جزیره خضراء
جَزیرۀ خَضْراء، جزیره‌ای است که ادعا شده امام مهدی(عج) و فرزندانش در آنجا اقامت دارند. داستان مربوط به جزیره خضراء در دو گزارش جداگانه (یکی برای قرن ششم و دیگری برای قرن هفتم) ذکر شده است، ولی تنها در کتاب‌های قرن دهم و بعد از آن ثبت شده و در کتاب‌های قبل از آن نیست.
داستان مربوط به جزیره خضراء در دوران تسلط اخباری‌ها در دوره صفویه، شهرت یافت. این گزارش، واکنش متفاوت عالمان شیعه را در پی داشته است؛ برخی آن را پذیرفته، اما بسیاری دیگر، مانند جعفر کاشف‌الغطاء، آقابزرگ تهرانی و سید جعفر مرتضی عاملی، آن را رد کرده‌اند. معتبر نبودن منبع اصلی این گزارش‌ها، تعارض داشتن آن با برخی باورهای شیعی و تناقض درونی داستان‌ها، از جمله اشکال‌هایی است که به این گزارش‌ها وارد کرده‌اند.
رسول جعفریان تاریخ‌پژوه شیعه، معتقد است تأیید یا رد ماجرای مربوط به جزیره خضراء، در ذوق فکری و مذهبی افراد ریشه دارد، به گونه‌ای که اخباری‌ها آن را تأیید و غیر آنها آن را رد می‌کنند. عالمانی چون ابوالحسن شعرانی و حسن حسن‌زاده آملی نیز بر این معتقدند ماجرای جزیره خضراء، مربوط به یکی از فاطمیان به نام مهدی بوده که فرزندانش در جزیره خضراء سکونت داشتند و به دلیل شباهت اسمی، این داستان به اشتباه، به امام زمان(ع) نسبت داده شده است.
برخی نویسندگان با بررسی ویژگی‌های جزیره خضراء، آن را بر منقطه‌ای به نام مُثَلَّث بِرمودا واقع در اقیانوس اَطلس، تطبیق داده‌اند. اما محققان دیگری با ذکر ویژگی‌های متمایزی، این ادعا را ناصحیح می‌دانند. کتاب الجزیرة الخضراء و قضیة مثلث برمودا مهم‌ترین کتابی است که در تأیید ارتباط جزیره خضراء و امام مهدی(ع) و نیز ارتباط آن با مثلث برمودا نوشته شده است. محققان مختلفی به نقد این کتاب پرداخته‌اند که از جمله آنها می‌توان به «الجزیرة الخضراء و مثلث برمودا» تألیف سید جعفر مرتضی عاملی اشاره کرد.
اهمیت جزیره خضراء در مباحث اسلامی
جزیره خضراء، جزیره‌ای خوش آب‌وهوا است که گفته شده امام مهدی(عج) و فرزندانش در آنجا زندگی می‌کنند.[۱] این جزیره در جنوب اسپانیا، نزدیک تنگه جبل‌الطارق قرار دارد و در منابع قدیمی با نام باب‌الاندلس شناخته می‌شود.[۲] محل زندگی و سکونت حضرت مهدی، از مسائلی است که مورد سؤال شیعیان است و جزیره خضراء می‌تواند پاسخ به این سؤال تلقی شود.[۳] برخی پژوهشگران جزیره خضراء را بر مثلث برمودا تطبیق کردند و نویسندگانی با نوشتن برخی کتاب‌ها آن را تأیید یا رد کردند.[۴]
داستان مربوط به جزیره خضراء در دوران صفویه مورد توجه قرار گرفت.[۵] به گفته رسول جعفریان تاریخ‌پژوه شیعه در قرن پانزدهم، به دلیل تسلط اخباری‌گری در دوره صفویه، این گزارش مشهور شد و مورد پذیرش عموم قرار گرفت.[۶] با این حال گفته شده، ماجرای مربوط به جزیره خضراء، مسئله‌ای تاریخی است و ارزش اعتقادی ندارد.[۷] از آنجا که در گزارش جزیره خضراء، برخی مباحث فقهی نیز مطرح شده، برخی فقیهان در تأیید برخی دیدگاه‌های فقهی مانند صحیح بودن شهادت ثالثه و اختصاص داشتن نماز جمعه به امام معصوم یا نایب او به این گزارش استناد کرده‌اند.[۸]
داستان جزیره خضراء
گزارش جزیره خضراء در دو داستان آمده است.[۹] یکی را علی بن فاضل مازندرانی در سال ۶۹۹ق[۱۰] و دیگری را احمد بن محمد بن یحیی انباری در سال ۵۴۳ق نقل کرده است.[۱۱] با این حال این دو داستان، تنها در کتاب‌های قرن دهم و بعد از آن ثبت شده و در کتاب‌های قبل از آن در دسترس نیست.[۱۲] البته قاضی سید نورالله شوشتری پس از آنکه داستان جزیره خضراء را در کتاب مجالس‌المؤمنین گزارش می‌کند، نقل آن را به شهید اول (درگذشت: ۷۸۶ق) نیز نسبت داده است.[۱۳] محمدمحسن فیض کاشانی در کتاب نوادر الاخبار هر دو گزارش را ذکر کرده است.[۱۴] برخی عالمان شیعه این گزارش را پذیرفته،[۱۵] اما بسیاری مانند جعفر کاشف‌الغطاء، آقابزرگ تهرانی و سید جعفر مرتضی عاملی آن را رد کرده‌اند.[۱۶]
گزارش اول
گزارش اول را علامه مجلسی در کتاب بِحارُ الاَنوار از رساله فضل بن یحیی طیبی از شاگردان علی بن عیسی اِرْبلی[۱۷] نقل می‌کند.[۱۸] قاضی سید نورالله شوشتری از فقیهان عصر صفویه، که به صحت این گزارش باور دارد، بر حفظ آن تأکید کرده است.[۱۹] بر اساس این گزارش، فضل بن یحیی در سال ۶۹۹ق در شهر حِلّه از شخصی به نام علی بن فاضل مازندرانی داستان سفرش به جزیره خضراء را شنیده است.[۲۰]
علی بن فاضل مازندرانی در این سفر، به سرزمینی به نام جزایر شیعیان (جزایر رافضه) می‌رود و پس از مدتی کوتاه، به جزیره خضراء می‌رود که فرزندان امام مهدی(عج) در آنجا ساکن بودند؛ جزیره‌ای که بَحرِ اَبْیَض (دریای سفید) آن را فرا گرفته بود و کشتی دشمنان با ورود به آن دریا غرق می‌شدند.[۲۱] علی بن فاضل در آنجا با نایب خاص امام به نام سید شمس‌الدین محمد، که نسبش با پنج واسطه به حضرت مهدی می‌رسد، آشنا می‌شود.[۲۲] سید شمس‌الدین خودش با امام زمان ارتباط مستقیم ندارد، اما هر صبح جمعه به محلی می‌رود و از آنجا امام را زیارت کرده، در آنجا ورقه‌هایی می‌یابد که مسائل و احکام مورد نیاز مردم روی آنها نوشته شده است.[۲۳] علی بن فاضل سؤال‌های دینی متعددی را از سید شمس‌الدین می‌پرسد و آنها را در رساله‌ای به نام الفوائد الشمسیه جمع‌آوری می‌کند.[۲۴] علی‌بن فاضل سرانجام به امر سید شمس‌الدین بازگشته، از آنجا برای گزاردن حج، عازم مکه می‌شود و سرانجام به عراق رفته، در نجف ساکن می‌شود.[۲۵]
گزارش دوم
گزارش دوم را علی بن محمد بیاضی (درگذشت: ۸۷۷ق) در کتاب الصراط المستقیم[۲۶] و میرزا حسین نوری (درگذشت: ۱۳۲۰ق) در کتاب جنة المأوی از کمال‌الدین انباری درسال ۵۴۳ق نقل کرده‌اند.[۲۷] محمدمحسن فیض کاشانی در کتاب نَوادِرُ الاَخبار منبع این گزارش را مورد اعتماد دانسته است.[۲۸] طبق این گزارش انباری در مجلسی حضور داشت که یکی از وزیران عباسیان سخنی در مذمت مذهب شیعه گفت.[۲۹] در این هنگام مردی به حمایت از شیعیان، داستان رفتن اتفاقی خود به جزیره خضراء را نقل کرد.[۳۰] او مدعی شد در یک سفر دریایی به جزایر سرسبزی رسید که ناخدای کشتی نیز آنجا را نمی‌شناخت.[۳۱] مردمان آنجا بسیار دین‌دار بودند.[۳۲] در آن جزیره شهرهای مختلفی وجود داشت که فرزندان امام مهدی(ع) بر آنها حکومت می‌کردند.[۳۳]
نقدها به ماجرای جزیره خضراء
محققان اشکال‌های ذیل را در مورد گزارش جزیره خضراء مطرح کرده‌اند:
- هر دو داستان از منابع نامعتبر، از قرن ششم و هفتم روایت شده و به همین دلیل قابل اسناد نیست.[۳۴] علامه مجلسی نیز به همین دلیل این داستان را در ردیف مطالب کتاب‌های معتبر نیاورده و آن را در بخش نوادر نقل کرده است.[۳۵]
- در این داستان مطالبی نقل شده که محققان اسلامی آن را انکار کرده‌اند؛[۳۶] مطالبی مثل تحریف قرآن،[۳۷] ارتباط همیشگی با امام مهدی(عج).[۳۸]
- قسمت‌هایی از داستان با بخش‌های دیگر آن تناقض دارد؛ از جمله آنکه شخصی که ادعا می‌کند نایب خاص امام مهدی است، او را اصلا ندیده و صدایش را نشنیده است.[۳۹]
رسول جعفریان بیشتر نقدهای مربوط به این ماجرا را بی‌فایده دانسته است؛ زیرا این ماجرا در حدیثی از معصومان نقل نشده تا همانند سایر احادیث به بررسی سندی نیاز داشته باشد، بلکه این ماجرا یک نقل تاریخی است و باید با معیار‌های مناسب آن نقد شود.[۴۰] به باور جعفریان، تأیید یا رد ماجرای مربوط به جزیره خضراء، ریشه در ذوق فکری و مذهبی افراد دارد و اخباری‌ها آن را تأیید و غیر آنها آن را رد کرده‌اند.[۴۱] جعفریان احتمال داده، علی بن فاضل مازندرانی یا فرد دیگری ماجرای جزیره خضراء را در خواب دیده باشد.[۴۲]
تطبیق اشتباه جزیره خضراء بر حضرت مهدی
به باور علی‌اکبر غفاری (درگذشت: ۱۳۸۳ش) حدیث‌شناس شیعه، ماجرای جزیره خضراء، نه مربوط به امام مهدی، بلکه مربوط به یکی از نوادگان امام صادق(ع) معروف به «القائم باَمرالله» بوده است.[۴۳] به گفته غفاری، در زمان خلفای عباسی برخی فرزندان اسماعیل پسر امام صادق(ع) در شمال آفریقا و مناطقی دیگر قدرت یافتند.[۴۴] برخی از آنان علیه عباسیان قیام کرده، ادعای امامت کردند.[۴۵] یکی از آنها که «القائم بامرالله» نام داشت در جزیره خضراء ساکن بود که نام و موقعیت او منشأ اشتباه شده است.[۴۶] ابوالحسن شعرانی و حسن‌زاده آملی از عالمان شیعه در قرن چهاردهم، نیز معتقدند ماجرای جزیره خضراء، مربوط به یکی از فاطمیان به نام مهدی بوده که فرزندان او در جزیره خضراء سکونت داشتند که به اشتباه بر امام مهدی تطبیق شده است.[۴۷]
ارتباط جزیره خضراء با مثلث برمودا
در اقیانوس اطلس منقطه‌ای به نام مُثَلَّث بِرمودا وجود دارد که احتمال داده شده جزیره خضراء در آنجا باشد.[۴۸] گفته شده ویژگی‌های مشابه مثلث برمودا و جزیره خضراء سبب یکسان دانستن این دو منطقه شده است؛[۴۹] چرا که طبق این گزارش‌ها، در هر دو منطقه دریای سفیدی وجود دارد که کشتی‌های عبورکننده از آنجا، دچار حادثه شده، ناپدید می‌شوند.[۵۰] با این حال برخی محققان با دلیل‌های زیر این ادعا را رد کرده‌اند:
- جزیره خضراء در دریای مدیترانه، اما مثلث برمودا در اقیانوس اطلس است.[۵۱]
- داشتن برخی صفات مشترک دلیل کافی برای یکسان دانستن جزیره خضراء و مثلث برمودا نیست.[۵۲]
- در موارد متعددی کشتی‌هایی به مثلث برمودا رفته، بدون حادثه‌ای بازگشته‌اند.[۵۳]
- احتمال دارد فردی با شنیدن یا دیدن مثلث برمودا، داستان مربوط به جزیره خضراء را ساخته باشد.[۵۴]
- این احتمال داده شده که اخبار مربوط به ناپدیدشدن کشتی‌ها و هواپیماها واقعیت نداشته باشد و به دلیل برخی مسائل سیاسی جعل شده باشد.[۵۵]
علاوه بر مثلث برمودا، مناطق دیگری نیز وجود دارد که گفته شده از مثلث برمودا بااهمیت‌تر است، با این حال آن را بر جزیره خضراء تطبیق نکرده‌اند.[۵۶]
تک‌نگاری‌ها
کتاب‌های متعددی در نقد یا تأیید جزیره خضراء و ارتباط آن با امام مهدی(عج) نوشته شده که از جمله آنها می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- کتاب «الجزیرة الخضراء و قضیة مثلث برمودا» به قلم ناجی النجار؛ نویسنده در این کتاب ماجرای مربوط به جزیره خضراء را صحیح دانسته و آن را بر مثلث برمودا تطبیق کرده است.[۵۷] این کتاب برای نخستین‌بار در سال ۱۳۹۹ق در بغداد منتشر شد.[۵۸] انتشار آن واکنش‌های مختلف عالمان دینی را در پی داشت و کتاب‌هایی در نقد یا تأیید آن نوشته شد.[۵۹] این کتاب به زبان‌های فارسی، اردو و آذری ترجمه شده است.[۶۰] سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی از مراجع تقلید شیعه بر ترجمه فارسی آن تقریظ نوشته است.[۶۱]
- «الجزیرة الخضراء و مثلث برمودا» تألیف سید جعفر مرتضی عاملی؛ نویسنده مباحث این کتاب را در چهار فصل سامان داده است؛ در فصل اول، روایت مربوط به جزیره خضراء نقل و در فصل دوم و سوم، این گزارش از نظر سند و محتوا بررسی می‌شود.[۶۲] در فصل چهارم نویسنده تطبیق جزیره خضراء و مثلث برمودا را بررسی کرده است.[۶۳] این اثر را انتشارات المرکز الاسلامی للدراسات نخستین‌بار در سال ۱۴۲۳ق در بیروت منتشر کرد.[۶۴]
- «جزیره خضرا، افسانه یا واقعیت؟» تألیف ابوالفضل طریقه‌دار؛ نویسنده این اثر را در نقد کتاب «الجزیرة الخضراء و قضیة مثلث برمودا» نوشته ناجی النجار نوشته است و در آن ارتباط جزیره خضراء با امام زمان(عج) و تطبیق آن بر جزیره خضراء را نقد می‌کند.[۶۵] مطالب این کتاب در دو بخش اصلی تنظیم شده است؛ در بخش اول داستان مربوط به جزیره خضراء و تطبیق آن بر مثلث برمودا نقل و در بخش دوم این نظریه نقد می‌شود.[۶۶] انتشارات بوستان کتاب این اثر را در سال ۱۳۹۴ش برای بار سیزدهم منتشر کرد.[۶۷]
- «پژوهشی درباره جزیره خضرا» به قلم مجتبی کَلباسی؛ مباحث این اثر در سه بخش سامان یافته است؛ در بخش اول داستان فضل بن یحیی، در بخش دوم مثلث برمودا و در بخش سوم داستان کمال‌الدین انباری نقل و بررسی شده است.[۶۸] نویسنده در این کتاب ارتباط جزیره خضراء با امام زمان(ع) را نامعتبر دانسته است.[۶۹] این کتاب برای نخستین‌بار در سال ۱۳۸۵ش، به کوشش انتشارات مهدی موعود(عج) در تهران چاپ شد.[۷۰]
پانویس
- ↑ نگاه کنید به: مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۱۵۹؛ نوری، جنة المأوی، ۱۴۲۷ق، ص۳۰.
- ↑ مهریزی، «جزیره خضرا»، ص۷۰.
- ↑ مهریزی، «جزیره خضرا»، ص۷۰.
- ↑ جعفریان، مهدیان دروغین، ۱۳۹۴ش، ص۲۲۶.
- ↑ جعفریان، مهدیان دروغین، ۱۳۹۴ش، ص۲۰۷.
- ↑ جعفریان، مهدیان دروغین، ۱۳۹۴ش، ص۲۱۵.
- ↑ مهریزی، «جزیره خضرا»، ص۷۳.
- ↑ نگاه کنید به: بهبهانی، الحاشیة علی مدارک الاحکام، ۱۴۱۹ق، ج۳،ص۱۸۷؛ نمازی، مستدرک سفینة البحار، ۱۴۱۸ق، ج۶، ص۸۵.
- ↑ پژوهشکده مهدویت، مهدویت، پرسش‌ها و پاسخ‌ها، ۱۳۸۸ش، ص۴۹.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۱۵۹.
- ↑ نوری، جنة المأوی، ۱۴۲۷ق، ص۳۰.
- ↑ جعفریان، مهدیان دروغین، ۱۳۹۴ش، ص۲۰۹-۲۱۰.
- ↑ شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۷۸-۷۹.
- ↑ فیض کاشانی، نوادر الاخبار، ۱۳۷۱ش، ص۲۹۵-۳۰۴.
- ↑ نوری، نجم ثاقب، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۶۱۶.
- ↑ پژوهشکده مهدویت، مهدویت، پرسش‌ها و پاسخ‌ها، ۱۳۸۸ش، ص۴۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۵،ص۱۰۶.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۱۵۹.
- ↑ شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۷۹.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۱۶۱.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۱۶۳-۱۶۶.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۱۶۷.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۱۶۷-۱۶۸.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۱۷۰.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۱۷۴.
- ↑ بیاضی، الصراط المستقیم، ۱۳۸۴ق، ج۲، ص۲۶۴.
- ↑ نوری، جنة المأوی، ۱۴۲۷ق، ص۳۰.
- ↑ فیض کاشانی، نوادر الاخبار، ۱۳۷۱ش، ص۲۹۵.
- ↑ بیاضی، الصراط المستقیم، ۱۳۸۴ق، ج۲، ص۲۶۴؛ نوری، جنة المأوی، ۱۴۲۷ق، ص۳۱.
- ↑ بیاضی، الصراط المستقیم، ۱۳۸۴ق، ج۲، ص۲۶۴؛ نوری، جنة المأوی، ۱۴۲۷ق، ص۳۱.
- ↑ نوری، جنة المأوی، ۱۴۲۷ق، ص۳۲.
- ↑ بیاضی، الصراط المستقیم، ۱۳۸۴ق، ج۲، ص۲۶۵.
- ↑ بیاضی، الصراط المستقیم، ۱۳۸۴ق، ج۲، ص۲۶۵-۲۶۶؛ نوری، جنة المأوی، ۱۴۲۷ق، ص۳۲-۳۸.
- ↑ مهریزی، «جزیره خضرا»، ص۷۳.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۱۵۹.
- ↑ طبسی، تا ظهور، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۴۳۶ و ۴۵۰.
- ↑ طبسی، تا ظهور، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۴۵۲.
- ↑ طبسی، تا ظهور، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۴۵۵.
- ↑ امینی، دادگستر جهان، ۱۳۸۸ش، ص۲۰۹.
- ↑ جعفریان، مهدیان دروغین، ۱۳۹۴ش، ص۲۳۰.
- ↑ جعفریان، مهدیان دروغین، ۱۳۹۴ش، ص۲۳۰-۲۳۱.
- ↑ جعفریان، مهدیان دروغین، ۱۳۹۴ش، ص۲۳۳.
- ↑ غفاری، «تصحیح و تحقیق متون حدیثی»، ص۱۱۴.
- ↑ غفاری، «تصحیح و تحقیق متون حدیثی»، ص۱۱۴.
- ↑ غفاری، «تصحیح و تحقیق متون حدیثی»، ص۱۱۴.
- ↑ غفاری، «تصحیح و تحقیق متون حدیثی»، ص۱۱۴.
- ↑ قمی، دمع السجوم، ترجمه ابوالحسن شعرانی، ۱۳۸۱ش، ص۴۴۰؛ حسن‌زاده آملی، هزار و یک نکته، ۱۳۸۶ش، ج۶، ص۲۶۰.
- ↑ النجار، الجزیرة الخضراء و قضیة مثلث برمودا، ۱۴۰۹ق، ص۱۴.
- ↑ النجار، الجزیرة الخضراء و قضیة مثلث برمودا، ۱۴۰۹ق، ص۱۴.
- ↑ النجار، الجزیرة الخضراء و قضیة مثلث برمودا، ۱۴۰۹ق، ص۳۰؛ عاملی، الجزیرة الخضراء و مثلث برمودا، ۱۴۲۳ق، ص۸۶.
- ↑ سلیمیان، درسنامه مهدویت، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص ۱۶۲.
- ↑ عاملی، الجزیرة الخضراء و مثلث برمودا، ۱۴۲۳ق، ص۸۶.
- ↑ عاملی، الجزیرة الخضراء و مثلث برمودا، ۱۴۲۳ق، ص۸۹.
- ↑ عاملی، الجزیرة الخضراء و مثلث برمودا، ۱۴۲۳ق، ص۸۶.
- ↑ پژوهشکده مهدویت، مهدویت، پرسش‌ها و پاسخ‌ها، ۱۳۸۸ش، ص۵۳.
- ↑ عاملی، الجزیرة الخضراء و مثلث برمودا، ۱۴۲۳ق، ص۹۱.
- ↑ جعفریان، مهدیان دروغین، ۱۳۹۴ش، ص۲۲۶-۲۲۸.
- ↑ النجار، الجزیرة الخضراء و قضیة مثلث برمودا، ۱۴۰۹ق، شناسنامه کتاب.
- ↑ جعفریان، مهدیان دروغین، ۱۳۹۴ش، ص۲۲۸-۲۳۰.
- ↑ جعفریان، مهدیان دروغین، ۱۳۹۴ش، ص۲۲۸-۲۲۶.
- ↑ النجار، جزیره خضرا و تحقیقی پیرامون مثلث برمودا، ترجمه علی‌اکبر مهدی‌پور، ۱۳۸۶ش، ص۱-۳.
- ↑ عاملی، الجزیرة الخضراء و مثلث برمودا، ۱۴۲۳ق، فهرست کتاب.
- ↑ عاملی، الجزیرة الخضراء و مثلث برمودا، ۱۴۲۳ق، فهرست کتاب.
- ↑ عاملی، الجزیرة الخضراء و مثلث برمودا، ۱۴۲۳ق، شناسنامه کتاب.
- ↑ طریقه‌دار، جزیره خضرا، افسانه یا واقعیت، ۱۳۹۴ش، ص۹-۱۰.
- ↑ طریقه‌دار، جزیره خضرا، افسانه یا واقعیت، ۱۳۹۴ش، فهرست کتاب.
- ↑ طریقه‌دار، جزیره خضرا، افسانه یا واقعیت، ۱۳۹۴ش، شناسنامه کتاب.
- ↑ کلباسی، پژوهشی درباره جزیره خضرا، ۱۳۸۷ش، فهرست کتاب.
- ↑ کلباسی، پژوهشی درباره جزیره خضرا، ۱۳۸۷ش، ص۸۰-۸۲.
- ↑ کلباسی، پژوهشی درباره جزیره خضرا، ۱۳۸۷ش، شناسنامه کتاب.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
- النجار، ناجی، الجزیرة الخضراء و قضیة مثلث برمودا، بیروت، مؤسسة البلاغ، ۱۴۰۹ق.
- النجار، ناجی، جزیره خضرا و تحقیقی پیرامون مثلث برمودا، ترجمه علی‌اکبر مهدی‌پور، قم، رسالت، ۱۳۸۶ش.
- امینی، ابراهیم، دادگستر جهان، قم، شفق، ۱۳۸۸ش.
- بهبهانی، محمدباقر، الحاشیة علی مدارک الاحکام، قم، مؤسسة آل‌البیت(ع)، ۱۴۱۹ق.
- بیاضی، علی بن محمد، الصراط المستقیم الی مستحقی التقدیم، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۴ق.
- پژوهشکده مهدویت، مهدویت، پرسش‌ها و پاسخ‌ها، قم، مؤسسه آینده روشن، ۱۳۸۸ش.
- جعفریان، رسول، مهدیان دروغین، تهران، نشر علم، ۱۳۹۴ش.
- حسن‌زاده آملی، حسن، هزار و یک نکته، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۶ش.
- سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، تهران، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)، ۱۳۸۸ش.
- شوشتری، سید نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، اسلامیه، ۱۳۷۷ش.
- طبسی، نجم‌الدین، تا ظهور، تهران، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)، ۱۳۸۸ش.
- طریقه‌دار، ابوالفضل، جزیره خضرا افسانه یا واقعیت ؟، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۴ش.
- عاملی، سید جعفر مرتضی، الجزیرة الخضراء و مثلث برمودا، بیروت، المرکز الاسلامی للدراسات، ۱۴۲۳ق.
- غفاری، علی‌اکبر، «تصحیح و تحقیق متون حدیثی»، در مجله علوم حدیث، شماره ۱۵، بهار ۱۳۷۹ش.
- فیض کاشانی، محسن، نَوادِرُ الاَخبارِ فیما یَتَعَلَّقُ بِاُصولِ الدین، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۱ش.
- قمی، شیخ عباس، دمع السجوم، ترجمه ابوالحسن شعرانی، قم، هجرت، ۱۳۸۱ش.
- کلباسی، مجتبی، پژوهشی درباره جزیره خضرا، تهران، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)، ۱۳۸۷ش.
- مجلسی، محمدباقر، بِحار الأنوار الجامعة لدُرَر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- مهریزی، مهدی، «جزیره خضرا»، در جلد ۳ دانش‌نامه امام مهدی(عج) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، قم، دار الحدیث، ۱۳۹۳ش.
- نمازی، علی، مستدرک سفینة البحار، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۸ق.
- نوری، میرزا حسین، جنة المأوی فی ذکر من فاز بلقاء الحجة علیه السلام، نجف، مؤسسة السیدة المعصومه، ۱۴۲۷ق.
- نوری، میرزا حسین، نجم ثاقب، قم، مسجد جمکران، ۱۳۸۴ش.
پیوند به بیرون