کعبه، قبله مسلمانان و مقدس‌ترین مکان روی زمین نزد آنان. عالمان مسلمان کعبه را نخستین محل برای عبادت همگان و علامتی برای جهت‌دادن انسان به سوی خداوند به شمار آورده‌اند.
این بنا در مسجد الحرام در شهر مکه واقع شده است. مسلمانان باید رو به کعبه، نماز بخوانند و حاجیان در اعمال حج، باید دور کعبه طواف کنند. در حریم کعبه، کسی حق تعرُّض به انسان و حیوان را ندارد. امام علی(ع)، در کعبه به دنیا آمده است.
طبق دیدگاه مشهور میان عالمان شیعه، براساس روایات، کعبه پیش از ابراهیم(ع)، در دوره آدم(ع) و حتی به‌گفته برخی، قبل از خلقتِ حضرت آدم بنا شده است. البته گروهی مخالف این نظریه بوده و بنای اولیه کعبه را به ابراهیم(ع) نسبت می‌دهند.
پنج سال پیش از بعثت پیامبر اکرم، کعبه به‌علت آمدن سیل ویران شد. قریش آن را به‌صورت کامل بازسازی کرد و سقف و ناودانی برای آن ساخت. در سال‌های ۶۴ و ۱۰۴۰ق تمام کعبه بازسازی شده است. در دوره‌های بعد نیز کعبه مرمت شده و سقف و ستون آن بازسازی شده است.
داخل کعبه، اتاق کوچکی وجود دارد که دارای راه‌پله‌ای برای رفتن روی بام کعبه است. این اتاقک درِ کوچکی دارد که باب‌ّالتّوبه خوانده می‌شود. کعبه چهار رکن دارد. رکن حجرالاسود به‌جهت قرارگرفتن حَجَرالاسود در آن و آغاز طواف از آنجا، شهرت بیشتری دارد.
اهمیت و جایگاه
خدا کعبه را برای اسلام نشان، و برای پناهندگان خانه امان ساخت».[۱]
اینک کعبه است در میانه گردابی؛ گردابی خروشان که چرخ می‌خورد و کعبه را طواف می‌کند. یک نقطه ثابت در وسط و جز او، همهْ متحرک در پیرامونش، دایره‌وار بر گردش. ثبوت ابدی و حرکت ابدی! آفتابی در میانه و بر گردش، هریک ستاره‌ای در فلک خویش، دایره‌وار بر گِرد آفتاب.[۲]
مسلمانان کعبه را مقدس‌ترین مکان روی زمین،[۳] نخستین خانه توحید[۴] و نماد توحید می‌دانند.[۵] قرآن آن را خانه‌ای مبارک خوانده و دلیل آن را این دانسته است که وسیله هدایت، همبستگی و تقرب به خداوند است.[۶]
برپایه روایات، امام علی(ع) کعبه را پرچمی برای اسلام معرفی کرده است.[۷] امام صادق(ع) نگاه به کعبه را عبادت دانسته[۸] و گفته است تا زمانی که کعبه پابرجاست، دین پایدار خواهد بود.[۹]
با گذشت زمان، کعبه از صورت معبدی یکتاپرستانه به‌صورت بتکده درآمد؛ [۱۰] اما پیامبر اکرم پس از فتح مکه، بت‌های کعبه را از بین برد.[۱۱]
 | |
| سده ۲۰ پیش از میلاد[۱۲] | بنای کعبه توسط ابراهیم(ع)[۱۳] |
| حدود ۷۰۰ پیش از هجرت | نصب دری بر کعبه توسط حاکمی از یمن[۱۴] |
| عام‌الفیل | حمله ابرهه برای نابودی کعبه[۱۵] |
| عام‌الفیل | نابودی سپاه ابرهه با ابابیل[۱۶] |
| ۱۳ رجب ۳۰ عام‌الفیل | ولادت امام علی(ع) در کعبه[۱۷] |
| سال ۳۵ عام‌الفیل (پنج سال پیش از بعثت) | خرابی کعبه بر اثر سیل و بازسازی آن توسط قریش[۱۸] |
| ۶۴ق | آسیب دیدن کعبه در جنگ بنی‌امیه و زبیریان[۱۹] |
| ۶۵ق | بازسازی کعبه توسط عبدالله بن زبیر و انجام تغییراتی در آن[۲۰] |
| ۷۳ق | بازسازی کعبه توسط حجاج و بازگرداندن آن به حالت پیش از بازسازی ابن‌زبیر[۲۱] |
| ۳۱۷ق | یورش قرمطیان به مکه و کندن حجرالاسود از کعبه و بردن آن.[۲۲] |
| ۳۳۹ق | برگرداندن حجرالاسود توسط قرمطیان در مقابل دریافت مبلغی فراوان[۲۳] |
| ۴۶۲ق | تبدیل طلای ناودان طلا و درِ کعبه به دینار توسط حاکم مکه به‌جهت مشکلات مالی[۲۴] |
| ۱۰۳۹ق و ۱۰۴۰ق | خرابی کعبه بر اثر سیل و بازسازی آن[۲۵] |
| ۱۴۱۴ق و ۱۴۱۵ق | مرمت دیوارهای بیرونی کعبه[۲۶] |
| ۱۴۱۷ق | بازسازی ستون‌ها و سقف کعبه[۲۷] |
| ۱۳۹۴ش | سقوط جرثقیل در کنار کعبه و کشته شدن ۱۰۷ نفر از حاجیان.[۲۸] |
نام‌های کعبه
«کعبه» پرکابردترین نام برای خانه خدا بوده و ازاین‌رو به این نام شناخته می‌شود[۲۹] و در قرآن هم به کار رفته است.[۳۰] قرآن از کعبه با نام «بیت»[۳۱] هم (در ترکیب‌های مختلف) یاد کرده که مشهورترینشان تعبیر «بیت‌الله» (خانه خدا) است.[۳۲] تعبیرهای دیگر عبارت‌اند از: البیت،[۳۳] البیت الحرام،[۳۴] البیت العتیق،[۳۵] «البیت المعمور»[۳۶] و «البیت المحرم»[۳۷] است.
در زمان‌های بسیار قدیم، کعبه به نام‌های دیگری چون قادِس، ناذِر و القریة القدیمة نیز خوانده می‌شد.[۳۸]
علت نامگذاری به کعبه
درخصوص علت نامگذاری به کعبه، دو علت ذکر شده است:
قبله و حج
قبله اول مسلمانان، بیت‌المقدس بود تا اینکه در مدینه آیه‌ای نازل شد و دستور تغییر قبله به سوی کعبه داده شد و کعبه تبدیل به قبله مسلمانان گشت.[۴۱] بر هر مسلمان لازم است هنگام خواندن نماز، به سمت کعبه قرار بگیرد.[۴۲]
معنویت کعبه
کعبه را قبله و علامتی برای جهت دادن تمام موجودیت انسان به سوی خدواند به‌شمار آورده‌اند.[۴۴] ارزش کعبه را به این دانسته‌اند که به نام توحید ساخته شده و یک «ارزش اعتقادی بزرگ مافوق بشری دارد و آن اینکه به نام یک فکر ساخته شده: توحید، به دست یک انسان ساخته شده و او بنیانگذار توحید.»[۴۵]
اقبال لاهوری متفکر اسلامی، نیز به اصل توحید در مورد کعبه اشاره دارد:
محمدحسین غروی اصفهانی از فقیهان شیعه نیز چنین سروده:
هانری کربن شرق‌شناس، در نوشته‌هایی به راز معنویت کعبه از نگاه مسلمانان پرداخته و جسم‌های این جهان را نشان و نقش‌گرفته از صورت‌های عالی در جهان دیگر می‌داند.[۴۸] او واقعیات این جهان را در حکم آینه‌ای دانسته که صورت‌هایی از نور را منعکس می‌کنند.[۴۹] او حج و مناسکی که در معبد کعبه انجام می‌گیرد را صورت‌دهنده جسم نوری زائر می‌داند که در ملکوتِ جسم وی تأثیر می‌گذارد.[۵۰]
در مورد کعبه آورده‌اند که صاحب خانه خداست و مردم، اهل خانه هستند. به همین دلیل، حاجی از هر کجا که آمده باشد، نماز را کامل می‌خواند. چرا که او مسافر نیست.[۵۱] سنایی، شاعر و عارف مسلمان قرن ششم هجری، انسان را به ترک تعلقات مادی دعوت می‌کند و معتقد است تا زمانی که انسان با خود بوده و خود را در نظر دارد، در کعبه نخواهد بود.[۵۲]
| « | حسن‌زاده آملی: «الهی! تن به سوی کعبه داشتن چه سودی دهد آن را که دل به سوی خداوند کعبه ندارد؟»[۵۳] | » |
تاریخ کعبه
گفته‌اند در روایات بسیاری، کعبه پیش از ابراهیم(ع) و به‌دست آدم(ع) بنا شده است.[۵۴] حتی در برخی روایات، بنای کعبه به قبل از خلقتِ حضرت آدم نسبت داده شده است.[۵۵] دیدگاه مشهور میان عالمان شیعه نیز این است که بنای کعبه مربوط به پیش از حضرت ابراهیم است.[۵۶] بر این اساس، می‌گویند این بنا در طوفان حضرت نوح از بین رفت.[۵۷] حضرت ابراهیم، همراه فرزندش اسماعیل، کعبه را براساس همان پایه‌هایی که داشت، تجدیدبنا کرد.[۵۸]
برخلاف این نظریه، علامه طباطبایی بنای کعبه را به ابراهیم(ع) نسبت داده است.[۵۹] محمدجواد مغنیه از مفسران شیعه هم روایات ساخته‌شدن کعبه قبل از آدم را خبر واحد دانسته و نپذیرفته است.[۶۰]
| « | غزالی: اما طواف و سعی بدان ماند که بیچارگان به درگاه ملوک شوند و گِرد کوشکِ مَلِک همی گردند تا فرصت یابند که حاجتِ خویش را عرضه کنند و در میانِ سرای، همی شوند و همی آیند و کسی را جویند که ایشان را شفاعت کند و امید می‌دارند که مگر ناگاه چشمِ مَلِک برایشان افتد و به ایشان نظری کند.[۶۱] | » |
بازسازی‌های کعبه
در گزارشی آمده است که قُصَیّ بن کِلاب _ جد چهارم پیامبر اسلام(ص)[۶۲] _ کعبه را تخریب و در بنای جدید، با چوب و برگ درخت خرما برای آن سقف ساخت.[۶۳] پنج سال پیش از بعثت پیامبر اسلام، سیلی در مکه، جاری شد و کعبه ویران گردید.[۶۴] براساس برخی نقل‌ها، کعبه آتش گرفت و نابود شد.[۶۵] کعبه تا پیش از آن، دارای سقف نبود.[۶۶] پس از سیل و خرابی کعبه، قریش به بازسازی آن همت گمارد[۶۷] و سقف و ناودانی برای آن ساخت.[۶۸] دیواری را که ابراهیم برای کعبه ساخت، حدود چهار متر و نیم گزارش کرده و گفته‌اند ارتفاع دیوار کعبه، در بازسازی قریش، به حدود نُه متر رسید.[۶۹] به گفته امام صادق(ع) حضرت اسماعیل(ع) با قرار دادن ستون‌هایی در کعبه، برای آن سقفی از برگ درخت خرما و گِل ساخته بود.[۷۰]
تخریب و بازسازی عبدالله بن زبیر و حجاج بن یوسف
در سال ۶۴ق، زبیریان با بنی‌امیه درگیر شدند و در این نبرد، کعبه، آسیب جدی دید.[۷۱] عبدالله بن زبیر، با وجود مخالفتِ برخی از اصحاب، باقی مانده دیوار کعبه را از پایه و اساس برداشت و بار دیگر آن را بنا کرد.[۷۲] او در بازسازی، ارتفاع کعبه را به حدود سیزده متر و نیم رساند.[۷۳] او درِ کعبه را که توسط قریش حدود دو متر از زمین بالا برده شده بود، بر روی زمین بنا کرد[۷۴] و برای کعبه دو سقف قرار دارد.[۷۵] ابن‌زبیر همچنین دو در برای کعبه گذاشت: یکی برای ورود و دیگری برای خروج.[۷۶] پس از کشته‌شدن ابن‌زبیر، حَجّاج بن یوسف بسیاری از تغییرات ابن‌زبیر را به حالت قبل بازگرداند.[۷۷]
بازسازی در ۱۰۴۰ق
در سال ۱۰۳۹ق، سیل بزرگی در مکه جاری شد. آب به داخل مسجدالحرام راه یافت و دیوارهای کعبه را ویران کرد. در نهایت، دیوارهای باقیمانده را فروریختند و خانه خدا را از نو بنا کردند[۷۸] گزارش این سیل و تجدید بنای آن را ملا زین‌العابدین کاشانی از علمای شیعه در آن زمان، که خود در این بازسازی کارگری می‌کرده، در رساله کوچکی به نام «مُفَرِّحَةُ الأنام فی تأسیس بیت الله الحرام» نوشته است.[۷۹][یادداشت ۱]
بازسازی در دوره معاصر
پس از بنای مجدد کعبه در سال ۱۰۴۰ق، تنها تعمیر و ترمیم‌هایی روی آن صورت گرفته است.[۸۰] مهم‌ترین این ترمیم‌ها، مرمتِ دیوارهای بیرونی کعبه بود که از سال ۱۴۱۴ق آغاز شد و در سال ۱۴۱۵ق پایان یافت.[۸۱] طرح مرمت درون کعبه نیز در دهم محرمِ سال ۱۴۱۷ق اجرا شد.[۸۲] در این طرح، علاوه بر ترمیمِ بخش‌های مختلف در درون کعبه، ستون‌ها و سقفِ کعبه به‌صورت کامل برداشته و از نو ساخته شد.[۸۳]
| تاریخچه بنا و بازسازی کعبه | ستون | سقف | در کعبه | دیوار کعبه | اندازه کعبه | ارتفاع دیوار کعبه |
|---|---|---|---|---|---|---|
| بنای حضرت ابراهیم | نداشت[۸۴] | نداشت[۸۵] | نداشت[۸۶] | ساخته شد[۸۷] | ـ | حدود ۴ متر و نیم.[۸۸] |
| بازسازی قریش پنج سال پیش از بعثت | شش ستون ساخته شد[۸۹] | ساخته شد[۹۰] | چند قرن پیش‌تر ساخته شده بود[۹۱] در این بازسازی حدود ۲ متر از سطح زمین بالا برده شد[۹۲] | کامل بازسازی شد[۹۳] | - | حدود ۹ متر[۹۴] |
| بازسازی عبدالله بن زبیر | شش ستون تبدیل به ۳ ستون گشت[۹۵] | کامل بازسازی شد و دو سقف برای کعبه ساخت[۹۶] | دو در برای کعبه ساخته شد[۹۷] و همچنین بر روی زمین قرار داده شد[۹۸] | کامل بازسازی شد[۹۹] | بزرگ‌تر شده و بخشی از حجر اسماعیل نیز در درون کعبه قرار داده شد[۱۰۰] | حدود ۱۳ متر و نیم[۱۰۱] |
| بازسازی حَجّاج | - | - | به حالت قبل (دو متر بالاتر از زمین) بازگشت و در دوم برداشته شد[۱۰۲]. | - | به حالت قبل از بازسازی ابن‌زبیر بازگشت[۱۰۳] | - |
| بازسازی در سال ۱۰۴۰ق | - | کامل بازسازی شد[۱۰۴] | - | کامل بازسازی شد[۱۰۵] | - | - |
| بازسازی دوران معاصر | کامل بازسازی شد[۱۰۶] | کامل بازسازی شد[۱۰۷] | تعویض شد[۱۰۸] | ترمیم[۱۰۹] | . | - |
بخش‌های بیرونی کعبه
حجر الاسود
حجرالاسود سنگی مقدس و نصب‌شده بر دیوار کعبه است که طواف از آن آغاز و به آن ختم می‌شود.[۱۱۰]
مُستَجار و مُلتَزَم
مستجار بخشی از دیوار غربی خانه خدا است که در دیوار پشت کعبه قرار گرفته است.[۱۱۱] مستجار در نزدیکی رکن یمانی[۱۱۲] و روبه‌روی در خانه خدا قرار گرفته است.[۱۱۳] دیوار کعبه که برای فاطمه بنت اسد، مادر امام علی(ع) گشوده شد و او برای به دنیا آوردن علی(ع) وارد آن گشت، مستجار دانسته شده است.[۱۱۴]
ملتزم را در یک معنا، بخشی از دیوار کعبه میان حجرالاسود و در کعبه دانسته‌اند[۱۱۵] و در معنای دیگر، هم‌معنای مستجار استفاده شده است.[۱۱۶]
در کعبه
درِ کعبه بر دیوار شرقی کعبه واقع شده[۱۱۷] و در روایات شیعه به خواندن دعا در زمان رسیدن به آن، توصیه کرده‌اند.[۱۱۸]
شاذَروان
شاذَروان برآمدگی کوتاه در اطراف دیوار کعبه است[۱۱۹] که جز در بخش حِجر اسماعیل، در سه سمت دیگر کعبه وجود دارد.[۱۲۰] مشهور فقیهان شیعه، این برآمدگی را جزو کعبه دانسته‌اند که طواف‌کننده باید خارج از آن، طواف کند.[۱۲۱]
ناودان طلا
ناودانی از جنس طلا بر بالای دیوار شمالی کعبه که آب روی سقف را به محوطه حِجر اسماعیل می‌ریزد.[۱۲۲] به دعا زیر این ناودان توصیه شده و آن را مستجاب دانسته‌اند.[۱۲۳]
پرده کعبه
پوشاندن کعبه را از سنت‌هایی با سابقه طولانی و پراهمیت دانسته‌اند که یکی از مناصب مهم در دوره جاهلی، پرده‌داری کعبه بود.[۱۲۴] پوشش کعبه، رنگ‌های مختلفی داشت؛ این پرده، گاه با پارچه سفید،[۱۲۵] گاه با پارچه سبز و گاه زردرنگ بود تا اینکه در عصر «الناصر عباسی» [یادداشت ۲]به رنگ سیاه درآمد و از آن به بعد، به همین رنگ باقی ماند.[۱۲۶] پرده کعبه، بیشتر در مصر و شام آماده می‌شد و در موارد اندکی، توسط برخی مناطق دیگر از جمله ایرانیان تهیه گردید.[۱۲۷] امروزه این پرده در کارگاهی در عربستان، آماده می‌گردد.[۱۲۸]
داخل کعبه
سال پنجم پیش از بعثت، در بازسازی، قریش سقفی برای آن بنا کرد که شش ستون در دو ردیف سه‌تایی داشت. در بازسازی کعبه توسط ابن‌زبیر، شش ستون تبدیل به سه ستون گشت و امروزه نیز تنها سه ستون باقی است.[۱۲۹]
داخل کعبه، اتاق کوچکی وجود دارد که راه‌پله‌ای برای رفتن روی سقف کعبه است.[۱۳۰] این اتاقک، دارای در کوچکی است که درِ توبه خوانده می‌شود.[۱۳۱] این در از طلا ساخته شده است.[۱۳۲]
از دوران‌های قدیم، قبایل، طوایف و پادشاهان هدایایی را برای نصب در درون کعبه ارسال می‌کردند.[۱۳۳] همچنین چاهی درون کعبه وجود داشت که هدایا را در آن قرار می‌دادند. این چاه در بازسازی کعبه توسط قریش، از بین رفت.[۱۳۴]
ارکان کعبه
ارکان، جمع «رکن» و به‌معنای پایه و ستون است.[۱۳۵] چون در گوشه‌های چهارگانه داخل کعبه، چهار ستون، سقف خانه را نگه داشته است، به هر یک از زوایای کعبه که ستونی را در بر دارد، «رکن» گفته می‌شود.[۱۳۶] کعبه دارای چهار رکن است:
- رکن شرقی (رکن حجرالاسود): این رکن تقریباً به سمت مشرق و چاه زمزم قرار گرفته و حجرالاسود در آن جای دارد.[۱۳۷] آغاز هر طواف از مقابل رکن حجرالاسود و پایانش نیز در مقابلِ همین رکن است.[۱۳۸]
- رکن شمالی یا عراقی: یکی از زوایای کعبه است که تقریباً به‌سمت شمال عربستان، یعنی کشور عراق واقع شده[۱۳۹] و طواف‌کننده پس از آن به حِجر اسماعیل می‌رسد.[۱۴۰]
- رکن غربی یا شامی: رکن غربی یکی از زوایای کعبه است که در سمت مغرب واقع شده[۱۴۱] و طواف‌کننده پس از حِجر اسماعیل به آن می‌رسد.[۱۴۲]
رویدادهای مهم
ولادت امام علی(ع)
امام علی(ع) در داخل کعبه متولد شد.[۱۴۵] برخی منابع اهل‌سنت نیز این واقعه را گزارش کرده‌اند.[۱۴۶]
نصب حجر الاسود به وسیله پیامبر(ص)
پنج سال پیش از بعثت پیامبر اسلام، در مکه، سیلی جاری شد و کعبه را ویران کرد.[۱۴۷] پس از سیل و خرابی کعبه، قریش به بازسازی آن همت گمارد.[۱۴۸] در هنگام بازسازی، هر قبیله، خواستار نصب حجرالاسود بود. اختلاف شدت گرفت و سرانجام با پیشنهاد حضرت محمد(ص)، سنگ را در لباسی(پارچه‌ای) [۱۴۹] گذاشته، اطراف آن، به رؤسای قریش سپرده شد و چون به مکان آن رسیدند، پیامبر سنگ را با دست خود برداشت و در جای مخصوص گذاشت.[۱۵۰]
موارد دیگر
ابرهه، فرمانروای یمن در سال ۵۷۱م به قصد ویران ساختن کعبه، به مکه حمله کرد. هنگامی که به آنجا رسیدند، با معجزه الهی، پرندگانی از آسمان بارانی از سنگریزه بر آنها فرو ریختند و سپاه ابرهه را نابود ساختند.[۱۵۱]
در پی امتناع عبدالله بن زبیر از بیعت با یزید، سپاهی به فرماندهی حُصَین بن نمیر برای مبارزه با او عازم مکه شد. در ماه محرم در سال۶۴ق به مکه رسید و در ربیع الاول همان سال، با منجنیق به سپاه ابن‌زبیر حمله کردند که در این حمله، به کعبه آسیب جدی وارد شد.[۱۵۲]
در ذی‌الحجه سال ۳۱۷ق، قِرمَطیان به مکه یورش بردند. آنها حجرالاسود را از کعبه کندند و با خود بردند و در سال ۳۳۹ق در مقابل دریافت مبلغی، آن را به کعبه بازگرداندند.[۱۵۳]
کعبه در ادبیات فارسی
سعدی:
عبدالقادر گیلانی رحمة الله علیه را دیدند در حرم کعبه روی بر حصبا نهاده همی گفت: ای خداوند ببخشای! وگر هر آینه مستوجب عقوبتم، در روز قیامتم نابینا برانگیز تا در روی نیکان شرمسار نشوم.[۱۵۴]
عبید زاکانی:
کسی وصال تو ای کعبهٔ مراد نیافت
که باطنش به خرابات و ظاهرش باتوست[۱۵۵]
نگارخانه
-
-
تصویر هوایی از کعبه
-
تصویر قدیمی از کعبه
-
سیل در اطراف کعبه
-
کعبه در سال ۱۲۹۷ق
-
کعبه در میانه مسجد الحرام
-
تصویر قدیمی از کعبه
-
تمیز کردن پشت‌بام کعبه با ربات
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، خطبه اول، ص۴۵.
- ↑ شریعتی، حج، سایت دکتر علی شریعتی.
- ↑ فعالی، درسنامه اسرار حج، ۱۳۹۰ش، ص۴۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۹.
- ↑ شریعتی، «توحید و شرک»، وبگاه دکتر علی شریعتی.
- ↑ «اهمیّت کعبه و مراسم حج در روایات»، سایت آیت الله مکارم شیرازی؛ نگاه کنید به سوره آل‌عمران، ۹۶.
- ↑ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، خطبه اول، ص۴۵.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۲۴۰.
- ↑ فعالی، درسنامه اسرار حج، ۱۳۹۰ش، ص۵۰.
- ↑ خرمشاهی «کعبه»، ج۲، ص۱۸۸۳
- ↑ ابن‌شهر آشوب، مناقب آل‌أبی‌طالب علیهم‌السلام، ۱۳۷۹ق، ج۲، ص۱۳۵.
- ↑ سجادی، «ابراهیم خلیل(ع)»، ص۴۹۹.
- ↑ «کعبه و بررسی تاریخ بنای آن در قرآن، سایت پرتال جامع علوم انسانی.»
- ↑ صبری باشا، موسوعة مرآة الحرمين الشريفين وجزيرة العرب ۲۰۰۴م، ج۲، ص۶۶۴.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج ۱۰، ص۸۲۲.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج ۱۰، ص۸۲۳.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۵.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۴۶.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۶۴.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۳۴۹.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۳۴۹.
- ↑ دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ۱۳۷۶ش، ص۱۹۰–۱۹۲
- ↑ دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ۱۳۷۶ش، ص۱۹۰–۱۹۲
- ↑ ابن‌کثیر، البداية و النهاية، ۱۴۰۷ق، ج۱۲، ص۹۹.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۶۷.
- ↑ امین کردی، «آخرین توسعه و مرمت کعبه»، ص۱۲۸-۱۳۰.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۷۱.
- ↑ کشته و ۲۳۸زخمی در سقوط جرثقیل هنگام طواف کعبه»، عصر ایران.
- ↑ جناتی، «اسامی کعبه در قرآن» ص۳۷.
- ↑ سوره مائده، آیه۹۵.
- ↑ جناتی، «اسامی کعبه در قرآن» ص۴۲.
- ↑ جناتی، «اسامی کعبه در قرآن» ص۴۲.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۲۵.
- ↑ سوره مائده، آیه ۹۷.
- ↑ سوره حج، آیه۲۹.
- ↑ جناتی، «اسامی کعبه در قرآن» ص۴۰.
- ↑ سوره ابراهیم، آیه۳۷.
- ↑ خرمشاهی، «کعبه»، ج۲، ص۱۸۸۳.
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۷۱۸
- ↑ جناتی، «اسامی کعبه در قرآن»، ص۳۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۴۹۱.
- ↑ خرمشاهی، «کعبه»، ج۲، ص۱۸۸۳
- ↑ امام خمینی، مناسک حج، ۱۳۸۲ش، ص۵۴.
- ↑ انصاریان، حج در آینه عرفان، ۱۳۸۶ش، ص۲۰..
- ↑ شریعتی، «توحید و شرک»، سایت دکتر علی شریعتی.
- ↑ اقبال لاهوری، پیام مشرق، بخش ۲۱۸، می‌تراشد فکر ما هر دم خداوندی دگر»، سایت گنجور.
- ↑ انصاریان، حج در آیینه عرفان، ۱۳۸۶ش، ص۲۱.
- ↑ کربن، «راز معنوی خانه کعبه(۳)»، ص۲۹.
- ↑ کربن، «راز معنوی خانه کعبه(۳)»، ص۲۹.
- ↑ کربن، «راز معنوی خانه کعبه(۲)»، ص۵۸.
- ↑ رفیعی، «شریعتی و حج»، سایت زیتون
- ↑ یزدانی، «حج در آینه شعر فارسی»، ص۱۳۲.
- ↑ «الهی! خانه کجا و صاحب خانه کجا؟»، سایت خبر آنلاین.
- ↑ امام، «کعبه و بررسی تاریخ بنای آن در قرآن»، ص۶۰.
- ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۴۱.
- ↑ امام، «کعبه و بررسی تاریخ بنای آن در قرآن»، ص۶۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۴۵۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۴۵۵.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۳۵۰.
- ↑ مغنیه، تفسیرالکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۲۰۳.
- ↑ غزالی، کیمیای سعادت، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۲۴۰.
- ↑ ابن اثیر، اسد الغابة، دارالکتاب العربی، ج۱، ص۱۲.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۱، ص۲۴۰.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۴۵.
- ↑ صفری فروشانی، مکه در بستر تاریخ، ۱۳۸۶ش، ص۹۴.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۷۸.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۴۶.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۴۶.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۷۰.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۲۰۴.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۶۴.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۶۴.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۷۰.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۷۰.
- ↑ صفری فروشانی، مکه در بستر تاریخ، ۱۳۸۶ش، ص۱۰۸.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۳۴۹.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۳۴۹.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۶۷.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۶۷.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۷۰.
- ↑ امین کردی، «آخرین توسعه و مرمت کعبه»، ص۱۲۸-۱۳۰.
- ↑ امین کردی، «آخرین توسعه و مرمت کعبه»، ص۱۳۲.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۷۱.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۷۸.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۷۸.
- ↑ صبری باشا، موسوعة مرآة الحرمین الشریفین وجزیرة العرب ۲۰۰۴م، ج۲، ص۶۶۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۴۵۵.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۷۰.
- ↑ صفری فروشانی، مکه در بستر تاریخ، ۱۳۸۶ش، ص۱۰۶.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۴۶.
- ↑ صبری باشا، موسوعة مرآة الحرمین الشریفین وجزیرة العرب ۲۰۰۴م، ج۲، ص۶۶۴.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۷۰.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۷۰.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۷۰.
- ↑ صفری فروشانی، مکه در بستر تاریخ، ۱۳۸۶ش، ص۱۰۶.
- ↑ صفری فروشانی، مکه در بستر تاریخ، ۱۳۸۶ش، ص۱۰۸.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۳۴۹.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۷۰.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۶۴.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۶۴.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۷۰.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۳۴۹.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۳۴۹.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۶۷.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۶۷.
- ↑ امین کردی، «آخرین توسعه و مرمت کعبه»، ص۱۳۰-۱۳۳.
- ↑ امین کردی، «آخرین توسعه و مرمت کعبه»، ص۱۴۰-۱۴۲.
- ↑ امین کردی، «آخرین توسعه و مرمت کعبه»، سایت پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ امین کردی، «آخرین توسعه و مرمت کعبه»، ص۱۴۳.
- ↑ شهیدثانی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۲۶۲.
- ↑ صفری فروشانی، مکه در بستر تاریخ، ۱۳۸۶ش، ص۱۰۱.
- ↑ طریحی، مجمع البحرین، ۱۳۷۵ش، ج۳، ص۲۵۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، پاورقی ص۳۵۵.
- ↑ راز ولادت علی علیه‌السلام در درون کعبه»، پایگاه امام علی(ع).
- ↑ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ۱۳۶۰ش، ج۱۰، ص۱۸۸.
- ↑ عاملی، الزبدة الفقهیة فی شرح الروضة البهیة، ۱۴۲۷ق، ج۳، ص ۴۰۶.
- ↑ «باب الکعبة المشرفة»، سایت الرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام و المسجد النبوی.
- ↑ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۵۳۱-۵۳۲.
- ↑ موسوی شاهرودی، جامع الفتاوی ـ مناسک حج، ۱۴۲۸ق، ص۱۲۳.
- ↑ شراب، فرهنگ اعلام جغرافیایی - تاریخی در حدیث و سیره نبوی، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۲۰۵.
- ↑ منتظری، احکام و مناسک حج، ۱۴۲۸ق، ص۱۵۲.
- ↑ غفاری، راهنمای حرمین شریفین، ۱۳۷۰ش، ص۱۷۸.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۴۰۷.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۹۴.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۹۵.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۸۵.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۸۴.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۸۶.
- ↑ صفری فروشانی، مکه در بستر تاریخ، ۱۳۸۶ش، ص۱۰۶.
- ↑ «باب الکعبة المشرفة»، سایت الرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام و المسجد النبوی.
- ↑ الشریف، «معلومات عن باب التوبة فی الکعبة»، سایت موضوع.
- ↑ «باب الکعبة المشرفة»، سایت الرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام و المسجد النبوی.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۸۰.
- ↑ صفری فروشانی، مکه در بستر تاریخ، ۱۳۸۶ش، ص۱۰۵.
- ↑ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ۱۴۶۰ق، ج۴، ص۲۳۴.
- ↑ صادقی اردستانی، احمد، حج از میقات تا میعاد، ۱۳۸۵ش، ص۱۰۴.
- ↑ مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۳۷۷ش، ص۲۷۵.
- ↑ مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۳۷۷ش، ص۲۷۵.
- ↑ شراب، فرهنگ اعلام جغرافیایی، ۱۳۸۳ش، ص۳۶.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی، ۱۳۸۵ش، ص۶۱.
- ↑ مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۳۷۷ش، ص۲۷۵.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی، ۱۳۸۵ش، ص۶۱.
- ↑ عاملی، الاصطلاحات الفقهیة، ۱۴۱۳ق، ص۱۹۹.
- ↑ مروّج، اصطلاحات فقهی، ۱۳۷۹ش، ص۲۵۰.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۵
- ↑ حافظ نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۵۹۳.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۷۰.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۴۶.
- ↑ سبحانی،فروغ ابدیت،۱۳۸۵ ش، ص۲۰۳.
- ↑ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ۱۹۹۷م، ج۳، ص۴۸۷.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۴۲–۳۴۵
- ↑ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ۱۹۹۷م، ج۱۱، ص۶۳۴.
- ↑ دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ۱۳۷۶ش، ص۱۹۰–۱۹۲.
- ↑ سعدی، گلستان، باب دوم در اخلاق درویشان، حکایت شمارهٔ ۳، سایت گنجور.
- ↑ شجاعی، «کعبه در آیینه شعر»، ص۱۱۸.
- ↑ پروین اعتصامی، «دیوان اشعار، قصیدهٔ شمارهٔ ۸» سایت گنجور.
- ↑ حافظ، «غزل شمارهٔ ۲۰۸»، سایت گنجور.
- ↑ عطار، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شمارهٔ ۱۰۷، سایت گنجور.
- ↑ شاه نعمت‌الله ولی، «غزلیات»، غزل شمارهٔ ۴۴۸.، سایت گنجور.
- ↑ حافظ، «غزلیات»غزل شمارهٔ ۲۵۵، سایت گنجور.
- ↑ سعدی، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شمارهٔ ۹۵.، سایت گنجور.
- ↑ سعدی، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شمارهٔ ۲۳۱، سایت گنجور.
یادداشت
منابع
- ابن‌اثر، اسد الغابة، بیروت، دارالکتاب العربی.
- ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، تحقیق ابی‌الفداء عبدالله القاضی، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۰۷ق.
- ابن‌شهرآشوب مازندرانی، مناقب آل‌اَبی‌طالب علیهم‌السلام، قم، انتشارات علامه، چاپ اول، ۱۳۷۹ق.
- ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، تحقیق عبدالله بن عبدالمحسن الترکی، مصر، ۱۹۹۷م.
- ابن‌منظور، لسان‌العرب، قم، ادب، ۱۴۰۵ق.
- ابن‌هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، تحقیق مصطفی السَّقا، ابراهیم الاَبیاری، عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، چاپ اول، بی‌تا.
- اقبال لاهوری، محمد، «پیام مشرق، بخش ۲۱۸، می‌تراشد فکر ما هر دم خداوندی دگر»، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
- «الهی! خانه کجا و صاحب خانه کجا؟»،سایت خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۲مرداد ۱۳۸۹ش، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
- امام خمینی، مناسک حج، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۲ش.
- امام، سیدجلال، «کعبه و بررسی تاریخ بنای آن در قرآن»، معرفت، شماره ۱۱۴، ۱۳۸۶ش.
- امین کردی، عبیدالله، «آخرین توسعه و مرمت کعبه»، میقات حج، شماره ۳۶، ۱۳۸۰ش.
- «اهمیّت کعبه و مراسم حج در روایات»، سایت آیت‌الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
- انصاریان، حسین، «حج در آینه عرفان»، نشر مشعر، ۱۳۸۶ش.
- «باب الکعبة المشرفة»، سایت الرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام و المسجد النبوی، تاریخ بازدید:۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق: سهیل زکار، ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق.
- بلاغی، عبدالحجت، حجة التفاسیر و بلاغ الإکسیر، قم، حکمت، ۱۳۸۶ق.
- پروین اعتصامی، «دیوان اشعار، قصیدهٔ شمارهٔ ۸» سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
- جناتی، محمدابراهیم، «اسامی کعبه در قرآن»، میقات حج، شماره ۱، ۱۳۷۱ش.
- جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
- حافظ، «غزلیات»، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۸تیر ۱۴۰۱ش.
- حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، مصر، دارالحرمین، ۱۴۱۷ق.
- خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، تهران، دوستان-ناهید، ۱۳۷۷ش.
- دفتری فرهاد، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، فرزان روز، ۱۳۷۶ش.
- «راز ولادت علی علیه‌السلام در درون کعبه»، پایگاه امام علی(ع)، تاریخ بازدید: ۱۸تیر ۱۴۰۱ش.
- رفیعی، سیدجواد، «شریعتی و حج»، سایت زیتون، تاریخ درج مطلب: ۱۷ مرداد ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
- سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، قم بوستان کتاب، ۱۳۸۵ش،
- سعدی، «دیوان اشعار، غزلیات»، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
- سعدی، «گلستان،»، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
- سیدِ رضی، محمد بن حسین، نهج‌البلاغة، تحقیق صبحی صالح، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- شاه نعمت‌الله ولی، «غزلیات»، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
- شجاعی، محمد، «کعبه در آیینه شعر»، میقات حج، ش۱۵، فروردین ۱۳۷۵ش.
- شراب، محمدحسین، فرهنگ اعلام جغرافیایی - تاریخی در حدیث و سیره نبوی، ترجمه محمدرضا نعمتی و حمیدرضا شیخی، تهران، بی‌نا، ۱۳۸۳ش
- شریعتی، علی «توحید و شرک»، سایت دکتر علی شریعتی، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
- شریعتی، علی، حج، سایت دکتر علی شریعتی، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
- شهید ثانی، زین‌الدین، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، شرح سیدمحمد کلانتر، قم، کتابفروشی داوری، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، مقدمه آقابزرگ تهرانی، تحقیق احمد قصیرعاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، مؤسسة آل‌البیت لإحیاء التراث، ۱۴۱۶ق.
- صادقی اردستانی، احمد، حج از میقات تا میعاد، تهران، مشعر، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
- صبری باشا، ایوب، موسوعة مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب ترجمه ماجده معروف، حسین مجیب المصری، عبدالعزیز عوض، قاهره، دارالآفاق العربیة، ٢٠٠٤م.
- صفری فروشانی، نعمت‌الله، مکه در بستر تاریخ، قم، مرکز جهانی علوم انسانی، ۱۳۸۶ش.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ‌الطبری، تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم، مصر، دارالمعارف، ۱۹۶۸م.
- طریحی، فخرالدین، مجمع‌البحرین، تحقیق سیداحمد حسینی، تهران، کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.
- عاملی، سید محمدحسین ترحینی، الزبدة الفقهیة فی شرح الروضة البهیة، قم، دارالفقه ۱۴۲۷ق.
- عاملی، یاسین عیسی، الاصطلاحات الفقهیة فی الرسائل العملیة، بیروت، دار البلاغة، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- عطار، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شمارهٔ ۱۰۷، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۸تیر ۱۴۰۱ش.
- غزالی، ابوحامد محمد، کیمیای سعادت، تصحیح حسین خدیوجم، تهران، کتیبه، ۱۳۸۰ش.
- غفاری، ابراهیم، راهنمای حرمین شریفین، بی‌جا، اسوه، ۱۳۷۰ش.
- فعالی، محمدتقی، درسنامه اسرار حج، تهران، مشعر، ۱۳۹۰ش.
- قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، قم، الهادی، ۱۳۸۱ش.
- کربن، هانری، «راز معنوی خانه کعبه۲»، مترجم: بزرگ نادرزاده، مجله معارف اسلامی، شماره ۷، آبان ۱۳۴۷ش.
- کربن، هانری، «راز معنوی خانه کعبه۳»، مترجم: بزرگ نادرزاده، مجله معارف اسلامی، شماره ۸، فروردین ۱۳۴۸ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مروج، حسین، اصطلاحات فقهی، قم، بخشایش، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- مشکینی، میرزا علی، مصطلحات الفقه، بی‌جا، بی‌نا، ۱۳۷۷ش.
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۰ش.
- مطهری، مرتضی،مجموعه آثار، تهران، صدرا، بی‌تا.
- الشریف، عبدالرحیم، «معلومات عن باب التوبة فی الکعبة»، سایت موضوع، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
- مغنیه، محمدجواد، تفسیر الکاشف، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- منتظری، حسینعلی، احکام و مناسک حج، قم، نشر سایه، ۱۴۲۸ق.
- موسوی شاهرودی، سیدمرتضی، تهران، جامع الفتاوی مناسک حج، نشر مشعر، چاپ سوم، ۱۴۲۸ق.
- یزدانی، خلیل‌الله، «حج در آینه شعر فارسی»، میقات حج، ش۱۶، ۱۳۷۵ش.
- یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر.