علم لَدُنّی دانشی است که از جانب خداوند و از راه‌های غیرعادی و بدون یادگیری، به برخی از انسان‌ها داده می‌شود. منشأ این اصطلاح را عبارت «وَعَلَّمْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْمًاً؛ از نزد خود، به او دانشی آموخته بودیم» در آیه ۶۵ سوره کهف دانسته‌اند.
| خداشناسی | |
|---|---|
| توحید | اثبات خدا • توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات • صفات فعل |
| فروع | توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه |
| عدل الهی | |
| حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین | |
| نبوت | |
| عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه• اصالت قرآن | |
| امامت | |
| باورها | عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور• رجعت • امامت تنصیصی |
| امامان | امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی |
| معاد | |
| برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان | |
| مسائل برجسته | |
| اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه • ایمان مرتکب کبیره | |
برخی علم لدنّی را همان علم به غیب از راه غیرعادی می‌دانند. در مقابل، برخی بر این باورند که متعلَّق علم لدنّی می‌تواند امور غیبی یا امور عادی باشد که از راه‌های عادی نیز قابل کسب است.
به باور برخی مفسران، آیاتی از قرآن به علم لدنّی در افراد خاصی چون پیامبران اشاره دارند. همچنین به گفته برخی عالمان شیعه، در روایات نقل‌شده از امامان شیعه نیز به علم لدنّی پیامبر(ص) و امامان(ع) تصریح شده است.
مفهوم‌شناسی و جایگاه
مقصود از علم لدنّی دانشی است که بدون واسطه و مستقیماً از خداوند دریافت می‌شود.[۱] به‌گفتهٔ ملا احمد نراقی، علم لدنی از راه‌هایی مثل وحی، رؤیت در خواب، شهود و مکاشفه شکل می‌گیرد.[۲] وی این نوع علم را برتر از دیگر علوم و بلکه علم حقیقی می‌داند.[۳]
مرتضی مطهری منشأ این اصطلاح را تعبیر قرآن کریم در آیه ۶۵ سوره کهف می‌داند که در خصوص علم حضرت خضر می‌گوید: «وَعَلَّمْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْمًاً؛ از نزد خود، به او دانشی آموخته بودیم.»[۴] وی علم لدنّی را علمی می‌داند که منشأش تحقیق و استدلال و آزمایش نباشد؛ بلکه از خداوند اخذ شده باشد.[۵]
اقسام علم لدنّی
سید کمال حیدری با استناد به آیهٔ ۵۱ سورهٔ شوریٰ، علم لدنّی را به دو قسمِ باواسطه و بدون‌واسطه تقسیم کرده است.[۶] کسانی هم این علم را به سه گونهٔ وحی، الهام و فِراسَت دانسته‌اند.[۷] وحی را مختص انبیا و الهام را مربوط به اولیای الهی دانسته‌اند. فِراسَت نیز آگاهی بدون استدلال از غیب بر اثر مشاهدهٔ نشانه‌هاست که مخصوص مؤمنان خاص است.[۸]
رابطهٔ علم غیب و علم لدنّی
علم غیب به معنای آگاهی از امور پنهان و چیزهایی است که با حواس قابل درک نیست.[۹] برخی از پژوهشگران علم لدنّی را به معنای علم غیبی می‌دانند که از جانب خداوند به برخی افراد خاص اعطا شده است.[۱۰] همچنین برخی علم لدنّی را اصطلاحی دیگر برای علم غیب می‌دانند؛[۱۱] به این صورت که به این علم از آن جهت که از راه‌های عادی قابل کسب نیست، علم غیب و از آن جهت که از جانب خداوند افاضه شده است، علم لدنّی گفته می‌شود.[۱۲]
در مقابل، نظری وجود دارد که دایرهٔ علم لدنّی را شامل همه علوم می‌داند که علوم غیبی و علوم دنیوی را شامل می‌شود.[۱۳] برای نمونه، دانش ساخت زره که خداوند در آیهٔ ۸۰ سورهٔ انبیاء به آن اشاره می‌کند، علمی مادی است، ولی از جانب خداوند به حضرت داوود(ع) اعطا شد.[۱۴] بر این اساس، علم لدنّی شامل هر علمی است که بدون اکتساب و تجربه باشد و از جانب خداوند افاضه شده باشد؛ چه علم مربوط به غیب باشد و چه مربوط به دنیا که با اکتساب نیز قابل کشف است.[۱۵]
تفسیر برخی از آیات قرآن به علم لدنّی
علامه طباطبایی، مفسر قرآن، برخی آیات قرآن را مرتبط با علم لدنی از جانب خداوند دانسته است. از جمله در تفسیر آیه ۶۵ سوره کهف، گفته این آیه علم خاص حضرت خضر(ع) را بیان می‌کندکه از اسباب عادی مثل فکر و حس حاصل نشده بود.[۱۶] وی از عبارت «من لدنّا» در این آیه چنین برداشتی کرده است.[۱۷] در نگاه او، این علم مختص اولیای الهی است.[۱۸] صادقی تهرانی نیز این علم را غیر از یادگیری از مخلوقات می‌داند که از طریق وحی یا الهام صورت می‌گیرد.[۱۹] به باور وی، این وحی لزوماً از سنخ وحی بر انبیا نیست.[۲۰] همچنین در تفسیر المیزان، ذیل آیهٔ «عَلَّمَکَ ما لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ؛ علمی را به تو آموخت که نمی‌توانستی بدانی»،[۲۱] بیان شده که مراد علمی است که از طریق اسباب و لوازم عادی، برای پیامبر قابل حصول نبود.[۲۲]
علم لدنی امامان
از نگاه عالمان شیعه، در احادیث نقل‌شده از امامان شیعه نیز به این نوع علم برای امامان(ع) اشاره شده است. برای مثال، در روایتی آمده است از امام صادق(ع) دربارهٔ علم امام سؤال کردند. وی پاسخ داد منشأش وراثت از جانب پیامبر(ص) است. سپس پرسش‌کننده گفت ما عقیده داریم علم شما با الهام قلبی است و امام تأیید کرد.[۲۳] علامه مجلسی در شرح این روایت نوشته است امام علم لدنی و الهامی نیز دارد.[۲۴]
نفی باور به علم لدنّی امام در برخی قرائت‌ها از تشیّع
برخی نواندیشان دینی همچون مدرسی طباطبایی در کتاب مکتب در فرایند تکامل و محسن کدیور بر این باورند که اندیشه علم لدّنی داشتن امامان و ویژگی‌های فرابشری آن در قرائت‌های اولیه از مذهب تشیع تا اواخر قرن چهارم وجود نداشته و بعدها تحت تأثیر نظریه تفویض (تفویض به معنای واگذاری امور به پیامبر و امامان) وارد تفکرات شیعه شده است.[۲۵] بر اساس این عقیده که با عنوان نظریه علمای ابرار نیز شناخته می‌شود، اصحاب ائمّه و دانشمندان قرون اولیه امامیه، امامان(ع) را عالمانی بزرگ می‌دانستند که گرچه ملزم به اطاعت از آنها بودند، ولی اعتقادی به عصمت و علم لدنّی آنها نداشتند.[۲۶]
منتقدان این دیدگاه‌ها نقدهایی را مطرح کرده‌اند؛ از جمله:
- علم لدنّی امامان(ع) از پشتوانه‌های قویِ روایی و تاریخی برخوردار است که شواهد آن در کتب قرون اولیّه و باورهای اصحاب ائمّه موجود است.[۲۷]
- انتساب این عقیده به برخی اصحاب ائمه بدون سند صورت گرفته است.
- با منابع نقلی، برخورد گزینشی صورت گرفته و به برخی از آنها توجه نشده است.
- به شرایط صدور روایات توجه نشده است.[۲۸]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ نراقی، خزائن، ۱۳۷۸ش، ۴۹۹؛ تهانوی، موسوعة کشاف إصطلاحات الفنون و العلوم، ۱۹۹۶م، ج۲، ص۱۲۳۱؛ حیدری، دروس فی علم الإمام، ۱۴۳۲ق، ص۱۳۰؛ سجادی، فرهنگ علوم فلسفی و کلامی، ۱۳۷۵ش، ص۵۳۲.
- ↑ نراقی، رسائل و مسائل، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۵۲-۵۳.
- ↑ نراقی، رسائل و مسائل، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۵۳.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۴، ص۱۳۰.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۴، ص۱۳۰.
- ↑ حیدری، دروس فی علم الإمام، ۱۴۳۲ق، ص۱۲۹.
- ↑ فرهنگ علوم فلسفی و کلامی، ۱۳۷۵ش، ص۵۳۲.
- ↑ سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ۱۳۷۳ش، ج۳، ص۱۴۰۶-۱۴۰۷.
- ↑ جوادی آملی، ادب فنای مقربان، ۱۳۸۸ش، ج۳، ص۴۱۴.
- ↑ مروی و مصطفوی، «دلایل عقلی و نقلی علم غیب امامان معصوم (ع)»، ص۱۵-۱۶.
- ↑ مهدوی‌فر، علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن، قم، ص۲۴-۲۵.
- ↑ مهدوی‌فر، علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن، قم، ص۲۴-۲۵.
- ↑ «رابطه علم لدنی و علوم مادی»، سایت پرسمان قرآن.
- ↑ «رابطه علم لدنی و علوم مادی»، سایت پرسمان قرآن.
- ↑ «رابطه علم لدنی و علوم مادی»، سایت پرسمان قرآن.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۱۳، ص۳۴۲.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۳، ص۳۴۲.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۳، ص۳۴۲.
- ↑ صادقی تهرانی، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنه، ۱۴۰۶ق، ج۱۸، ص۱۴۶.
- ↑ صادقی تهرانی، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنه، ۱۴۰۶ق، ج۱۸، ص۱۴۶.
- ↑ سوره نساء، آیه ۱۱۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۵، ص۸۰.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۶۴.
- ↑ مجلسی، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۱۳۷.
- ↑ مدرسی طباطبایی، مکتب در فرایند تکامل، ۱۳۸۹ش، ص۵۷-۱۰۷؛ کدیور، «قرائت فراموش شده»، ص۱۰۵-۱۰۶.
- ↑ مدرسی طباطبایی، مکتب در فرایند تکامل، ۱۳۸۹ش، ص۷۳-۷۴، کدیور، «قرائت فراموش شده»، ص۱۰۵-۱۰۶.
- ↑ عبدالمحمدی و رحیمی، «بررسی و نقد خوانش کتاب مکتب در فرایند تکامل از روش تاریخی؛ مورد، علم غیب ائمه»، ص۵۰.
- ↑ علاء المحدثین، «نقد بازخوانی تشیع»، ص۱۵۱.
منابع
- تهانوی، محمد اعلی بن علی، موسوعة کشاف إصطلاحات الفنون و العلوم، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، ۱۹۹۶م.
- جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان، قم، نشر اسراء، ۱۳۸۸ش.
- حیدری، کمال، دروس فی علم الإمام، قم، دارالفراقد، ۱۴۳۲ق.
- «رابطه علم لدنی و علوم مادی»، سایت پرسمان قرآن، تاریخ بازدید ۷ آبان ۱۴۰۲ش.
- سجادی، جعفر، فرهنگ علوم فلسفی و کلامی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۵ش.
- سجادی، جعفر، فرهنگ معارف اسلامی، تهران، کومش، ۱۳۷۳ش.
- سروش، عبدالکریم، بسط تجربه نبوی، تهران، موسسه فرهنگی صراط، ۱۳۷۸ش.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- عبدالمحمدی، حسین و اسدالله رحیمی، «بررسی و نقد خوانش کتاب مکتب در فرایند تکامل از روش تاریخی؛ مورد، علم غیب ائمه»، مجله مطالعات تاریخی جهان اسلام، سال دهم، شماره ۲۱، بهار ۱۴۰۱ش.
- علاء المحدثین، جواد، «نقد بازخوانی تشیع»، فصلنامه امامت پژوهی، سال اول، شماره۴، دی ۱۳۹۰ش.
- کدیور، محسن، «قرائت فراموش شده»، مجله بازتاب اندیشه، شماره ۷۶، مرداد ۱۳۸۵ش.
- کلینی، محمد بن‌یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- مجلسی، محمدتقی، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۴ق.
- مدرسی طباطبایی، حسین، مکتب در فرایند تکامل؛ نظری بر تطوّر مبانی فکری تشیع در سه قرن نخستین، ترجمه هاشم ایزدپناه، تهران، کویر، ۱۳۸۶ش.
- مروی، احمد و سید حسن مصطفوی، «دلایل عقلی و نقلی علم غیب امامان معصوم (ع)»، فصلنامه قبسات، دوره ۱۷، شماره ۶۳، اردیبهشت ۱۳۹۱ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج۴، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۸۹ش.
- مهدوی‌فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن، پایان نامه سطح۴ رشته کلام اسلامی، قم، حوزه علیمه قم، بی‌تا.
- نراقی، ملا احمد، خزائن، قم، قیام، ۱۳۷۸ش.
- نراقی، ملا احمد، رسائل و مسائل، قم کنگره بزرگداشت محققان ملا مهدی و ملا احمد نراقی، ۱۳۸۰ش.