کعبه
کعبه، قبله و عبادتگاه مسلمانان، نماد توحید و مقدسترین مکان بر روی زمین. کعبه را نخستين محل برای عبادت همگان و علامتی برای جهت دادن انسان به سوی خداوند بهشمار آوردهاند.
این بنا در مسجدالحرام در شهر مکه واقع شده است. مسلمانان باید رو به سوی کعبه، نماز بخوانند و حاجیان در اعمال حج، باید به دور کعبه طواف کرد. در حریم کعبه، کسی حق تعرض به انسان و حیوان را ندارد. امام علی(ع)، در کعبه متولد گردید.
مشهور عالمان شیعه، براساس روایات، تاریخ بنای اولیه کعبه را پیش از ابراهیم(ع)، در دوره آدم(ع) و حتی قبل از خلقتِ حضرت آدم دانستهاند. برخی عالمان، مخالف این نظریه بوده و بنای اولیه کعبه را توسط ابراهیم(ع) دانستهاند. پنج سال پیش از بعثت پیامبر اسلام، کعبه به جهت سیل ویران گردید. قریش آنرا به صورت کامل بازسازی کرد و سقف و ناودانی را برای اولین بار برای کعبه قرار داد. در سال ۶۴ و سال ۱۰۴۰ قمری تمام کعبه مورد بازسازی قرار گرفت. در دوره معاصر نیز کعبه مرمت گردید و سقف و ستون آن بازسازی شد.
داخل کعبه، اتاق کوچکی وجود دارد که راهپله برای رفتن بر روی سقف کعبه است. این اتاقک، دارای در کوچکی است که در توبه خوانده میشود. کعبه دارای چهار رکن است که رکن حجر الاسود به جهت قرار گرفتن حجر الاسود در آن و آغاز طواف از آنجا، شهرت بیشتری دارد.
اهمیت و جایگاه
امام علی (ع):
خدا کعبه را برای اسلام نشان، و
برای پناهندگان خانه امان ساخت».[۱]
شریعتی:
اینک کعبه است، در میانه گردابی، گردابی خروشان که چرخ میخورد و کعبه را طواف میکند. یک نقطه ثابت در وسط و جز او، همه متحرک در پیرامونش، دایرهوار بر گردش. ثبوت ابدی و حرکت ابدی! آفتابی در میانه و بر گردش، هر یک، ستارهای در فلک خویش، دایرهوار بر گرد آفتاب.[۲]
کعبه را مقدسترین و محترمترین مکان بر روی زمین،[۳] نخستين خانه توحید[۴] و وسیله هدایت جهانیان[۵] دانستهاند. قرآن این خانه را خانهای مبارک خوانده[۶] و دلیل آنرا وسیله بودن کعبه در هدایت، همبستگى، اتحاد، تقرب به خداوند و ... دانستهاند.[۷] کعبه در مسجدالحرام در شهر مکه قرار گرفته است.[۸]
امام علی(ع) کعبه را پرچمی برای اسلام معرفی کرده[۹] و امام صادق(ع) نگاه به کعبه را عبادت دانسته[۱۰] و باور داشت مادامی که کعبه پابرجاست، دین پایدار خواهد بود.[۱۱] در حریم کعبه، کسی حق تعرض به انسان و حیوانات را ندارد.[۱۲]
کعبه را نماد توحید دانستهاند.[۱۳] اما با گذشت زمان از صورت معبد یکتاپرستانه به صورت بتکده درآمد.[۱۴] پیامبر اسلام پس از فتح مکه، بتهای کعبه را از بین برد و برای شکستن بت بزرگ بر بالای کعبه، علی(ع) را بر روی دوش خود قرار داد تا آنرا بشکند.[۱۵]
ناصرخسرو، متکلم و شاعر اسماعیلی در قصیدهای که بهترینهای عالم هستی را برشمرده، کعبه را برترین بناها دانسته است.[۱۶]
برای کعبه و حج، مسئولیتهای مختلفی میان اعراب جاهلی وجود داشت و پیامبر اسلام، پس از فتح مکه توسط سپاه اسلام، تنها دو مسئولیت را تأیید کرد؛ یکی سدانت کعبه و دیگری سقایت حاجیان.[۱۷]
شهید مطهری از متفکران معاصر شیعه معتقد بود براساس آیات قرآن، کعبه، خانهای پربرکت و منشأ خیرات و برکات برای اهل توحید و مسلمانان است.[۱۸]
خداوند، انسانهای پیشین از آدم تا آیندگان را با سنگهایی در مکه آزمایش کرد که نه زیان میرسانند، و نه نفعی دارند، ... این سنگها را خانه محترم خود و عامل پایداری مردم گردانید. کعبه را در سنگلاخترین مکانها، بیگیاهترین زمینها، ... قرار داد. ... سپس آدم و فرزندانش را فرمان داد که به سوی کعبه برگردند |
---|
، و آن را مرکز اجتماع و سر منزل مقصود گردانند، تا مردم با عشق قلبها، ... به مکه روی آورند، ... و گرداگرد کعبه، لا اله الا اللّه بر زبان جاری سازند، و در اطراف خانه، طواف کنند، و با موهای آشفته، و بدنهای پر گرد و غبار در حرکت باشند. لباسهای خود را که نشانه شخصیت هر فرد است درآورند، و با اصلاح نکردن موهای سر، قیافه خود را تغییر دهند، که آزمونی بزرگ، و امتحانی سخت، و آزمایشی آشکار برای پاکسازی و خالص شدن است. خداوند آن را سبب رحمت و رسیدن به بهشت قرار داد.[۱۹] |
گاهشمار کعبه | |
---|---|
سده ۲۰ پیش از میلاد[۲۰] | بنای کعبه توسط ابراهیم(ع)[۲۱] |
حدود هفتصد پیش از هجرت | دری برای کعبه توسط حاکمی از یمن قرار داده شد.[۲۲] |
عام الفیل | حمله ابرهه و سپاهیانش برای نابودی کعبه[۲۳] |
عام الفیل | نابودی سپاه ابرهه با معجزه خداوند[۲۴] |
۱۳ رجب سال ۳۰ عام الفیل. | ولادت امام علی(ع) در کعبه[۲۵] |
سال ۳۵ عام الفیل (پنج سال پیش از بعثت) | سیل و خرابی کعبه و بازسازی آن توسط قریش[۲۶] |
سال ۶۴ هجری قمری | کعبه در جنگ میان زبیریان با بنیامیه، آسیب جدی دید.[۲۷] |
سال ۶۵ هجری قمری | بازسازی کعبه توسط عبدالله بن زبیر و انجام برخی تغییرات در کعبه[۲۸] |
سال ۷۳ هجری قمری | بازسازی توسط حجاج و بازگرداندن کعبه به حالت پیش از بازسازی ابنزبیر[۲۹] |
ذیالحجه سال ۳۱۷ق | یورش قرمطیان به مکه و کندن حجرالاسود از کعبه و بردن آن.[۳۰] |
سال ۳۳۹ق | برگرداندن حجر الاسود توسط قرمطیان در مقابل مبلغی فراوان[۳۱] |
سال ۴۶۲ هجری قمری | حاکم مکه بهجهت مشکلات مالی، طلای ناودان طلا و درِ کعبه را جدا کرده و تبدیل به دینار نمود.[۳۲] |
سال ۱۰۳۹ ق و سال ۱۰۴۰ ق | جاری شدن سیل بزرگ در مکه، خرابی کعبه و بازسازی آن[۳۳] |
سال ۱۴۱۴ق و سال ۱۴۱۵ق | مرمت دیوارهای بیرونی کعبه[۳۴] |
سال ۱۴۱۷ق | بازسازی ستونها و سقف کعبه[۳۵] |
سال ۱۳۹۴ش | سقوط جرثقیل در کنار کعبه و کشته شدن ۱۰۷ نفر از حاجیان.[۳۶] |
نامگذاری
- در علت نامگذاری خانه خدا به «کعبه» که قرآن نیز از این نام استفاده کرده،[۳۷] دو علت ذکر شده است:
- از کعبه با نام «عتیق (آزاد)» نیز یاد شده است.[۴۱] از امام باقر(ع) در علت نامگذاری کعبه به عتیق پرسیدند و امام علت آنرا چنین دانست که آن، خانهای است آزاد و رها از همه مردم دانست و هیچکس، مالک و صاحب آن نیست.[۴۲]
- به کعبه، «بیت» نیز گفته میشود و در بسیاری از آیات، از تعبیر «بیت» برای کعبه استفاده شده[۴۳] که از مشهورترین آنها، تعبیر بیتالله (خانه خدا) است.[۴۳] نامهای دیگر در قرآن، البیت،[۴۴] البیت الحرام،[۴۵] البیت العتیق،[۴۶] «البیت المعمور»[۴۷] و «البیت المحرم»[۴۸] است.
- در زمانهای بسیار قدیم، کعبه به نامهای دیگری چون قادِس، ناذِر و القریة القدیمة نیز خوانده میشد.[۴۹]
قبله و حج
قبله اول مسلمانان، بیتالمقدس بود تا اینکه در مدینه آیهای نازل شد و دستور تغییر قبله به سوی کعبه داده شد و کعبه تبدیل به قبله مسلمانان گشت.[۵۰] بر هر مسلمان لازم است هنگام خواندن نماز، به سمت کعبه قرار بگیرند.[۵۱]
در اعمال حج، باید به دور کعبه طواف کرد.[۵۲]
معنویت کعبه
کعبه را قبله و علامتی برای جهت دادن تمام موجودیت انسان به سوی خدواند بهشمار آوردهاند.[۵۳] ارزش کعبه را به این دانستهاند که به نام توحید ساخته شده و یک «ارزش اعتقادی بزرگ مافوق بشری و بشری دارد و آن اینکه به نام یک فکر ساخته شده: توحید، به دست یک انسان ساخته شده و او بنیانگذار توحید.»[۱۳]
اقبال لاهوری متفکر بزرگ اسلامی، نیز به اصل توحید در مورد کعبه اشاره دارد:
ره مده در کعبه ای پیر حرم اقبال را | هر زمان در آستین دارد خداوندی دگر[۵۴] |
محمدحسین غروی اصفهانی از فقیهان شیعه نیز چنین سروده:
گهی به کعبه جانان سفر توانی کرد | که در منای وفا ترک سر توانی کرد[۵۵] |
هانری کربن شرقشناس مشهور، در نوشتههایی به راز معنویت کعبه از نگاه مسلمانان پرداخته و جسمهای این جهان را نشان و نقشگرفته از صورتهای عالی در جهان دیگر میداند.[۵۶] او واقعیات این جهان را در حکم آینهای دانسته که صورتهایی از نور را منعکس میکنند.[۵۷] او حج و مناسکی که در معبد کعبه انجام میگیرد را صورت دهنده جسم نوری زائر میداند که در ملکوتِ جسم وی تأثیر میگذارد.[۵۸]
در مورد کعبه آوردهاند که صاحب خانه خداست و مردم، اهل خانه هستند. به همین دلیل، حاجی از هر کجا که آمده باشد، نماز را کامل میخواند. چرا که او مسافر نیست.[۵۹] سنایی، شاعر و عارف مسلمان قرن ششم هجری، انسان را به ترک تعلقات مادی دعوت میکند و معتقد است تا زمانی که انسان با خود بوده و خود را در نظر دارد، در کعبه نخواهد بود.[۶۰]
« | حسنزاده آملی: «الهی! تن به سوی کعبه داشتن چه سودی دهد آن را که دل به سوی خداوند کعبه ندارد؟»[۶۱] | » |
بنای کعبه
روایات بسیاری، تاریخ بنای کعبه را پیش از ابراهیم(ع)، در دوره آدم(ع)[۶۲] و حتی قبل از خلقتِ حضرت آدم دانستهاند.[۶۳] مشهور عالمان شیعه نیز بنای کعبه را پیش از حضرت ابراهیم دانستهاند.[۶۴] این بنا تا زمان طوفان حضرت نوح باقی بود و سپس در طوفان از بین رفت.[۶۵] حضرت ابراهیم به همراه فرزندش اسماعیل، کعبه را براساس همان پایههایی که داشت، تجدید بنا کردند.[۶۶]
برخلاف این نظریه، علامه طباطبایی، بنای کعبه را توسط ابراهیم(ع) و نه پیش از آن، دانسته است.[۶۷] او معتقد بود، بدون شک، ابراهیم کعبه را بنا کرد.[۶۸]
غزالی:
اما طواف و سعی بدان ماند که بیچارگان به درگاه ملوک شوند و گِرد کوشکِ ملکِ همی گردند تا فرصت یابند که حاجتِ خویش را عرضه کنند و در میانِ سرای، همی شوند و همی آیند و کسی را جویند که ایشان را شفاعت کند و امید میدارند که مگر ناگاه چشمِ مَلِک برایشان افتد و به ایشان نظری کند.[۶۹]
محمد جواد مغنیه از مفسران معاصر شیعه، روایتهای بنای کعبه قبل از آدم را خبر واحد دانسته و نمیپذیرد.[۷۰] او معتقد است مسئولیت و تکلیفی بر دانستن تاریخ بنای کعبه نداریم.[۷۱] شیخ طوسی نیز نظری در این مسئله نمیدهد و تنها به ذکر اختلافی بودن آن، اکتفا کرده است.[۷۰]
بازسازیهای کعبه
پنج سال پیش از بعثت پیامبر اسلام، در مکه، سیلی جاری شد و کعبه ویران گردید.[۷۲] براساس برخی نقلها، کعبه آتش گرفت و نابود شد.[۷۳] کعبه تا پیش از آن، دارای سقف نبود.[۷۴] پس از سیل و خرابی کعبه، قریش به بازسازی آن همت گمارد.[۷۵] و سقفی برای کعبه بنا کرد و ناودانی نیز برای آن ساخت.[۷۶] دیوار کعبه، ساخته شده توسط حضرت ابراهیم را ۹ ذراع (حدود چهار متر و نیم) دانستهاند که در بازسازی، قریش، ارتفاع آنرا به ۱۸ ذراع (حدود ۹متر) رساند.[۷۷]
تخریب و بازسازی عبدالله بن زبیر و حجاج بن یوسف
کعبه در سال ۶۴هجری، در جنگ میان زبیریان با بنیامیه درگیر شدند و در این نبرد، کعبه، آسیب جدی دید.[۷۸] عبدالله بن زبیر با وجود مخالفتِ برخی از اصحاب، باقی مانده دیوار کعبه را از پایه و اساس برداشت و بار دیگر آن را بنا کرد.[۷۸] او در بازسازی، ارتفاع کعبه را به ۲۷ ذراع (حدود ۱۳ متر و نیم) رساند.[۷۷] در کعبه که توسط قریش حدود دو متر از زمین بالا برده شده بود، بر روی زمین قرار داد[۷۷] و برای کعبه دو سقف قرار دارد.[۷۹] ابنزبیر برای کعبه دو در گذاشت؛ یکی برای ورود و دیگری برای خروج.[۸۰] او کمی از حجر اسماعیل را به کعبه ملحق کرد[۸۱] و با دستان خود، حجر الاسود را در جایش قرار داد.[۸۲] پس از کشتهشدن ابنزبیر، حجاج بن یوسف بسیاری از تغییرات ابنزبیر را به حالت قبل بازگرداند.[۸۳]
بازسازی در ۱۰۴۰ق
در سال ۱۰۳۹ قمری، سیل بزرگی در مکه جاری گردید. آب به داخل مسجدالحرام راه یافت و دیوارهای کعبه را ویران کرد. در نهایت، دیوارهای باقیمانده را فرو ریختند و خانه خدا را از نو بنا کردند[۸۴] گزارش این سیل و تجدید بنای آن توسط ملا زینالعابدین کاشانی از علمای شیعه در آن زمان، که خود در این بازسازی کارگری میکرده، در رساله کوچکی به نام «مُفَرِّحَةُ الأنام فی تأسیس بیت الله الحرام» نوشته شده است.[۸۵]
بازسازی در دوره معاصر
پس از بنای مجدد کعبه در سال ۱۰۴۰ قمری، بر کلیت کعبه تنها تعمیر و ترمیم صورت گرفته است.[۸۶] مهمترین این ترمیمها، مرمتِ دیوارهای بیرونی کعبه بود که از سال ۱۴۱۴ق آغاز و تا سال ۱۴۱۵ق تمام گردید.[۸۷] این کار بدون نصب دیوارهای کارگاهیِ موقت و تنها با داربستهای روباز صورت پذیرفت و مجموعه عملیاتی که انجام میشد، در دید زائران و حاجیان بود.[۸۷] طرح مرمت درون کعبه نیز در دهم محرم سال ۱۴۱۷ق و پس از مطالعات و بررسی، به مرحله اجرا درآمد.[۸۸] در این طرح، علاوه بر ترمیمِ بخشهای مختلف در درون کعبه، ستونها و سقفِ کعبه بهصورت کامل برداشته و از نو تجدید گردید.[۸۹]
تاریخچه بنا و بازسازی کعبه | ستون | سقف | در کعبه | دیوار کعبه | اندازه کعبه | ارتفاع دیوار کعبه |
---|---|---|---|---|---|---|
بنای حضرت ابراهیم | نداشت[۹۰] | نداشت[۹۱] | نداشت[۹۲] | ساخته شد[۹۳] | ـ | حدود ۴ متر و نیم.[۹۴] |
بازسازی قریش پنج سال پیش از بعثت | شش ستون ساخته شد[۹۵] | ساخته شد[۹۶] | چند قرن پیشتر ساخته شده بود[۹۷] در این بازسازی حدود ۲ متر از سطح زمین بالا برده شد[۹۸] | کامل بازسازی شد[۹۹] | - | حدود ۹ متر[۱۰۰] |
بازسازی عبدالله بن زبیر | شش ستون تبدیل به ۳ ستون گشت[۱۰۱] | کامل بازسازی شد و دو سقف برای کعبه ساخت[۱۰۲] | دو در برای کعبه ساخته شد[۱۰۳] و همچنین بر روی زمین قرار داده شد[۱۰۴] | کامل بازسازی شد[۱۰۵] | بزرگتر شده و بخشی از حجر اسماعیل نیز در درون کعبه قرار داده شد[۱۰۶] | حدود ۱۳ متر و نیم[۱۰۷] |
بازسازی حَجّاج | - | - | به حالت قبل (دو متر بالاتر از زمین) بازگشت و در دوم برداشته شد[۱۰۸]. | - | به حالت قبل از بازسازی ابنزبیر بازگشت[۱۰۹] | - |
بازسازی در سال ۱۰۴۰ق | - | کامل بازسازی شد[۱۱۰] | - | کامل بازسازی شد[۱۱۱] | - | - |
بازسازی دوران معاصر | کامل بازسازی شد[۱۱۲] | کامل بازسازی شد[۱۱۳] | تعویض شد[۱۱۴] | ترمیم[۱۱۵] | . | - |
بخشهای بیرونی کعبه
حجر الاسود
حجرالاسود: سنگی مقدس و نصب شده بر دیوار کعبه که طواف از آن آغاز و بدان ختم میشود.[۱۱۶]
مستجار و ملتزم
مستجار، بخشی از دیوار غربی خانه خدا که در دیوار پشت کعبه قرار گرفته است.[۱۱۷] مستجار در نزدیکی رکن یمانی[۱۱۸] و روبهروی در خانه خدا قرار گرفته است.[۱۱۹] دیوار کعبه که برای فاطمه بنت اسد، مادر امام علی (ع) گشوده شد و او برای به دنیا آوردن علی(ع) وارد آن گشت، مستجار دانسته شده است.[۱۲۰]
ملتزم را در یک معنا، بخشی از دیوار کعبه میان حجر الاسود و در کعبه دانستهاند[۱۲۱] و در معنای دیگر، هممعنای مستجار استفاده شده است.[۱۲۲]
در کعبه
درِ کعبه بر دیوار شرقی کعبه واقع شده[۱۲۳] و در روایات شیعه به خواندن دعا در زمان رسیدن به آن، توصیه کردهاند.[۱۲۴]
شاذروان
شاذَروان برآمدگی کوتاه در اطراف دیوار کعبه[۱۲۵] که جز در بخش حجر اسماعیل، در سه سمت دیگر کعبه وجود دارد.[۱۲۶] مشهور فقیهان شیعه، این برآمدگی را جزو کعبه دانستهاند که طواف کننده باید خارج از آن، طواف کند.[۱۲۷]
ناودان طلا
ناودانی از جنس طلا بر بالای دیوار شمالی کعبه که آب روی سقف را به محوطه حِجر اسماعیل میریزد.[۱۲۸] به دعا زیر این ناودان توصیه شده و آن را مستجاب دانستهاند.[۱۲۹]
پرده کعبه
پوشاندن کعبه را از سنتهایی با سابقه طولانی و پر اهمیت دانستهاند که یکی از مناصب مهم در دوره جاهلی، پردهداری کعبه بود.[۱۳۰] پوشش کعبه، رنگهای مختلفی داشت؛ این پرده گاه با پارچه سفید،[۱۳۱] پارچه سبز و گاه زرد رنگ بود تا اینکه در عصر «الناصر عباسی» به رنگ سیاه در آمد و از آن به بعد به همین رنگ باقی ماند.[۱۳۲] پرده کعبه، بیشتر در مصر و شام آماده میشد و در موارد اندکی توسط برخی مناطق دیگر از جمله ایرانیان تهیه گردید.[۱۳۳] امروزه این پرده در کارگاهی در عربستان، آماده میگردد.[۱۳۴]
داخل کعبه
کعبه در ابتدای ساخت، سقف نداشت و در بازسازی توسط قریش در سال پنجم پیش از بعثت، سقفی برای آن قرار دادند و شش ستون در دو ردیف سهتایی برای آن ساختند.[۱۳۵] در بازسازی کعبه توسط ابنزبیر، شش ستون تبدیل به سه ستون گشت و امروزه نیز تنها سه ستون باقی است.[۱۳۵]
قریش برای کعبه یک سقف قرار داد، اما ابنزبیر در بازسازی، دو سقف برای کعبه قرار داد؛ زیرا در زمان وی کف کعبه همسطح مسجد شده بود و فاصله کف تا سقف بسیار بود.[۷۹]
داخل کعبه، اتاق کوچکی وجود دارد که راهپله برای رفتن بر روی سقف کعبه است.[۱۳۶] این اتاقک، دارای در کوچکی است که در توبه خوانده میشود.[۱۳۷] این در از طلا ساخته شده است.[۱۳۸]
از دورانهای قدیم، قبائل، طوائف و پادشاهان، هدایایی را برای نصب در درون کعبه ارسال میکردند.[۱۳۹] همچنین چاهی در دورن کعبه وجود داشت که هدایا را در آن قرار میدادند. این چاه در بازسازی کعبه توسط قریش، از بین رفت.[۱۴۰]
ارکان کعبه
کعبه دارای چهار رکن است:
- رکن شرقی (رکن حجر الاسود): این رکن تقریباً به سمت مشرق و چاه زمزم قرار داشته و حجرالاسود در آن جای دارد.[۱۴۱] آغاز هر طواف از مقابل رکن حجرالاسود و پایانش نیز در مقابلِ همین رکن است.[۱۴۲]
- رکن شمالی یا عراقی: یکی از زوایای کعبه است که تقریباً به سمت شمال عربستان، یعنی کشور عراق واقع شده[۱۴۳] و طوافکننده پس از آن به حِجر اسماعیل میرسد.[۱۴۴]
- رکن غربی یا شامی: رکن غربی یکی از زوایای کعبه است که در سمت مغرب واقع شده[۱۴۵] و طوافکننده پس از حِجر اسماعیل به آن میرسد.[۱۴۶]
- رکن جنوبی یا رکن یمانی: رکنی که مستجار در کنار آن قرار دارد.[۱۴۷] رکن یمانی یا جنوبی یکی از زوایای کعبه است که تقریبا به سمت جنوب و کشور یمن قرار دارد و حاجیان، در طواف، پس از آن به حجر الاسود میرسند.[۱۴۸]
رویدادهای مهم
ولادت امام علی(ع)
امام علی (ع) در داخل کعبه متولد شد.[۱۴۹] برخی منابع اهلسنت نیز این واقعه را گزارش کردهاند.[۱۵۰]
نصب حجر الاسود به وسیله پیامبر(ص)
- همچنین ببینید: حجر الاسود
پنج سال پیش از بعثت پیامبر اسلام، در مکه، سیلی جاری شد و کعبه ویران گردید.[۷۲] پس از سیل و خرابی کعبه، قریش به بازسازی آن همت گمارد.[۷۵] در هنگام بازسازی، هر قبیله، خواستار نصب حجرالاسود بود. اختلاف شدت گرفت و سرانجام با پیشنهاد حضرت محمد(ص)، سنگ را در لباسی گذاشته، اطراف آن، به رؤسای قریش سپرده شد و چون به مکان آن رسیدند، پیامبر سنگ را با دست خود برداشت و در جای مخصوص گذاشت.[۱۵۱]
موارد دیگر
ابرهه، فرمانروای یمن در سال ۵۷۱ میلادی به قصد ویران ساختن کعبه، به مکه حمله کرد. هنگامی که بدان جا رسیدند، با معجزه الهی، پرندگانی از آسمان بر آنها، بارانی از سنگریزه فرو ریخته و سپاه ابرهه را نابود ساختند.[۱۵۲]
در پی امتناع عبدالله بن زبیر از بیعت با یزید، سپاهی به فرماندهی حصین بن نمیر برای مبارزه با او عازم مکه شد. در ماه محرم در سال ۶۴ هجری به مکه رسید و در ربیع الاول همان سال با منجنیق به سپاه ابنزبیر حمله کردند که در این حمله، آسیب جدی به کعبه وارد شد.[۱۵۳]
سال ۳۱۷ق در ماه ذیالحجه، قرمطیان به مکه یورش بردند. آنها حجرالاسود را از کعبه کندند و به پایتخت خود بردند. آنها در سال ۳۳۹ در مقابل مبلغی فراوان، حجرالاسود را به کعبه بازگرداندند.[۱۵۴]
کعبه در ادبیات فارسی
عبید زاکانی:
کسی وصال تو ای کعبه مراد نیافت
که باطنش به خرابات و ظاهرش باتوست[۱۵۵]
سعدی:
عبدالقادر گیلانی رحمة الله علیه را دیدند در حرم کعبه روی بر حصبا نهاده همی گفت: ای خداوند ببخشای! وگر هر آینه مستوجب عقوبتم در روز قیامتم نابینا برانگیز تا در روی نیکان شرمسار نشوم.[۱۵۶]
کعبهٔ دل، مسکن شیطان مکن | پاک کن این خانه که جای خداست[۱۵۷] |
حافظ:
چون طهارت نَبُوَد کعبه و بتخانه یکیست | نَبُوَد خیر در آن خانه که عصمت نبود[۱۵۸] |
کعبهٔ جانان اگرت آرزوست | در گذر از خود ره بسیار نیست[۱۵۹] |
گر هوای کعبه داری از بیابان رو متاب | رنج باید برد اگر گنج فراوان بایدت[۱۶۰] |
حافظ:
در بیابان گر به شوق کعبه خواهی زد قدم | سرزنشها گر کند خار مغیلان غم مخور[۱۶۱] |
سعدی:
سعدی اگر طالبی راه رو و رنج بر | کعبه دیدار دوست صبر بیابان اوست[۱۶۲] |
وصال کعبه میسر نمیشود سعدی | مگر که راه بیابان پرخطر گیرند[۱۶۳] |
نگارخانه
کعبه در میانه مسجد الحرام
پانویس
- ↑ سید رضی، نهج البلاغه، ۱۴۱۴ق، خطبه اول، ص۴۵.
- ↑ شریعتی، حج، سایت دکتر علی شریعتی.
- ↑ فعالی، «اسرار عرفانی کعبه»، سایت حوزه.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسير نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۹.
- ↑ سوره آلعمران، آیه۹۶.
- ↑ سوره آلعمران، آیه۹۶.
- ↑ «اهمیّت کعبه و مراسم حج در روایات»، سایت آیت الله مکارم شیرازی.
- ↑ بلاغی، حجة التفاسير و بلاغ الإكسیر، ۱۳۸۶ق، ج۲، ص۹۳۷.
- ↑ سید رضی، نهج البلاغه، ۱۴۱۴ق، خطبه اول، ص۴۵.
- ↑ کلینی، الكافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۲۴۰.
- ↑ فعالی، «اسرار عرفانی کعبه»، سایت حوزه.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، تهران، ج۲۵، ص۶۳.
- ↑ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ شریعتی، «توحید و شرک»، سایت دکتر علی شریعتی.
- ↑ خرمشاهی «کعبه»، ج۲، ص۱۸۸۳
- ↑ ابنشهر آشوب، مناقب آلأبیطالب عليهم السلام، ۱۳۷۹ق، ج۲، ص۱۳۵.
- ↑ یزدانی، «حج در آینه شعر فارسی»، سایت پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ ابنهشام، السیرة النبویة، بیروت، ج۲، ص۴۱۲.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، تهران، ج۲۵، ص۶۳.
- ↑ سید رضی، نهج البلاغه، ۱۴۱۴ق، خطبه ۱۹۲، ص۲۹۲.
- ↑ سجادی، «ابراهیم خلیل(ع)»، ص۴۹۹.
- ↑ «کعبه و بررسی تاریخ بنای آن در قرآن، سایت پرتال جامع علوم انسانی.»
- ↑ صبری باشا، موسوعة مرآة الحرمين الشريفين وجزيرة العرب ۲۰۰۴م، ج۲، ص۶۶۴.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج ۱۰، ص۸۲۲.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج ۱۰، ص۸۲۳.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۵.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۴۶.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۶۴.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۳۴۹.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۳۴۹.
- ↑ دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ۱۳۷۶ش، ص۱۹۰–۱۹۲
- ↑ دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ۱۳۷۶ش، ص۱۹۰–۱۹۲
- ↑ ابنکثیر، البداية و النهاية، ۱۴۰۷ق، ج۱۲، ص۹۹.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۶۷.
- ↑ امین کردی، «آخرین توسعه و مرمت کعبه»، سایت پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۷۱.
- ↑ ۱۰۷ کشته و ۲۳۸زخمی در سقوط جرثقیل هنگام طواف کعبه»
- ↑ سوره مائده، آیه۹۵.
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۷۱۸
- ↑ جناتی، «اسامی کعبه در قٰرآن»، سایت پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ جناتی، «اسامی کعبه در قٰرآن»، سایت پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ سوره حج، آیه۲۹.
- ↑ کلینی، الكافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۱۸۹.
- ↑ ۴۳٫۰ ۴۳٫۱ جناتی، «اسامی کعبه در قٰرآن»، سایت پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۲۵.
- ↑ سوره مائده، آیه ۹۷.
- ↑ سوره حج، آیه۲۹.
- ↑ جناتی، «اسامی کعبه در قٰرآن»، سایت پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ سوره ابراهیم، آیه۳۷.
- ↑ خرمشاهی، «کعبه»، ج۲، ص۱۸۸۳.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسير نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۴۹۱.
- ↑ خرمشاهی، «کعبه»، ج۲، ص۱۸۸۳
- ↑ امام خمینی، مناسك حج، ۱۳۸۲ش، ص۵۴.
- ↑ انصاریان، حج در آینه عرفان، ص۲۰.، سایت کتابخانه مرکز فقاهت.
- ↑ اقبال لاهوری، پیام مشرق، بخش ۲۱۸، میتراشد فکر ما هر دم خداوندی دگر»، سایت گنجور.
- ↑ به نقل از انصاریان، حج در آیینه عرفان، ۱۳۸۷ش، ص۲۱.
- ↑ کربن، «راز معنوی خانه کعبه(۳)»، ص۲۹.
- ↑ کربن، «راز معنوی خانه کعبه(۳)»، ص۲۹.
- ↑ کربن، «راز معنوی خانه کعبه(۲)»، ص۵۸.
- ↑ رفیعی، «شریعتی و حج»، سایت زیتون
- ↑ یزدانی، «حج در آینه شعر فارسی»، سایت پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ «الهی! خانه کجا و صاحب خانه کجا؟»، سایت خبر آنلاین.
- ↑ «کعبه و بررسی تاریخ بنای آن در قرآن، سایت پرتال جامع علوم انسانی.»
- ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۴۱.
- ↑ «کعبه و بررسی تاریخ بنای آن در قرآن، سایت پرتال جامع علوم انسانی.»
- ↑ مکارم شیرازی، تفسير نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۴۵۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسير نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۴۵۵.
- ↑ «کعبه و بررسی تاریخ بنای آن در قرآن، سایت پرتال جامع علوم انسانی.»
- ↑ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۳۵۰.
- ↑ غزالی، کیمیای سعادت، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۲۴۰.
- ↑ ۷۰٫۰ ۷۰٫۱ شیخ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، ج۱، ص۴۶۲.
- ↑ مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۲۰۳.
- ↑ ۷۲٫۰ ۷۲٫۱ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۴۵.
- ↑ صفری فروشانی، مکه در بستر تاریخ، ۱۳۸۶ش، ص۹۴.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۷۸.
- ↑ ۷۵٫۰ ۷۵٫۱ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۴۶.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۴۶.
- ↑ ۷۷٫۰ ۷۷٫۱ ۷۷٫۲ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۷۰.
- ↑ ۷۸٫۰ ۷۸٫۱ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۶۴.
- ↑ ۷۹٫۰ ۷۹٫۱ صفری فروشانی، مکه در بستر تاریخ، ۱۳۸۶ش، ص۱۰۸.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۳۴۹.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۶۴.
- ↑ ابنکثیر، البدایة و النهایة، ۱۹۹۷م، ج۸، ص۲۵۱.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۳۴۹.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۶۷.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۶۷.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۷۰.
- ↑ ۸۷٫۰ ۸۷٫۱ امین کردی، «آخرین توسعه و مرمت کعبه»، سایت پرتال جامع علوم انسانی
- ↑ امین کردی، «آخرین توسعه و مرمت کعبه»، سایت پرتال جامع علوم انسانی
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۷۱.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۷۸.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۷۸.
- ↑ صبری باشا، موسوعة مرآة الحرمين الشريفين وجزيرة العرب ۲۰۰۴م، ج۲، ص۶۶۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسير نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۴۵۵.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۷۰.
- ↑ صفری فروشانی، مکه در بستر تاریخ، ۱۳۸۶ش، ص۱۰۶.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۴۶.
- ↑ صبری باشا، موسوعة مرآة الحرمين الشريفين وجزيرة العرب ۲۰۰۴م، ج۲، ص۶۶۴.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۷۰.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۷۰.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۷۰.
- ↑ صفری فروشانی، مکه در بستر تاریخ، ۱۳۸۶ش، ص۱۰۶.
- ↑ صفری فروشانی، مکه در بستر تاریخ، ۱۳۸۶ش، ص۱۰۸.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۳۴۹.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۷۰.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۶۴.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۶۴.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۷۰.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۳۴۹.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۳۴۹.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۶۷.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۶۷.
- ↑ امین کردی، «آخرین توسعه و مرمت کعبه»، سایت پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ امین کردی، «آخرین توسعه و مرمت کعبه»، سایت پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ امین کردی، «آخرین توسعه و مرمت کعبه»، سایت پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ امین کردی، «آخرین توسعه و مرمت کعبه»، سایت پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ شهیدثانی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۲۶۲.
- ↑ صفری فروشانی، مکه در بستر تاریخ، ۱۳۸۶ش، ص۱۰۱.
- ↑ طریحی، مجمع البحرین، ۱۳۷۵ش، ج۳، ص۲۵۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، پاورقی ص۳۵۵.
- ↑ راز ولادت علی علیهالسلام در درون کعبه»، پایگاه امام علی(ع).
- ↑ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ۱۳۶۰ش، ج۱۰، ص۱۸۸.
- ↑ عاملی، الزبدة الفقهیة فی شرح الروضة البهیة، ۱۴۲۷ق، ج۳، ص ۴۰۶.
- ↑ «باب الكعبة المشرفة»، سایت الرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام و المسجد النبوی.
- ↑ صدوق، من لايحضره الفقيه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۵۳۱-۵۳۲.
- ↑ موسوی شاهرودی، جامع الفتاوی ـ مناسک حج، ۱۴۲۸ق، ص۱۲۳.
- ↑ شراب، فرهنگ اعلام جغرافیایی - تاریخی در حدیث و سیره نبوی، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۲۰۵.
- ↑ منتظری، احکام و مناسک حج، ۱۴۲۸ق، ص۱۵۲.
- ↑ غفاری، راهنمای حرمین شریفین، ۱۳۷۰ش، ص۱۷۸.
- ↑ کلینی، الكافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۴۰۷.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۹۴.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۹۵.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۸۵.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۸۴.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۸۶.
- ↑ ۱۳۵٫۰ ۱۳۵٫۱ صفری فروشانی، مکه در بستر تاریخ، ۱۳۸۶ش، ص۱۰۶.
- ↑ «باب الکعبة المشرفة»، سایت الرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام و المسجد النبوی.
- ↑ الشریف، «معلومات عن باب التوبة فی الکعبة»، سایت موضوع.
- ↑ «باب الکعبة المشرفة»، سایت الرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام و المسجد النبوی.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۸۰.
- ↑ صفری فروشانی، مکه در بستر تاریخ، ۱۳۸۶ش، ص۱۰۵.
- ↑ مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۳۷۷ش، ص۲۷۵.
- ↑ مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۳۷۷ش، ص۲۷۵.
- ↑ شراب، فرهنگ اعلام جغرافیایی، ۱۳۸۳ش، ص۳۶.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی، ۱۳۸۵ش، ص۶۱.
- ↑ مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۳۷۷ش، ص۲۷۵.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی، ۱۳۸۵ش، ص۶۱.
- ↑ عاملی، الاصطلاحات الفقهیة، ۱۴۱۳ق، ص۱۹۹.
- ↑ مروّج، اصطلاحات فقهی، ۱۳۷۹ش، ص۲۵۰.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۵
- ↑ حافظ نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۵۹۳.
- ↑ ابنکثیر، البدایة و النهایة، ۱۹۹۷م، ج۳، ص۴۸۷.
- ↑ ابناثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۴۲–۳۴۵
- ↑ ابنکثیر، البدایة و النهایة، ۱۹۹۷م، ج۱۱، ص۶۳۴.
- ↑ دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ۱۳۷۶ش، ص۱۹۰–۱۹۲.
- ↑ شجاعی، «کعبه در آیینه شعر»، سایت میقات حج.
- ↑ سعدی، گلستان، باب دوم در اخلاق درویشان، حکایت شمارهٔ ۳، سایت گنجور.
- ↑ پروین اعتصامی، «دیوان اشعار، قصیدهٔ شمارهٔ ۸» سایت گنجور.
- ↑ حافظ، «غزل شمارهٔ ۲۰۸»، سایت گنجور.
- ↑ عطار، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شمارهٔ ۱۰۷، سایت گنجور.
- ↑ شاه نعمتالله ولی، «غزلیات»، غزل شمارهٔ ۴۴۸.، سایت گنجور.
- ↑ حافظ، «غزلیات»غزل شمارهٔ ۲۵۵، سایت گنجور.
- ↑ سعدی، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شمارهٔ ۹۵.، سایت گنجور.
- ↑ سعدی، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شمارهٔ ۲۳۱، سایت گنجور.
منابع
- ابناثیر، الکامل فی التاریخ، تحقیق: ابیالفداء عبدالله القاضی، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۰۷ق.
- ابنشهر آشوب مازندرانی، مناقب آل أبی طالب علیهم السلام، قم، انتشارات علامه، چاپ اول، ۱۳۷۹ق.
- ابنکثیر، البدایة و النهایة، تحقیق عبدالله بن عبدالمحسن الترکی، مصر، ۱۹۹۷م.
- ابنمنظور، لسان العرب، قم، ادب، ۱۴۰۵ق.
- ابنهشام، عبدالملک، السیرة النبویة، تحقیق مصطفی السقا، ابراهیم الأبیاری، عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، چاپ اول، بیتا.
- اقبال لاهوری، محمد، «پیام مشرق، بخش ۲۱۸، میتراشد فکر ما هر دم خداوندی دگر»، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
- «الهی! خانه کجا و صاحب خانه کجا؟»،سایت خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۲مرداد ۱۳۸۹ش، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
- امام خمینی، مناسک حج، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۲ش.
- امام، سید جلال، «کعبه و بررسی تاریخ بنای آن در قرآن»، سایت پرتال جامع علوم انسانی»، تاریخ بازدید: ۱۸تیر ۱۴۰۱ش.
- امین کردی، عبیدالله، «آخرین توسعه و مرمت کعبه»، سایت پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ بازدید: ۱۸تیر ۱۴۰۱ش.
- «اهمیّت کعبه و مراسم حج در روایات»، سایت آیتالله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۱۸تیر ۱۴۰۱ش.
- انصاریان، حسین، «حج در آینه عرفان»، سایت کتابخانه مرکز فقاهت، تاریخ بازدید: ۱۸تیر ۱۴۰۱ش.
- «باب الكعبة المشرفة»، سایت الرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام و المسجد النبوی، تاریخ بازدید:۱۸تیر ۱۴۰۱ش.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق: سهیل زکار، ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق.
- بلاغی، عبدالحجت، حجة التفاسير و بلاغ الإكسیر، قم، حکمت، ۱۳۸۶ق.
- پروین اعتصامی، «دیوان اشعار، قصیدهٔ شمارهٔ ۸» سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
- جناتی، محمدابراهیم، «اسامی کعبه در قرآن»، سایت پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ بازدید: ۱۸تیر ۱۴۰۱ش.
- جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
- حافظ، «غزلیات»، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۸تیر ۱۴۰۱ش.
- حافظ نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، مصر، دارالحرمین، ۱۴۱۷ق.
- خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، تهران، دوستان-ناهید، ۱۳۷۷ش.
- دفتری فرهاد، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدرهای، تهران، فرزان روز، ۱۳۷۶ش.
- «راز ولادت علی علیهالسلام در درون کعبه»، پایگاه امام علی(ع)، تاریخ بازدید: ۱۸تیر ۱۴۰۱ش.
- رفیعی، سید جواد، «شریعتی و حج»، سایت زیتون، تاریخ درج مطلب: ۱۷مرداد ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید:۱۸تیر ۱۴۰۱ش.
- سعدی، «دیوان اشعار، غزلیات»، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
- سعدی، «گلستان،»، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۸تیر۱۴۰۱ش.
- سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق: صبحی صالح، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- شاه نعمتالله ولی، «غزلیات»، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
- شجاعی، محمد، «کعبه در آیینه شعر»، سایت میقات حج، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ق.
- شراب، محمد حسین، فرهنگ اعلام جغرافیایی - تاریخی در حدیث و سیره نبوی، مترجم: محمدرضا نعمتی، حمیدرضا شیخی، تهران، بینا، ۱۳۸۳ش
- شریعتی، علی «توحید و شرک»، سایت دکتر علی شریعتی، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
- شریعتی، علی، حج، سایت دکتر علی شریعتی، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
- شهید ثانی، زینالدین، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، شارح سیدمحمد کلانتر، قم، کتابفروشی داوری، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح علیاکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، مقدمه: آقابزرگ تهرانی، تحقیق احمد قصیرعاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بیتا.
- شیخ مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، مؤسسة آلالبیت لإحیاءالتراث، ۱۴۱۶ق.
- صفری فروشانی، نعمتالله، مکه در بستر تاریخ، قم، مرکز جهانی علوم انسانی، ۱۳۸۶ش.
- طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طبری، تاریخ الطبری، تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم، مصر، دارالمعارف، ۱۹۶۸م.
- طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تحقیق سیداحمد حسینی، تهران، کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.
- عاملی، سیدمحمدحسین ترحینی، الزبدة الفقهیة فی شرح الروضة البهیة، قم، دارالفقه ۱۴۲۷ق.
- عاملی، یاسین عیسی، الاصطلاحات الفقهیة فی الرسائل العملیة، بیروت، دار البلاغة، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- عطار، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شمارهٔ ۱۰۷، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۸تیر ۱۴۰۱ش.
- غزالی، ابوحامد محمد، کیمیای سعادت، تصحیح: حسین خدیوجم، تهران، کتیبه، ۱۳۸۰ش.
- غفاری، ابراهیم، راهنمای حرمین شریفین، بیجا، اسوه، ۱۳۷۰ش.
- فعالی، محمدتقی، «اسرار عرفانی کعبه»، سایت حوزه، تاریخ درج مطلب:۱۵ تیر ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۱۸تیر ۱۴۰۱ش.
- قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، قم، الهادی، ۱۳۸۱ش.
- کربن، هانری، «راز معنوی خانه کعبه۲»، مترجم: بزرگ نادرزاده، مجله معارف اسلامی، شماره ۷، آبان ۱۳۴۷ش.
- کربن، هانری، «راز معنوی خانه کعبه۳»، مترجم: بزرگ نادرزاده، مجله معارف اسلامی، شماره ۸، فروردین ۱۳۴۸ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح علیاکبر غفاری، محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مروج، حسین، اصطلاحات فقهی، قم، بخشایش، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- مشکینی، میرزا علی، مصطلحات الفقه، بیجا، بینا، ۱۳۷۷ش.
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۰ش.
- مطهری، مرتضی،مجموعه آثار، تهران، صدرا، بیتا.
- الشریف، عبدالرحیم، «معلومات عن باب التوبة فی الکعبة»، سایت موضوع، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۱ش.
- مغنیه، محمدجواد، تفسیر الکاشف، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- منتظری، حسینعلی، احکام و مناسک حج، قم، نشر سایه ۱۴۲۸ق.
- موسوی شاهرودی، سیدمرتضی، تهران، جامع الفتاوی مناسک حج، نشر مشعر، چاپ سوم، ۱۴۲۸ق.
- یزدانی، خلیل الله، «حج در آینه شعر فارسی»، سایت پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ بازدید: ۱۸تیر ۱۴۰۱ش.