ذوالفقار شمشیر معروف امام علی(ع). از آنجا که این شمشیر، پست و بلندی‌هایی مانند ستون فقرات داشت، آن را ذوالفقار نامیدند. در فرهنگ مردم، ذوالفقار نمادی از قدرت و شجاعت امام علی(ع) است و در شمایل‌های مذهبی، معمولا امام علی(ع) را به نحوی تصویر می‌کنند که ذوالفقارش را در دست دارد. درباره اینکه این شمشیر چه شکلی داشته، اختلاف وجود دارد و گرچه در بیشتر تصویرهای رایج، آن را به صورت شمشیری دارای دو سر ترسیم می‌کنند، ولی عمده منابع، آن را مانند دیگر شمشیرها با یک سر و گاه دو لبه دانسته‌اند.
علت نامگذاری
در نامگذاری ذوالفقار دو وجه ذکر شده است:
- برگرفته از فَقَره و فَقَرات: بر این اساس «ذوالفَقار» به معنای صاحب فقرات است.[۲]فقره به معنای مهره کمر است. گفته شده است چون بر پشت این شمشیر خراش‌های پست و هموار بوده، آن را بدین نام خوانده‌اند.[۳]
- برگرفته از فقر و بی‌نصیبی: روایت شده است که از امام باقر(ع) درباره علت نامگذاری این شمشیر سوال شد. ایشان فرمود: "علی(ع) با شمشیر ذوالفقار به هیچ کس ضربتی نزد، مگر این که او را در دنیا بی‌نصیب از خانواده و فرزندانش کرد و در آخرت بی‌نصیب از بهشت."[یادداشت ۱][۴]
شکل ظاهری
در فرهنگ عامه و شمایل‌نگاری‌های مذهبی این شمشیر را به صورت شمشیری دارای دو سر ترسیم می‌کنند. در برخی منابع نیز این تصویر تأیید شده است؛ برای مثال میرزای قمی و ابن شهر آشوب این شمشیر را دارای دو سر دانسته‌اند؛[۵] ولی بیشتر منابع، چنین مطلبی را رد کرده‌اند.[۶]
سرگذشت ذوالفقار
این شمشیر در ابتدا برای پیامبر(ص) بود.[۷] اینکه ذوالفقار چگونه به دست امام علی(ع) رسید، نظرات مختلفی وجود دارد:
در حدیثی منسوب به امام رضا(ع) آمده است که جبرئیل، آن را با خود از آسمان آورده است. [۸]
طبق روایتی دیگر رسول خدا(ص) فرمود: "خدای تبارک و تعالی ذوالفقار را به من عطا کرد، و فرمود: ای محمد بگیر آن را و عطا کن آن را به بهترین اهل زمین، عرض کردم خدایا او کیست؟ حق سبحانه و تعالی گفت او خلیفه من در زمین علی بن ابی طالب است." [۹]
نظر دیگر این که ذوالفقار از جمله هدایایی بود که بلقیس برای حضرت سلیمان(ع) فرستاد که به دست منبه بن حجاج افتاد و در جنگ بدر امام علی (ع) او را به قتل رسانید و ذوالفقار را گرفت.[۱۰]
برخی گفته‌اند این شمشیر در اختیار عاص بن منبه بود که در جنگ بدر به دست امام علی(ع) کشته شد و شمشیرش به حضرت محمد(ص) رسید و وی نیز ذوالفقار را به علی (ع) داد که در جنگ احد با آن به مصاف دشمن رفت.[۱۱] در این جنگ علی(ع) جانفشانیهای بسیاری در حق پیامبر (ص) انجام داد تا جایی که جبرئیل نازل شد و ایثار علی (ع) را نزد پیامبر (ص) ستود و گفت: این نهایت فداکاری است که او از خود نشان می‌دهد. رسول خدا (ص) نیز گفت: "من از علی و او از من است." سپس صدایی در آسمان شنیده شد: "لاسیف الا ذوالفقار، ولا فتی الا علی؛ شمشیری چون ذوالفقار و جوانمردی همچون علی نیست." [۱۲]
آیه نازله درباره ذوالفقار
علامه مجلسی از تفسیر السدی الکبیر نقل می‌کند که آیه
...وَ أَنْزَلْنَا الْحَديدَ فيهِ بَأْسٌ شَديدٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاس...﴿۲۵﴾ (ترجمه:... و آهن را که در آن برای مردم خطری سخت و سودهایی است، پدید آوردیم،...)[حدید–۲۵]
اشاره به ذوالفقار دارد که از آسمان برای پیامبر(ص) نازل شد.[۱۳]
سرنوشت ذوالفقار
بنابر برخی از منابع شیعی، ذوالفقار پس از امام علی(ع) به امام حسن(ع)[۱۴] و سپس به امام حسین(ع) [۱۵] و در نهایت به امام زمان (عج) رسیده[۱۶] و اکنون در دست آن امام است.[۱۷] چنان که از امام صادق(ع) نقل شده است: "شمشیر امام زمان هنگام ظهورش، همان ذوالفقار است."[۱۸]
از امام صادق (ع) و امام رضا(ع) نقل شده است که ذوالفقار از نشانه‌های امامت است و در زمان امامان در دست آنان بوده است.[۱۹]
البته بنابر بعضی منابع تاریخی، ذوالفقار به دست نوه امام حسن(ع) به نام محمد بن عبدالله معروف به نفس زکیه افتاد و او بر ضد منصور خلیفه دوم عباسی قیام کرد و کشته شد، و در نهایت این شمشیر به هارون خلیفه پنجم بنی عباس رسید؛[۲۰] و هنگامی که ترکان در حدود سال ۴۶۴ هجری قمری در قاهره بر مستنصر خلیفه فاطمی شوریدند و اموال آنان را غارت کردند، ذوالفقار سهم سلاطین شد.[۲۱]
ذوالفقار در فرهنگ شیعی
 | این بخش نوشتار نیازمند گسترش است. |
ذوالفقار نزد بسیاری از مسلمانان مخصوصا شیعیان به صورت نمادی از قدرت و شجاعت امام علی(ع) نمودار شده است. امام علی(ع) را در شمایل‌های مذهبی معمولا در حالتی تصور می‌کرده‌اند که ذوالفقارش (که در نگاه عوام شمشیری دوزبانه است) در دست دارد.[۲۳]
در دوره صفوی نقش شمشیر ذوالفقار را بر روی فلوس‌های مسی ضرب و بر روی پارچه درفش‌ها رسم می‌كردند، در زمان فتحعلی شاه قاجار نيز هنوز نقش كردن ذوالفقار بر روی درفش‌ها متداول بوده و عده‌ای از درفش‌های نظامی سپاه وی نقش اين شمشير را داشته است. در یکی از کتاب‌های اروپایی که در دوره قاجار در انگستان منتشر شده است، در ضمن بحث راجع به قشون عهد فتحعلی شاه نوشته است: «هر فوجی درفش مخصوص به خود دارد. اين درفش‌ها بر رنگ‌های گوناگون و با اقسام مختلف است و از پارچه‌های گرانبها ساخته شده و مثلثی و گوشه‌دار می‌باشد، و بر روی آنها شعار‌های مذهبی یا آیاتی از قرآن نوشته شده و روی اغلب آنها شير و خورشيد يا ذوالفقار (شمشیر دو تيغه علی) نقش گرديده است»[۲۴]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۱۵۴.
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۵، ص۶۳.
- ↑ صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۱۶۰؛ زبیدی، تاج‌العروس، ج۷، ص۳۵۷؛ دهخدا، لغت نامه دهخدا، ذیل کلمه ذوالفقار؛ عمید، فرهنگ عمید، ذیل کلمه ذوالفقار.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳۷، ص۲۹۴.
- ↑ میرزای قمی، جامع الشتات، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۳۷۹؛ ابن شهر آشوب، المناقب، ۱۳۷۹ش، ج۳، ص۲۵۰.
- ↑ دائره المعارف الاسلامیه، ج۹، ۳۹۸.
- ↑ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۴۱۹؛ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۵۲۸.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۳۱۰.
- ↑ حر عاملی، اثبات الهداة، ۱۴۲۵ق، ج۳، ص۲۸۵.
- ↑ ابن‌شهرآشوب، مناقب، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۲۹۵.
- ↑ زرندی، نظم الدرر السمطین، ۱۴۲۵ق، ص۱۵۴.
- ↑ ابن اثیر، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۱۵۴.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۲، ص۵7.
- ↑ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۴۱۹.
- ↑ حسینی موسوی، تسلیةالمجالس، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۳۲۶.
- ↑ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲ ص۵۲۸؛ طبرسی، ۱۴۰۳ق، الاحتجاج، ج۲، ص۴۳۷.
- ↑ دائره المعارف تشیع، ذیل ذوالفقار.
- ↑ طوسی، ج۲، ح ۳۰۷؛ مهدی زیدی، ص۴۶۹.
- ↑ نگاه کنید به: صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۴۱۹؛ ابن شهر آشوب، ۱۳۷۹ش، ج۱، ص۲۵۳.
- ↑ طبری، ج۷، ص۵۹۵ ـ ۵۵۶.
- ↑ مقریزی، ج۲، ص۳۰۵.
- ↑ "Invocations to 'Ali", Library of Congress؛ «تبدیل تاریخ میلادی به قمری»، باحساب.
- ↑ دانشنامه جهان اسلام، ج۱۸، ص ۸۴۹..
- ↑ ذکاء، یحیی. "تاریخچۀ تغییرات و تحولات درفش و علامت دولت ایران، ازآغاز سده سیزدهم هجری قمری تاامروز". دوره ۳-۴،ش ۳۱ (اردیبهشت۴۴): ص۱۳-۲۴..
یادداشت
منابع
- قرآن کریم.
- ابن‌اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، چاپ اول، ۱۳۸۵ق.
- ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب، قم، علامه، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان‌العرب، دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
- «تبدیل تاریخ میلادی به قمری»، باحساب، تاریخ بازدید: ۱۱ اسفند ۱۴۰۰ش.
- دائرة المعارف الاسلامیه.
- دائرة المعارف تشیع.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، تهران، روزنه، ۱۳۷۳ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، بیروت، مؤسسة الأعلمی، چاپ اول، ۱۴۲۵ق.
- حسینی موسوی، محمد، تسلیة المجالس و زینة الجالس، تحقیق: کریم فارس حسون، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیه، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
- زبیدی، مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- زرندی، محمد بن یوس، نظم الدرر السمطین فی فضائل المصطفی و المرتضی و البتول و السبطین، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۲۵ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الخصال، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، علل الشرایع، قم، کتابفروشی داوری، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی اهل‌اللجاج، تحقیق محمدباقر خرسان، مشهد، نشر مرتضی، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، تحقیق عبادالله طهرانی، قم، مؤسسه معارف اسلامیه.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، نشر اساطیر.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- عمید، حسن، فرهنگ عمید، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۴ش.
- میرزای قمی، ابوالقاسم، جامع الشتات، تحقیق: مرتضی رضوی، تهران، کیهان، ۱۳۷۱ش.
- نوری، حسین بن محمد، مستدرک الوسائل و مستنبط الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- مقریزی، احمد بن علی، المواعظ و الإعتبار في ذکر الخطط و الآثار، لبنان، دار العرفان.
- مهدی زیدی، النجم الثاقب، صنعاء، مؤسسة زید بن علی.
- "Invocations to 'Ali", Library of Congress, تاریخ بازدید: ۱۱ اسفند ۱۴۰۰ش.
پیوند به بیرون