته است که از نظر وی رجعت بدین معنا نیست که اموات با همان بدن‌های عنصری‌شان که در دنیا بوده‌اند به این دنیا رجعت می‌کنند؛ بلکه بازگشت ارواح آن‌ها در جسم رقیق و شبح‌گونه مانند آنچه اهل مکاشفه ادعای رؤیت آن را دارند، خواهد بود.

امام خمینی معتقد است اصل رجعت ضروری است؛ اما خصوصیات و چگونگی آن ضروری نیست و دلیلی نیز بر آن وجود ندارد. او همچنین در این مسئله معتقد است که نفوس رجعت‌کنندگان، بدن مُلکی (بدن دنیایی) ایجاد می‌کنند و با همان بدن‌های ملکی به دار دنیا بازگشت می‌کنند. محمدعلی شاه‌آبادی، رجعت به دنیا را با بدن مثالی یا برزخی دانسته است. محمدباقر بهبودی (۱۳۰۷-۱۳۹۳ش)، مصحح و رجال‌شناس شیعه، بر این نظر است که رجعت، مشهود همگان نیست و تصویر آن براساس برخاستن از گور، برداشتی عامیانه است که با منطق قرآن و عقل سازگاری ندارد. او معتقد است رجعت افراد بشر، بر پایه همین نظام موجود تکوینی است که انسان‌ها یعنی نطفه‌های بشری از صُلب پدران وارد رحمِ مادران شوند و بعد از ولادت، خاطره گذشته ها را از یاد ببرند.

برخی عالمان نیز روایاتی که در باب رجعت وارد شده را به تأویل برده و گفته‌اند منظور از رجعت، بازگشت امامان شیعه(ع) با جسم‌هایشان به دار دنیا نیست؛ بلکه مقصود این است که در عصر ظهور حضرت مهدی(ع)، دولت‌های آن‌ها، قوانین و امر و نهی‌هایشان، بازگشت می‌کند. سید مرتضی این دیدگاه را به عده اندکی از امامیه نسبت داده و آن را ردّ کرده است.

زمان رجعت

آنچه میان عالمان امامیه شهرت دارد این است که مسئله رجعت با مسئله قیام و ظهور حضرت مهدی(ع)، مرتبط است، اما زمان آن اختلافی است. بیشتر عالمان، رجعت را مقارن با قیام و ظهور حضرت مهدی(ع) دانسته‌اند.

شیخ مفید در کتاب الارشاد، رجعت را از نشانه‌های ظهور دانسته است. برخی محققان از روایاتی که در آن رجعت‌های متعددی برای امام علی(ع) ذکر شده، چنین برداشت کرده‌اند که امر رجعت پس از ظهور حضرت مهدی(ع) رخ می‌دهد. در روایتی به رجعت امام حسین(ع) پیش از ظهور حضرت مهدی(ع)، اشاره شده است. در روایت دیگری، رجعت امام حسین(ع)، پس از وفات حضرت مهدی(ع)، گزارش شده است.

در تفسیر قمی روایتی از امام علی(ع) نقل شده که وقتی پیامبر(ص) مردم را از وقایع رجعت آگاه کرد، از وی درباره زمان آن پرسیدند و خداوند به او وحی کرد: «قُلْ إِنْ أَدْرِی أَ قَرِیبٌ ما تُوعَدُونَ أَمْ یَجْعَلُ لَهُ رَبِّی أَمَداً؛ بگو من نمی‌دانم آنچه به شما وعده داده شده نزدیک است یا پروردگارم زمانی برای آن قرار می‌دهد؟» برخی با استناد به این روایت بر این باورند که زمان رجعت بر کسی معلوم نیست و علم آن نزد خداوند است.

رجعت‌کنندگان

در این که رجعت‌کنندگان به دنیا پس از مرگ و قبل از قیامت چه کسانی‌اند، نقل‌های مختلفی وجود دارد:

• در روایتی از امام صادق(ع) نقل شده اولین کسی که رجعت می‌کند امام حسین(ع) است و به‌مدت چهل سال بر روی زمین حکومت می‌کند. همچنین روایت‌هایی درباره رجعت پیامبر(ص)، امام علی(ع) و سایر امامان شیعه نقل شده است.
• به گزارش برخی روایات، گروهی از اصحاب امامان معصوم(ع) و شیعیان آنان نیز رجعت می‌کنند. در برخی روایات سلمان، مقداد، ابودجانه انصاری و مالک اشتر از رجعت‌کنندگان شمرده شده‌اند. همچنین در روایتی نقل شده که ۷۰ نفر از یاران امام حسین(ع)، همراه وی در هنگام ظهور حضرت مهدی(ع)، رجعت می‌کنند.
• برپایه برخی روایات گروهی از مؤمنان قوم حضرت موسی، اصحاب کهف، یوشع و مؤمن آل فرعون، از رجعت‌کنندگان در هنگام قیام و ظهور حضرت مهدی(ع)، به شمار می‌روند.
• با توجه به برخی روایات، شهداء و مؤمنان از جمله رجعت‌کنندگان، معرفی شده‌اند.
• دشمنان اهل‌بیت(ع)، دشمنان پیامبران و منافقان از جمله کسانی‌اند که با توجه به برخی روایات، رجعت می‌کنند و از آن‌ها انتقام گرفته می‌شود و پیش از قیامت به سزای عمل‌شان می‌رسند.
• در روایتی ۱۳ نفر از زنان مانند ام ایمن، حبابه والبیه، سمیه مادر عمار یاسر، زبیده، ام سعید حنفیه، صیانة ماشطة و چند نفر دیگر ذکر شده‌اند که به عنوان یاری‌کننده و انصار حضرت مهدی(ع)، در هنگام ظهور رجعت می‌کنند.

ادله

برای اثبات حقانیت عقیده به رجعت به ادله زیر استناد شده است:

رجعت در قرآن

برخی از آیاتی که امامیه برای اثبات حقانیت آموزه رجعت به آن استدلال کرده‌اند به شرح زیر است:

• آیه «وَ يَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِآيَاتِنَا؛ روزی که از هر قومی یک دسته را که آیات ما را تکذیب می‌کنند بر می‌انگیزیم.» وجه استدلال به آیه این است که مطابق آیه، خداوند گروهی از مردم را محشور می‌گرداند و نه همه آن‌ها را و این محشور شدن نمی‌تواند در قیامت باشد؛ چرا که با توجه به آیه «وَحَشَرْنَاهُمْ فَلَمْ نُغَادِرْ مِنْهُمْ أَحَدًا؛ و همه را بر انگیزیم و کسی را فرو نگذاریم.»، خداوند در روز قیامت همه انسان‌ها را محشور می‌گرداند، بنابراین چنین برداشت می‌شود که منظور از حشر در آیه ۸۳ سوره نمل، زنده کردن مردگان در قیامت نیست؛ بلکه در همین دنیا است و این همان رجعت است. در تفسیر قمی روایتی از امام صادق(ع) ذیل این آیه نقل شده و به دلالت آن بر رجعت تصریح شده است.
• آیاتی که بر زنده‌شدن مردگان، پیش از قیامت در امت‌های گذشته دلالت دارند. مانند آیات ۷۳، ۲۴۳ و ۲۵۹ سوره بقره. همچنین در تورات به نمونه‌هایی از رجعت افراد اشاره شده است: مانند زنده شدن کودکی به دست الیشع و زنده شدن پسری به دست ایلیا (از پیامبران بنی‌اسرائیل).
• آیاتی مانند آیات ۸۲ سوره نمل، ۸۵ سوره قصص، ۱۵۷ سوره آل عمران، ۲۱ سوره سجده، ۱۱ سوره غافر، ۲۰ سوره مائده، ۱۵۹ سوره نساء و ۹۵ سوره انبیاء از جمله آیاتی به شمار می‌روند که به کمک روایاتی که در ذیل آن‌ها و برای تفسیر آن‌ها وارد شده است، بر رجعت دلالت می‌کنند.

روایات متواتر درباره رجعت

گفته می‌شود روایاتی که در باب رجعت وارد شده متواتر معنوی است. علامه مجلسی در کتاب حق الیقین گفته است که بیش از ۲۰۰ حدیث را از بیش از ۴۰ نفر از مُصَنفان امامیه که در ۵۰ منبع روایی معتبر نقل شده را در بخشی با عنوان «باب الرجعة» کتاب بحار الانوار، استخراج کرده است. او همچنین گفته است اگر روایات رجعت متواتر نباشد، پس در هیچ چیزی ادعای تواتر امکان ندارد. سید عبدالله شبر نیز احادیثی که درباره رجعت امام علی(ع) و امام حسین(ع) نقل شده را متواتر معنوی و احادیثی که درباره رجعت سایر امامان معصوم(ع) نقل شده را نزدیک به تواتر دانسته است. در برخی ادعیه و زیارت‌نامه‌ها مانند دعای عهد، دعای دحو الارض، زیارت جامعه کبیره، زیارت مطلقه امام حسین، زیارت آل یاسین و زیارت امام زمان، نیز مطالبی وجود دارد که بر مسئله رجعت دلالت می‌کنند.

امکان عقلی وقوع رجعت

برخی هم امکان و هم وقوع رجعت را انکار کرده‌اند. برخی نیز امکان ذاتی آن را پذیرفته و در وقوع آن شک کرده‌اند. از نظر امامیه، رجعت هم ممکن است و هم واقع شده است؛ بدین بیان که انجام آن برای خداوند محال نیست و او قادر است بر این که برخی بندگانش را پس از مرگ و پیش از قیامت، زنده کند و به دنیا بازگرداند و چنین چیزی بنا به گزارش قرآن در برخی امت‌های گذشته نیز واقع شده است.

فلسفه رجعت

برخی از مواردی که با توجه به روایات و سخن عالمان به عنوان فلسفه رجعت بیان شده به شرح زیر است:

• انتقام از ستمگران و تَشَفی مؤمنان: گفته می‌شود رجعت‌کنندگان دو گروه‌اند: گروهی که ایمان بالایی دارند و خداوند آنان را به دنیا برمی‌گرداند تا دولت حق را به آنان نشان دهد و عزیزشان می‌کند و گروه دیگر ستمگرانند که با انتقام از آنان، خشم مظلومان را فرو می‌نشاند.
• پاداش صالحان و مجازات مجرمان: برپایه برخی روایات، گروهی از منافقان و ستمگران، علاوه بر کیفر خاص خود در قیامت، باید مجازات‌هایی در این جهان، نظیر آنچه اقوام سرکشی مانند فرعونیان و عاد و ثمود و قوم لوط دیدند ببینند، و تنها راه آن رجعت است.
• نصرت الهی: برپایه روایاتی که ذیل آیه «إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنَا وَالَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَیَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهَادُ؛ رسولان خود و اهل ایمان را هم در دنیا نصرت می‌دهیم و هم روز قیامت که گواهان به شهادت برخیزند.»، نقل شده است، خداوند به وعده خود در مورد نصرت پیامبران، امامان و مؤمنان، پیش از قیامت و به هنگام قیام حضرت مهدی(ع) در دنیا، عمل می‌کند.
• تکامل نفوس: به‌نقل از تفسیر نمونه، گروهی از مؤمنان خالص که در مسیر تکامل معنوی با موانعی در زندگی خود روبرو شده‌اند و تکامل آنها ناتمام مانده است، حکمت الهی ایجاب می‌کند که سیر تکاملی خود را از طریق بازگشت مجدد به این جهان ادامه دهند، شاهد و ناظر حکومت جهانی حق و عدالت باشند و در بنای این حکومت شرکت جویند.
• تقویت امید و آمادگی منتظران: رجعت این امید را به مردمان می‌دهد که حتی اگر مردند، در دولت امام مهدی(ع) زنده شوند و زمان ظهور را درک کنند. این امید، مردمان را تشویق می‌کند تا تلاش کنند جزو مؤمنان خالص قرار بگیرند.

کتاب‌شناسی

آثار فراوانی در موضوع رجعت از سوی عالمان امامیه نگارش یافته است. در مقاله‌ای با عنوان «منبع‌شناسی موضوعی رجعت»، به ۱۲۷ اثر از این تألیفات اشاره شده است. برخی از کتاب‌هایی که پیرامون «رجعت» تألیف شده است، عبارتند از:

• کتاب الإیقاظ من الهجعة بالبرهان علی الرجعة: تألیف شیخ حر عاملی. حر عاملی در این کتاب با استناد آیات و روایات، به اثبات حقانیت باور به رجعت از نگاه امامیه پرداخته است. نویسنده هدف خود از تألیف این کتاب را پاسخ به سه‌ دسته از شیعیان: کسانی که در عقیده به رجعت توقف کرده‌اند، منکران رجعت و کسانی که روایات وارد شده در این موضوع را به تأویل برده‌اند، معرفی کرده است.
• کتاب رجعت: نوشته علامه مجلسی. این کتاب به زبان فارسی نگاشته شده است، علامه مجلسی در این کتاب به ارائه چهارده روایت در زمینه ظهور امام مهدی(عج) و موضوع رجعت، پرداخته است.
• کتاب «الشیعة و الرجعة»: اثر محمدرضا طبسی نجفی. نویسنده در این کتاب، جایگاه رجعت را در قرآن، ادعیه، زیارات، اجماع فقها و سخن عالمان بیان کرده است.
• کتاب «الرجعة أو العودة إلی الحیاة الدنیا بعد الموت»: تألیف علی‌موسی کعبی. نویسنده در این کتاب به بیان ادله روایی و قرآنی رجعت و بیان امکان وقوع آن پرداخته است.
• کتاب «بازگشت به دنیا در پایان تاریخ (تحلیل و بررسی مسئله رجعت)»: نوشته خدامراد سلیمیان. این کتاب در ده فصل مشتمل بر این مباحث است: بررسی واژگانی رجعت، رجعت از دیدگاه مذاهب اسلامی، زمان رجعت، امکان وقوع رجعت، رجعت در آخرالزمان، اشکال‌ها و نقدها و بررسی آن‌ها، رجعت‌کنندگان، تکلیف در زمان رجعت، مجازات و پاداش در رجعت.

پیوند به بیرون

• دائره المعارف بزرگ اسلامی