کعبه
کَعْبه بنایی مکعب‌شکل واقع در مسجدالحرام در شهر مکه، که مهم‌ترین عبادتگاه و قبله مسلمانان است. مسلمانان در هنگام نماز رو به سوی این بنا می‌ایستند و طواف کردن بر گرد آن، از جمله ارکان فریضه حج است.
بنابر آیات قرآنی و روایات اسلامی، حضرت ابراهیم(ع) و فرزندش اسماعیل به امر خدا کعبه را بنا نهادند، گرچه در بعضی نقل‌ها تاریخ ساخت آن را به زمان حضرت آدم(ع) و یا حتی پیش از آن نیز بازمی‌گردانند.
تدبیر حضرت محمد(ص) در ماجرای نصب حجرالاسود و تولد امام علی(ع)، از رویدادهای مهم مربوط به اسلام هستند که در کعبه رخ داده‌اند.
نام‌ها
لفظ کعبه در لغت به معنای خانه مربعی شکل است. خانه خدا نیز به دلیل مربعی شکل بودن کعبه نامیده شده است.[۱]
از جمله مشهورترین نام‌های این بنا بیت الله (خانه خدا) است. نام‌های دیگر کعبه در قرآن، البیت،[۲] البیت‌الحرام،[۳] البیت‌العتیق،[۴] و البیت‌المحرم[۵] است. و مسجد و محوطه اطراف آن را «المسجد‌الحرام» گویند. بر اساس نقل دایرةالمعارف فارسی در زمان‌های بسیار قدیم، کعبه به نام‌های دیگری چون قادِس، ناذِر و القریةالقدیمة نیز خوانده می‌شد.[۶]
جایگاه در اسلام
کعبه مهم‌ترین و مقدس‌ترین عبادتگاه اسلامی و «نخستین خانه‌ای که برای عبادت مردمان نهاده شد».[۷] که زیارت آن به شرط استطاعت و احراز شرایط، یک بار در تمامی عمر بر هر مسلمانی واجب، و در آیه ۹۷ از سورۀ آل عمران حکم وجوب حج خانه [ی کعبه] بر مردم مستطیع صادر گردیده است. خداوند کعبه را از سال دوم هجرت، قبله مسلمانان قرار داد.[۸] و از آن زمان بر هر مسلمان، لازم شد هنگام خواندن نماز واجب یا مستحب رو به سمت آن قرار بگیرند. سمت قبله تابع طول و عرض جغرافیایی هر سرزمینی است.[۹]
کعبه در قرآن
نام کعبه دو بار در قرآن (سوره مائده) آمده است. نخست در آیه ۹۵ که کفاره قتل صید را هنگام احرام معین می‌کند. و دیگر آیه ۹۷ که «خداوند زیارت کعبه را که بیت‌الحرام است، و نیز ماههای حرام را [رسم] قربانیهای نشاندار و قربانیهای قلاده‌دار، همه را مایه قوام دین و دنیای مردم قرار داده است...».[۱۰]
پیشینه تاریخی
بنای کعبه
حضرت ابراهیم(ع) به امر خدا، کعبه را بنا نهاد. در ساختن خانه کعبه، فرزند وی اسماعیل نیز او را یاری کرد.[۱۱] این موضوع در آیات قرآن کریم نیز آمده است.[۱۲] البته، در این باره که نخستین بار کعبه در چه زمانی بنا شد، نقلهای متفاوتی وجود دارد. در برخی از این نقل‌ها حتی ساخت کعبه قبل از خلقت حضرت آدم عنوان شده است.[۱۳] ولی برخی از مورخان در مورد اعتبار این گونه ادعاها تردید کرده‌اند.[۱۴] پس از استقرار فرزندان اسماعیل در کعبه ابتدا قبیله جرهم، سپس قبیله خزاعه، سپس قریش ساکن مکه و متولی کعبه شدند. و در طی اعصار و قرون کعبه از صورت معبد یکتاپرستانه به صورت بتکده درآمد.[۱۵]
بازسازی کعبه
بنابر منابع تاریخی و دینی، ساختمان کعبه، تغییرات، بازسازی‌ها و نوسازی‌هایی داشته است. کعبه، در بنای حضرت ابراهیم هنوز سقف نداشت و در زمان قصی بن کلاب پیشوای قریش و جد چهارم پیامبر اکرم(ص) مسقف شده است. گفته می‌شود کعبه پیش از قصی و پس از حضرت ابراهیم نیز دو بار دیگر تجدید بنا شده است.
تاریخ بنای کعبه پس از ولادت پیامبر اسلام، شکلی مدون‌تر و موثق‌تر یافت. در این زمان و پنج سال پیش از برگزیده شدن نبی مکرم اسلام به نبوت، قریشی‌ها دیگر بار دست اندرکار تجدید بنای کعبه شدند. برخی روایات آتش‌سوزی و برخی دیگر سیل را دلیل این آسیب به خانه کعبه عنوان کرده‌اند.
تاریخ نگاران متقدم از تغییر برخی ویژگی‌های کعبه در این تجدید بنا در مقایسه با ویژگی‌های بنای ساخته شده به دست حضرت ابراهیم خبر داده‌اند. افزودن بر ارتفاع، کاستن از طول، مسدود کردن درب غربی و افزودن ارتفاع درب شرقی کعبه، چهار تغییری است که گفته می‌شود در تجدید بنای کعبه لحاظ شده است.[۱۶]
پس از این تجدید بنا، به دنبال حمله لشکر یزید به فرماندهی حصین بن نمیر و آتش‌سوزی در خانه کعبه، عبدالله بن زبیر خانه کعبه را تجدید بنا کرد. در این حادثه، آتش‌سوزی و پرتاب سنگ با منجنیق بنیان خانه کعبه را ضعیف کرد. گفته می‌شود در این تجدید بنا، ابن زبیر خانه کعبه را ویران ساخت تا بار دیگر آن را بر ستون‌هایی بنیان بگذارد که ابراهیم نبی بنا کرده بود.[۱۷] اما چندی بعد حجاج بن یوسف دست به کار تخریب کعبه می‌شود. هدف او بازگرداندن پایه‌های کعبه به نقطه‌ای بود که قریش در آنجا قرار داده بود. این قسمت از کعبه که حطیم گفته می‌شود، در زمان تجدید بنا توسط قریش در پنج سال قبل از بعثت به دلیل کمبود مصالح، از بنا خارج ماند و به کاهش طول کعبه منجر شد. ابن زبیر پس از چندین دهه خواست تا ابعاد کعبه را به‌اندازه تاریخی آن بازگرداند. اما عبدالملک بن مروان به حجاج دستور داد تا بخشی را که ابن زبیر به کعبه افزوده بود، از آن بکاهد.[۱۸] حجّاج با تخریب مجدد قسمت حطیم (بخشی از حجر اسماعیل) طول خانه خدا را کوتاه‌تر کرد. روایت شده است که در زمان حجاج کار تجدید بنای کعبه به مشکل برمی‌خورد و با حضور امام سجاد(ع) این امر میسر می‌گردد.[۱۹]
پس از دهمین تجدید بنای کعبه در زمان حجاج، خانه خدا دیگر هیچ نیازی به تعمیر اساسی نیافت تا آن که سال ۱۰۳۹ هجری قمری (۱۰۰۹ هجری شمسی، ۱۶۳۰ میلادی) سیلی در مکه اتفاق افتاد که نه تنها قریب ۴۰۰۰ نفر از سکنه این شهر را قربانی کرد، بلکه به داخل مسجدالحرام راه یافت و دیوارهای کعبه را ویران کرد. از میان دیوارها، تنها دیوار جنوبی سالم می‌ماند که آن هم البته ترک خورده و محتاج بازسازی و تعمیر شده بود. این اتفاق در زمان سلطنت مراد چهارم، معروف به سلطان مرادخان پادشاه عثمانی رخ داد. حاکم مکه این اتفاق را به پادشاه عثمانی گزارش می‌دهد. او نیز دو نفر از نمایندگان خویش را برای نظارت بر امر بازسازی کعبه به مکه میفرستد. به دستور سلطان دیوارهای باقیمانده را فرو می‌ریزند و خانه خدا را از نو بنا می‌کنند. ماجرای این بازسازی توسط زین العابدین بن نورالدین کاشانی که از علمای شیعه بوده و در آن وقت برای زیارت در مکه حضور داشته به طور کامل در کتاب «مفرحه الانام فی تاسیس بیت الله الحرام» روایت شده است.[۲۰] پس از آن ساختمان کعبه تا سده اخیر تعمیر نشده بود، ولی در سال ۱۳۷۷ قمری و سپس ۱۴۱۷ قمری به دستور سعود بن عبدالعزیز و فهد بن عبدالعزیز در آن تعمیراتی صورت گرفت.[۲۱]
ویژگی‌های کعبه
ویژگی‌های خارجی
کعبه دارای ویژگی‌های خارجی خاص خود است. هر قسمتی از کعبه نامی دارد که در ادامه توضیح داده می‌شود:
- حجرالاسود: سنگی سیاه رنگ و مقدّس، که جایگاهی ویژه در فرهنگ اسلامی و مناسک حج دارد. این سنگ در رُکن شرقی کعبه در ارتفاع یک متر و نیم از زمین نصب شده است. طواف از حجرالاسود آغاز و بدان ختم می‌شود.
- ملتزم: بین حجرالاسود و درب کعبه است.
- درِ کعبه: درِ کعبه در سمت مشرق واقع شده است. در این باره که اولین بار چه کسی برای کعبه در ساخت، نمی‌توان اظهار نظر دقیقی کرد، اما احتمالاً تُبَّع سوم (یکی از پادشاهان یمن قبل از بعثت پیامبر اسلام(ص) اولین شخصی بود که در و کلید برای کعبه ساخت.
- مقام ابراهیم: سنگی است مقابل در کعبه که حضرت ابراهیم هنگام ساختن کعبه بر روی آن می‌ایستاد.
- حِجر اسماعیل: حطیم نیز نامیده می‌شود. دیواری است در شمال کعبه به شکل نیم‌دایره.
- میزاب: قسمتی است بر پشت بام کعبه در قسمت شمال که به سمت حِجر کشیده شده است. میزاب لوله‌ای است برای هدایت آب‌های پشتبام به پایین. اولین بار قبیله قریش برای کعبه میزاب قرار داد.
- شاذَروان: قسمتی از کعبه است که توسط قریش از کعبه کاسته شد. شاذروان برآمدگی پایین دیوار کعبه است که از جنس مرمر بوده، به طور مایل بخش تحتانی دیوار کعبه را تا روی زمین پوشانده است، به اضافه قسمتی که در مقابل حجر اسماعیل به صورت پله‌ای ساخته شده است. البته، پایین درِ کعبه شاذروان وجود ندارد.[۲۲]
ویژگی‌های داخلی
- سه ستون به طول تقریباً ۹ متر برای نگه داشتن سقف در وسط کعبه است.
- تنها یک سنگ مرمری به رنگ تیره آنجا وجود دارد که محل سجده پیامبر اسلام(ص) را مشخص می‌کند. در محل ملتزم نیز علامتی برای نشان دادن جایی که پیامبر اسلام(ص) شکم مبارک و گونه راستشان را بر دیوار نهاده، دستشان را بلند کردند و گریستند قرار داده شده است.
- سطح کعبه در قسمت وسط با مرمر سفید پوشیده شده است.[۲۳]
ارکان کعبه
کعبه دارای چهار رکن است:
- رکن شرقی (رکن اسود): این رکن در کنار درِ کعبه و تقریباً روبروی چاه زمزم است. از این جهت که تقریباً در سمت مشرق واقع است، رکن شرقی نامیده شده است. حجر الاسود در این رکن است و از این روی نام دیگر این رکن، رکن اسود است. طواف دور کعبه از این رکن آغاز می‌شود.
- رکن شمالی یا عراقی: این رکن بر اساس جهت حرکت در طواف پس از رکن شرقی واقع است. از این جهت که تقریباً در جهت شمال است، نام آن رکن شمالی است و از این جهت که به سمت عراق است رکن عراقی نیز نامیده شده است. این رکن در شرق حجر اسماعیل است.
- رکن غربی یا شامی: رکنی است که بر اساس جهت طواف، پس از رکن شمالی واقع است. از این جهت که تقریباً در جهت مغرب است رکن غربی و چون در سمت شام است رکن شامی نامیده شده است. این رکن در غرب حجر اسماعیل است.
- رکن جنوبی یا یمانی: رکنی است که بر اساس جهت حرکت در طواف پس از رکن غربی واقع شده و مستجار در کنار آن قرار دارد.[۲۴] این رکن موازی رکن حجرالاسود است. از این جهت که تقریباً در جهت جنوب است رکن جنوبی و به این دلیل که عربها هر چیزی را که در سمت جنوب بود یمانی می‌گفتند (به اعتبار یمن)، رکن یمانی نامیده شده است.[۲۵]
بنا به قول مشهور، محلی که برای فاطمه بنت اسد(س) شکافته شد تا به درون کعبه رود و فرزندش علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام را به دنیا آورد، در کنار رکن یمانی بوده است.[۲۶]
پرده کعبه
پرده کعبه قطعه‌ای ابریشمی به رنگ سیاه است که آیات قرآن بر آن نوشته و کعبه با آن پوشیده شده است. در تفسیر قرطبی آمده است که نخستین فردی که بر کعبه پرده پوشاند، اسعد حِمیری معروف به تُبَّع بود.[۲۷] هر چند این امر به حضرت اسماعیل نیز نسبت داده شده است. [۲۸] در سال ۱۳۴۶ق/۱۹۲۶م ملک عبدالعزیز سعودی دستور ساخت کارگاه ام‌القری ویژه بافت پرده کعبه را صادر کرد. تولید پرده در این کارگاه تا سال ۱۹۷۷م ادامه یافت. در سال ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م، حکومت سعودی کارگاه دیگری در ام‌الجود ساخت که هنوز تولید پرده در آن کارگاه انجام می‌پذیرد.[۲۹]
پرده کعبه قبل از اسلام در روز عاشورا تعویض می‌شد،[۳۰] اما بعد از اسلام، دو بار در سال و گاه سه بار در سال تعویض می‌شد (روز عاشورا، پایان ماه رمضان و عید قربان). اما اینک تنها در روز عید قربان این پرده تعویض می‌شود.
رویدادهای مهم
حمله ابرهه به کعبه
یکی از حوادث مهم، حمله ابرهه به کعبه است. ابرهه فرمانروای یمن بود. او در سال ۵۷۱ میلادی به قصد ویران ساختن کعبه بدانجا حمله کرد. وی با لشکری فیلسوار روی بدان سوی نهاد.[۳۱] اما هنگامی که بدان جا رسیدند پرندگانی از آسمان بر آنها بارانی از سنگریزه فرو ریختند. این سنگریزهها بر هر شخصی که فرود میآمد فوراً او را به هلاکت میرساند.[۳۲]
علت حمله ابرهه به کعبه چنین ذکر شده است که ابرهه پس از به قدرت رسیدن، برای توسعه مسیحیت و نیز جلب منافع اقتصادی، کلیسایی زیبا و بزرگ در یمن بنا کرد تا مردم برای زیارت بدان روی بیاورند. اما پس از ناکامی در رسیدن به این هدف، بر آن شد تا کعبه را ویران سازد.[۳۳]
سوره فیل در قرآن کریم درباره این واقعه است.
ولادت امام علی(ع)
امام علی(ع) ۳۰ سال بعد از عام الفیل روز جمعه سیزدهم رجب در خانه کعبه متولد شد. آن حضرت تنها فردی است که در خانه کعبه متولد شده است.[۳۴] در برخی از منابع اهل سنت نیز این واقعه آمده است. در کتاب المستدرک علی الصحیحین آمده است که بر اساس روایات متواتر، امیرالمؤمنین علی(ع)، در درون کعبه از فاطمه بنت اسد متولد شد.[۳۵]
نصب حجر الاسود به وسیله پیامبر(ص)
از حوادثی که پیش از بعثت پیامبر(ص) و در ۳۵ سالگی آن حضرت رخ داد، حادثۀ تجدید بنای کعبه است. خانه کعبه بر اثر سیل ویران شد و قبیله قریش به بازسازی آن اقدام کرد. در هنگام بازسازی، رؤسای قبیله قریش هر کدام نصب حجرالاسود یا سنگ پایه کعبه را مختص به خود می‌دانستند و در پی آن بودند که خود بدین افتخار نائل شوند. تا جایی که اختلاف بین آنها شدت گرفت و بیم جنگ و خونریزی میرفت. سرانجام پس از مشورت فراوان پیشنهاد داده شد که حکم اولین وارد شونده را بپذیرند. در این هنگام حضرت محمد(ص) وارد شد. هنگامی که آن حضرت را دیدند، گفتند که وی امین است و برای داوری درباره این مسأله فردی مناسب است. حضرت وقتی از ماجرا با خبر شدند، سنگ را در ردائی گذاشت و اطراف آن را به رؤسای قریش سپرد و چون به پایه بنا رسیدند سنگ را با دست خود برداشت و در جای مخصوص گذاشت.[۳۶]
حمله یزید به کعبه
یکی از رویدادهای مهم در تاریخ اسلام، حمله سپاه یزید بن معاویه به شهر مکه و هتک حرمت کعبه است. در پی امتناع عبدالله بن زبیر از بیعت با یزید، سپاهی به فرماندهی حصین بن نمیر برای مبارزه با او عازم مکه شد. در ماه محرم سال ۶۴ هجری به مکه رسید و در ربیع الاول همان سال با منجنیق به خانه خدا حمله کرد. آنها در این حمله حتی آتش نیز به کعبه پرتاپ کردند. دیوار کعبه در این حمله آتش گرفت.[۳۷]
توهین قرمطیان به کعبه و سرقت حجر الاسود
در ماه ذیحجه سال ۳۱۷ قمری قرمطیان به مکه یورش بردند. آنها چند روز متوالی مکه را غارت و چپاول کردند و ساکنان آن و حجاج را به قتل رساندند و در مسجد بزرگ و دیگر اماکن مقدس مرتکب اعمال زشت و توهین آمیز و خرابکارانه بسیار شدند و سرانجام حجرالاسود را از کعبه برکندند و به پایتخت جدید خود بردند. آنها در سال ۳۳۹ در مقابل مبلغی گزاف، حجرالاسود را به کعبه بازگردانیدند.[۳۸]
پانویس
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ج ۱، ص۷۱۸
- ↑ بقره، ۱۲۵؛ قریش، ۳
- ↑ مائده، ۹۷
- ↑ حج، ۲۹، ۳۳
- ↑ ابراهیم، ۳۷
- ↑ خرمشاهی قوام‌الدین، کعبه، در دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ج۲، ص۱۸۸۳؛ مشایخ فریدنی، محمدحسین، کعبه، در دایرةالمعارف تشیع، ج۱۴، ص۱۱۸
- ↑ آل عمران، ۹۶
- ↑ بقره، آیه ۱۴۴
- ↑ خرمشاهی قوام‌الدین، کعبه، در دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ج۲، ص۱۸۸۳
- ↑ خرمشاهی قوام‌الدین، کعبه، در دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ج۲، ص۱۸۸۳
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۱، صص ۸۱ و ۸۲؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱، ص۳۷۸؛ طبری، تاریخ الطبری، ج۱، ص۲۵۱
- ↑ بقره، ۱۲۷
- ↑ ابو ولید الازرقی، أخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار، ج۱، ص۶۸
- ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱، ص۳۷۹ و ج۳، ص۴۷۵
- ↑ خرمشاهی قوام‌الدین، کعبه، در دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ج۲، ص۱۸۸۳
- ↑ تاریخ بنای کعبه، ص۱۲۰
- ↑ تاریخ بنای کعبه، ص۱۲۱
- ↑ کعبه و جامه آن از آغاز تاکنون، ص۵۹
- ↑ «کعبه؛ از گذشته تا امروز»، در جام جم آنلاین.
- ↑ «کعبه؛ از گذشته تا امروز»، در جام جم آنلاین.
- ↑ «گزارشی از دو بازسازی کعبه و مسجدالحرام»، در پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
- ↑ «أجزاءالكعبة»، سایت المسجد الکترونی.
- ↑ «الكعبة المُشرفة من الداخل»، سایت المسجد الکترونی.
- ↑ عاملی، الاصطلاحات الفقهیة، ۱۴۱۳ق، ص۱۹۹.
- ↑ «أركان الكعبة المشرفة»، سایت منهل.
- ↑ «ركن يمانی»، سایت خبرگزاری حج.
- ↑ القرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۲، ص۳۹۴
- ↑ «المسرد التاريخي للكعبة المشرفة (تابع)»، سایت موقع الحج و العمره.
- ↑ «آل سعود»، در پایگاه الوهابیه.
- ↑ بخاری، ص۳۸۰، ح ۱۵۹۲
- ↑ سعد بن حسین عثمان و عبدالمنعم ابراهیم الجمیعی، الاعتداءات علی الحرمین الشریفین عبر التاریخ، ص۱۸ - ۱۹
- ↑ سعد بن حسین عثمان و عبدالمنعم ابراهیم الجمیعی، الاعتداءات علی الحرمین الشریفین عبر التاریخ، ص۲۳ - ۲۴؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج ۱، ص۳۴۲ - ۳۴۵
- ↑ سعد بن حسین عثمان و عبدالمنعم ابراهیم الجمیعی، الاعتداءات علی الحرمین الشریفین عبر التاریخ، ص۱۸ - ۱۹؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج ۱، ص۳۴۲
- ↑ شیخ مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج۱، ص۵
- ↑ حافظ نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج ۳، ص۵۹۳؛مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج ۲، ص۳۵۸
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ج۲، ص۲۹۰؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۳، ص۴۸۷؛ ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج ۲، ص۳۲۴ - ۳۲۵؛ مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج ۲، ص۲۷۸ - ۲۷۹
- ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج ۱۱، ص۶۳۴؛ سعد بن حسین عثمان و عبدالمنعم ابراهیم الجمیعی، الاعتداءات علی الحرمین الشریفین عبر التاریخ، ص۳۴ - ۳۵
- ↑ دفتری فرهاد، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، صص ۱۹۰ - ۱۹۲
منابع
- ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، تحقیق: ابی الفداء عبدالله القاضی، بیروت: دارالکتب العلمیة، ۱۴۰۷ق.
- ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دارلکتب العلمیة، ۱۴۱۲ق.
- ابن کثیر، البدایة و النهایة، نحقیق: دکتر عبدالله بن عبدالمحسن الترکی، مصر: هجر للطباعة والنشر والتوزیع والاعلان، ۱۹۹۷ م.
- ابن منظور، لسان العرب، قم: نشر ادب الحوزة، محرم ۱۴۰۵ق.
- ابو ولید الازرقی، أخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار، تحقیق: عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکتبة الأسدی، ۱۴۲۴.
- بخاری، صحیح بخاری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۲۱ق.
- القرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۲۰۰۶م.
- بهاءالدین، خرمشاهی،دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، تهران، دوستان-ناهید، ۱۳۷۷ش.
- حافظ نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، مصر: دارالحرمین للطباعة و النشر و التوزیع، ۱۴۱۷ق.
- دفتری فرهاد، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه: دکتر فریدون بدره‌ای، تهران: نشر و پژوهش فرزان روز، ۱۳۷۶ش.
- سعد بن حسین عثمان و عبدالمنعم ابراهیم الجمیعی، الاعتداءات علی الحرمین الشریفین عبر التاریخ، ۱۹۹۲م.
- شیخ مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم: مؤسسة آل البیت لإحیاءالتراث، ۱۴۱۶ق.
- عاملی، یاسین عیسی، الاصطلاحات الفقهیة فی الرسائل العملیة، بیروت، دار البلاغة، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- طبری، تاریخ الطبری، نحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر: دارالمعارف، ۱۹۶۸.
- گروهی، دایرةالمعارف تشیع، جلد چهاردهم، انتشارات حکمت، ۱۳۹۰ش.
- مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق: محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت: دارالفکر، ۱۹۷۳م.
- القرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۲۰۰۶م.
پیوند به بیرون
