نص بر امام
نصّ بر امام، به دلایل قرآنی و سنت پیامبر دلالت بر امامت یک فرد یا گروه دارد و میتواند از جانب خدا، پیامبر یا امام پیشین، به صورت لفظی یا عملی باشد. از نظر امامیه، تعیین امام باید صریح و روشن باشد و هر امام جانشین خود را به نصّ معرفی میکند.
نصوص امامت به دو دسته تقسیم میشوند: نص جلی که معنای امامت در آن صریح است، مانند حدیث غدیر، و نص خفی که غیرصریح است و از مضمون آن باید برداشت شود، مانند حدیث منزلت. در قرآن نیز به امامت امامان به صورت غیرمستقیم اشاره شده، اما نام آنان ذکر نشده تا متن محفوظ بماند و از تحریف آن جلوگیری شود.
آثار متعددی درباره نصوص امامت تألیف شده است که شامل گردآوری نصوص همه امامان، بررسی نصوص خاص مانند حدیث غدیر و تحلیل ادعاهای فرقههای دیگر میشود. برخی گروهها ادعا کردهاند که نصوصی از جانب پیامبر یا امامان برای افراد دیگری مانند ابوبکر، اسماعیل فرزند امام صادق(ع) و عبدالله افطح وجود دارد، اما علمای امامیه این ادعاها را رد کردهاند. از سوی دیگر، برخی اهلسنت معتقدند پس از پیامبر تعیین امام نصّ ندارد و انتخاب امام بر اساس اختیار یا غلبه امت صورت میگیرد.
مفهومشناسی و جایگاه
به گفته شیخ مفید، متکلم شیعه (درگذشته ۴۱۳ق)، نصّ به دلایل قرآنی و سنّت پیامبر اشاره دارد که بر امامت امام دلالت میکند.[۱] از نظر او وجود نص بر امامت پس از پیامبر موضوع اختلاف میان شیعه و سنّی بوده و علمای امامیه برای گردآوری نصوص مربوط به امامت علی(ع) تلاش کردهاند.[۲]
فاضل مقداد متکلم سده نهم هجری معتقد است نص میتواند از جانب خدا باشد، به صورت سخن یا عمل خارقالعادهای که دلالت بر امامت فرد دارد.[۳] ابنمیثم بحرانی (درگذشته ۶۷۹ یا ۶۹۹ق) نیز بیان میکند که نص میتواند از سوی پیامبر یا امام پیشین باشد و به صورت لفظی یا عملی امامت فرد را نشان دهد.[۴]
نص جلی و خفی
نصوص مربوط به امامت به جلی و خفی تقسیم شدهاند. ننصّ جلی به دلیلی گفته میشود که معنای امامت از ظاهر آن بهصورت صریح و بینیاز از تحلیل استنباط شود. مانند حدیث غدیر.[۵] در مقابل، نصّ خفی نصی است که در آن امامت بهصورت غیرصریح بیان شده و از فحوا و مضمون کلام برداشت میشود؛ مانند حدیث منزلت.[۶] بر اساس دیدگاه امامیه، نصّ بر امامت باید جلی باشد و بیان صرفِ ویژگیهای امام کافی نیست، زیرا تشخیص ویژگیهایی مانند عصمت برای عموم ممکن نیست.[۷]
سید مرتضی (درگذشت: ۴۳۶ق) تقسیم دیگری از نصّ جلی و خفی نیز ارائه کرده است. بر اساس این تبیین، روایتی که تنها در منابع شیعه نقل شده باشد «نصّ جلی» محسوب میشود. روایتی که علاوه بر منابع شیعه در آثار عالمان غیرهمعقیده نیز نقل شده و مورد پذیرش آنان قرار گرفته باشد، «نصّ خفی» نامیده میشود.[۸]
دیدگاهها درباره نصّ بر امامت پس از پیامبر
اصلِ جواز تعیین امام از طریق نصّ مورد پذیرش همه مسلمانان است؛[۹] با این حال، بیشترِ اهلسنّت معتقدند نصّی از پیامبر(ص) درباره امامت پس از او وجود ندارد.[۱۰] ابوالحسن اشعری برای نفی وجود نصّ به بیعت عمر با ابوبکر استناد میکند و میگوید اگر ابوبکر با نص منصوب شده بود، این اقدام عمر موجه نبود.[۱۱] سید مرتضی در نقد این دیدگاه اهلسنت، در این باره، به مجموعهای از نصوص اشاره میکند که از نظر او بهصورت صریح یا تلویحی بر امامت علی(ع) دلالت دارند.[۱۲] در میان زیدیه، یحیی بن حمزه علوی مشهور به المؤیدبالله (درگذشت: ۷۴۹ق) باور به نصّ جلی بر امامت علی(ع) را از اعتقادات ویژهٔ امامیه میداند و معتقد است تنها نصّ خفی دربارهٔ امامت او وجود دارد.[۱۳]
چه کسی مرا در امر اسلام یاری میدهد تا برادر من و وصی و جانشینم در میان شما باشد؟ پس اعلان حمایت حضرت علی(ع) به ایشان اشاره کرده و فرمود: «این (علی) برادر من و وصی و خلیفه من در میان شماست به او گوش دهید و از او اطاعت کنید»
طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۳۲۰–۳۲۱.
نصوص امامت امامان شیعه(ع)
نصوص قرآنی
نصوص قرآنی مرتبط با امامت به سه دسته تقسیم میشوند: اشاره به امامان در طول تاریخ، تعیین امامانی از نسل ابراهیم(ع) و تعیین امامان از اهلبیت پیامبر(ص)، مانند آیات ولایت، تطهیر، مودت و تبلیغ. به گفته محسن اراکی نام امامان در قرآن ذکر نشده تا متن محفوظ بماند و از تحریف آن جلوگیری شود.[۱۴] بنا بر روایتِ نقلشده در الکافی از امام صادق(ع)، قرآن اصول و ویژگیهای امامان را بیان کرده و تعیین مصادیق بر عهده پیامبر بوده است.[۱۵]
نصوص روایی
در روایات پیامبر(ص) و امامان نیز به جانشینان اشاره شده است. منابع شیعه علاوه بر تعداد، نام امامان را نیز نقل کردهاند، در حالی که منابع اهلسنت معمولاً تنها به عدد خلفا اشاره میکنند.[۱۶] در منابع شیعی علاوه بر تعداد، نام جانشینان پیامبر نیز گزارش شده است؛ در برخی نقلها تنها نام امام نخست[۱۷] و در برخی دیگر همچون حدیث لوح، نام همه امامان ذکر شده است.[۱۸]
اساس باور امامیه، هر امام توسط نصّ پیامبر یا امام پیشین معرفی میشود.[۱۹] ازاینرو امام علی(ع) به نصّ پیامبر(ص)،[۲۰] امام حسن(ع) به نصّ پیامبر(ص) و علی(ع)،[۲۱] امام حسین(ع) به نصّ پیامبر(ص)، علی(ع) و امام حسن(ع)[۲۲] به امامت رسیدهاند. نُه امام بعدی نیز به نصّ امام پیش از خود معرفی شدهاند.[۲۳]
تالیفات مرتبط با نصوص امامت امامان(ع)
برای اثبات وجود نصّ بر امامت امامان(ع)، آثاری تألیف شده است که در سه دسته قابل تقسیم هستند:
- آثاری که به گردآوری نصوص مرتبط با امامت همۀ امامان شیعه پرداختهاند؛ از جمله الامامة و التبصرة تألیف صدوق اول، اثبات الوصیة اثر مسعودی، کفایة الأثر نوشته ابنخزاز قمی، مقتضب الأثر تألیف جوهری، عیون المعجزات اثر حسین بن عبدالوهاب و الاستنصار تألیف کراجکی مربوط به قرن چهارم و پنجم قمری. همچنین آثاری چون الاربعین نوشته محمدطاهر قمی، اثبات الهداة اثر حر عاملی، بهجة النظر و الانصاف اثر علامه بحرانی و نیز عبقات الأنوار اثر حامدحسین از قرون ۱۰ تا ۱۴ق.
- آثاری که بر یک نصّ خاص متمرکزند؛ از جمله پژوهشهایی درباره حدیث غدیر نظیر دلیل النص بخبر الغدیر اثر کراجکی (درگذشت: ۴۴۹ق)، الامامة اثر موسوی شفتی (درگذشت: ۱۲۹۰ق) و الغدیر اثر علامه امینی (درگذشت: ۱۳۹۰ق). همچنین در منابع روایی شیعه، بابهایی مستقل به نقل نصوص امامت اختصاص یافته است.[۲۴]
نصوص ادعایی فرقههای دیگر
ابوبکر
بکریه و گروهی از حنابله و خوارج، معتقدند پیامبر(ص) ابوبکر را به صراحت به جانشینی منصوب کرده است.[۲۵] گروهی دیگر، از جمله بیهقی، بر این نظرند که پیامبر تنها به صورت غیرمستقیم از طریق تعیین او به عنوان امام جماعت، به امامت اشاره کرده است.[۲۶] اکثریت اهلسنت این دیدگاه را نمیپذیرند و معتقدند هیچ نصّی از پیامبر درباره تعیین جانشین پس از خود وجود ندارد.[۲۷] سید مرتضی با استناد به ضعف راویان، عدم صراحت روایات و شواهد بیرونی دیگر، این ادعا را مردود دانسته است.[۲۸]
راوندیه نیز معتقد بودند پیامبر به صورت تلویحی عموی خود، عباس، را به امامت منصوب کرده است این دیدگاه در اوایل دوره عباسیان مطرح شده است.[۲۹]
اسماعیل بن جعفر
در مذهب اسماعیلی، اسماعیل، فرزند امام صادق(ع)، به عنوان امام پس از پدر شناخته میشود و نصّ در این مذهب تنها معیار اثبات امامت است؛[۳۰] با این حال، در منابع اسماعیلی، نصّ صریحی درباره امامت اسماعیل نقل نشده است.[۳۱] البته روایاتی جعفر بن منصور الیمن در این زمینه بدون سند نقل کرده[۳۲] که آنها را غیرمشهور میدانند.[۳۳] متکلمان امامیه هرگونه نصّ بر امامت اسماعیل را رد کرده و مرگ او در زمان حیات امام صادق(ع) را دلیل بر عدم امامت وی میدانند.[۳۴]
عبدالله افطح
عبدالله افطح فرزند دیگر امام صادق(ع) پس از شهادت حضرت ادّعای امامت کرد و عدهای از شیعیان به امامت او معتقد شدند.[۳۵] گفته شده است یکی از عوامل ادّعای او، وصیت امام صادق(ع)[۳۶] بود که پنج نفر از جمله وی را به عنوان وصی خود تعیین کرده بود.[۳۷] علامه مجلسی با اشاره به ضعف سندی این روایت، تعیین برخی افراد مانند منصور دَوانیقی و حُمَیده همسر امام به عنوان وصی را ناشی از تقیه دانسته است.[۳۸] همچنین از نظر او زن بودن حمیده، مانع تصدی امامت او بوده و اگر فرزند بزرگتر صلاحیت امامت داشت، نیازی به ذکر فرزند کوچکتر نبود. از اینرو ذکر دو فرزند صرفا نشاندهنده امامت موسی بن جعفر(ع) است.[۳۹]
پانویس
- ↑ شیخ مفید، مسألتان فی النص علی علی(ع)، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۳.
- ↑ شیخ مفید، مسألتان فی النص علی علی(ع)، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۳.
- ↑ فاضل مقداد، الأنوار الجلالیة، ۱۳۷۸ش، ص۱۶۰.
- ↑ فاضل مقداد، الأنوار الجلالیة ، ۱۳۷۸ش، ص۱۶۰.
- ↑ سید مرتضی، الشافی فی الامامة، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۷؛ جمعی از نویسندگان، شرح المصطلحات الکلامیة، ۱۴۱۵ق، ص۳۶۶.
- ↑ سید مرتضی، الشافی فی الامامة، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۷؛ جمعی از نویسندگان، شرح المصطلحات الکلامیة، ۱۴۱۵ق، ص۳۶۷.
- ↑ شیخ طوسی، الإقتصاد، ۱۴۰۶ق، ص۳۱۴–۳۱۵؛ امیرخانی، «نصّ»، ص۳۳۸.
- ↑ سید مرتضی، الشافی فی الامامة، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۷–۶۸.
- ↑ ملکمکان، «امامت در نگاه اهل سنّت»، ص۲۳۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید: تفتازانی، شرح المقاصد، ۱۴۱۲ق، ص۲۵۸–۲۶۳؛ جوینی، لمع الأدلّة، ۱۴۰۷ق، ص۱۲۸؛ شهرستانی، نهایة الإقدام، ۱۴۲۵ق، ص۳۹۵؛ قاضی عبدالجبار، المغنی، تحقیق قاسم محمود محمد، ج۲۰، ق۱، ص۱۱۲–۱۲۹.
- ↑ اشعری، اللمع، المکتبة الأزهریة للتراث، ص۱۳۳–۱۳۴.
- ↑ سید مرتضی، الشافی فی الامامة، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۷۹–۱۸۴.
- ↑ المؤید بالله، عقد اللآلی، ۱۴۲۲ق، ص۷۳.
- ↑ اراکی، نظریة النص علی الإمامة، ۱۴۲۸ق، ص۱۱۱.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ۲۸۶-۲۸۸.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۹، ص۸۱، ح۷۲۲۲؛ قشیری نیشابوری، صحیح مسلم، دار إحیاء التراث، ج۳، ص۱۴۵۲، ح۱۸۲۱؛ أبوداوود سجستانی، سنن، داراحیاء السنه، ج۴، ص۱۰۶؛ ترمذی، سنن، ۱۳۵۷ق، ج۴، ص۵۰۱؛ ابنحنبل، احمد، مسند، ۱۳۱۳ق، ج۱، ص۳۹۸؛ حاکم نیشابوری، المستدرک، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۷۱۵.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۱۸۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۲۷؛ نعمانی، ۱۳۹۷ق، الغیبه، ص۶۲؛ شیخ صدوق، کمالالدین، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۳۰۸؛ شیخ طوسی، الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۱۴۳؛ طبرسی، الإحتجاج، ۱۳۸۶ق، ج۱، ص۸۵؛ شاذان قمی، الفضائل لإبن شاذان، ۱۳۶۳، ج۱، ص۱۱۳؛ ابنشهرآشوب، مناقب آل أبیطالب، ۱۳۷۶ق، ج۱، ص۲۵۶؛ نباطی عاملی، الصراط المستقیم، ۱۳۸۴ق، ج۲، ص۱۳۱؛ شیخ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۴۶.
- ↑ سدآبادی، المقنع فی الإمامة، ۱۴۱۴ق، ص۱۴۵.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۹۲–۲۹۷، سید مرتضی، الشافی فی الامامة، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۷۹–۱۸۴؛ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۳۲۱؛ سیوطی، جامع الأحادیث، طبع حسن عباس زکی، ج۳۱، ص۱۵۴؛ أبوالفداء، المختصر، المطبعة الحسینیة، ج۱، ص۱۱۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۹۷–۳۰۰
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۰۰–۳۰۳.
- ↑ سدآبادی، المقنع فی الإمامة، ۱۴۱۴ق، ص۱۴۵.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، جا، ص۲۹۲–۳۲۸؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۳، ص۱۰۴ به بعد.
- ↑ اشعری، مقالات الاسلامیین، ۱۴۰۰ق، ص۴۵۵؛ سید مرتضی، الشافی فی الامامة، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۷.
- ↑ بیهقی، الإعتقاد، ۱۴۲۳ق، ص۴۶۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به اشعری، اللمع، المکتبة الأزهریة للتراث، ص۱۳۳–۱۳۴؛ قاضی عبدالجبار، المغنی، تحقیق قاسم محمود محمد، ج۲۰، ق۱، ص۱۱۲–۱۲۹؛ تفتازانی، شرح المقاصد، ۱۴۱۲ق، ص۲۵۸–۲۶۳؛ جوینی، لمع الأدلّة، ۱۴۰۷ق، ص۱۲۸؛ شهرستانی، نهایة الإقدام، ۱۴۲۵ق، ص۳۹۵.
- ↑ سید مرتضی، الشافی فی الامامة، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۰۷–۲۰۱.
- ↑ حسینی خطیب، مقدمة الشافی فی الامامة، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۷.
- ↑ ابویعقوب سجستانی، الإفتخار، ۲۰۰۰م، ص۱۶۸–۱۶۹؛ کرمانی، المصابیح فی إثبات الإمامة، ۱۴۲۹ق، ص۱۱۱؛ نصیری، «امامت از دیدگاه اسماعیلیه»، ص۲۱۹.
- ↑ حبیبی مظاهری، «اسماعیل بن جعفر»، ج۱۱، ص۲۶۹.
- ↑ جعفر بن منصور الیمن، سرائر و اسرار النطقاء، ۱۴۰۴ق، ص۲۵۶.
- ↑ حبیبی مظاهری، «اسماعیل بن جعفر»، ج۱۱، ص۲۶۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به سید مرتضی، الفصول المختاره، مطبعهٔ حیدریه، ص۱۰۱–۱۰۲؛ شیخ صدوق، کمالالدین، ۱۳۹۵ق، ص۷۰–۷۱.
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۹۵–۱۹۶.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۱۰.
- ↑ کلانتری و جدیدی، «تحلیل و تبیین ادعای امامت عبدالله افطح و دلایل ردّ امامت وی»، ص۱۴۳.
- ↑ مجلسی، مرآة العقول، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۳۳۷–۳۳۸.
- ↑ مجلسی، مرآة العقول، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۳۳۷–۳۳۸.
منابع
- أبوالفداء، اسماعیل بن علی، المختصر فی أخبار البشر، مصر، المطبعة الحسینیة، بیتا.
- ابویعقوب سجستانی، إسحاق بن أحمد، الإفتخار، بیروت، دارالغرب الإسلامی، ۲۰۰۰م.
- ابنبابویه، علی بن حسین، الإمامة و التبصرة من الحیرة، قم، مدرسة الإمام المهدی (علیهالسلام)، ۱۳۶۳ش.
- ابنحنبل، احمد، مسند، قاهره، بینا، ۱۳۱۳ق.
- ابنشهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل أبی طالب(ع)، نجف، المکتبة الحیدریة، ۱۳۷۶ق.
- ابنمیثم بحرانی، میثم بن علی، النجاة فی القیامة فی تحقیق أمر الإمامة، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۷ق.
- ابنمیثم بحرانی، میثم بن علی، قواعد المرام فی علم الکلام، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، ۱۴۰۶ق.
- اراکی، محسن، نظریة النص علی الإمامة فی القرآن الکریم، قم، المجمع العالمی لاهل البیت (علیهم السلام)، ۱۴۲۸ق.
- اشعری، علی بن اسماعیل، اللمع فی الرد علی أهل الزیغ و البدع، قاهرة، المکتبة الأزهریة للتراث، بیتا.
- اشعری، علی بن اسماعیل، مقالات الإسلامیین و اختلاف المصلین، بیروت،دار النشر فرانز شتاینر، ۱۴۰۰ق.
- امیرخانی، علی، «نصّ»، کتاب (مجموعه مقالات) معارف کلامی شیعه؛ کلیات امامت، قم، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم اسلامی دانشگاهها (سمت)، ۱۳۹۳ش.
- بحرانی، سلیمان بن عبدالله، الأربعون حدیثا فی إثبات إمامة أمیر المومنین علیهالسلام، قم، مهدی الرجائی، ۱۴۱۷ق.
- بحرانی، هاشم بن سلیمان، الانصاف فی النص علی الائمة الاثنیعشر، ترجمه رسولی محلاتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۸ق.
- بحرانی، هاشم بن سلیمان، بهجة النظر فی إثبات الوصایة و الإمامة للأئمة الاثنی عشر علیهم السلام، مشهد، آستان قدس رضوی. بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۸۵ش.
- بروجردی، محمد حسین، النص الجلی فی إثبات ولایة علی علیهالسلام، مشهد، آستانة الرضویة المقدسة. مجمع البحوث الإسلامیة، ۱۳۸۳ش.
- بیهقی، أحمد بن حسین، الإعتقاد و الهدایة إلی سبیل الرشاد علی مذهب السلف أهل السنة و الجماعة، بیروت، دارالیمامة، ۱۴۲۳ق.
- ترمذی، محمد، سنن، به کوشش احمد محمدشاکر و دیگران، قاهره، ۱۳۵۷ق.
- تفتازانی، مسعود بن عمر، شرح المقاصد، قم، نشر الشریف الرضی، ۱۴۱۲ق.
- جعفر بن منصور الیمن، سرائر و اسرار النطقاء، بهکوشش مصطفی غالب، بیروت، ۱۴۰۴ق.
- جمعی از نویسندگان، شرح المصطلحات الکلامیة، مشهد، آستانة الرضویة المقدسة، مجمع البحوث الإسلامیة، ۱۴۱۵ق.
- جوهری، احمد بن محمد، مقتضب الأثر فی النصّ علی الأئمة الإثنی عشر، قم، مکتبة الطباطبائی، بیتا.
- جوینی، عبد الملک بن عبدالله، لمع الادلة فی قواعد عقائد أهل السنة و الجماعة، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۷ق.
- حبیبی مظاهری، مسعود، «اسماعیل بن جعفر»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی ج۱۱، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، بیتا.
- حسینی خطیب، عبدالزهراء، الشافی فی الامامة (سید مرتضی)، مقدّمة التحقیق، تهران، موسسة الصادق،۱۴۰۷ق.
- خواجه نصیر طوسی، محمد بن محمد، تجرید الاعتقاد، تهران، مکتب الإعلام الإسلامی، ۱۴۰۷ق.
- دیلمی، حسن بن محمد، إرشاد القلوب، تحقیق: سید هاشم میلانی، تهران،دار الأسوة للطباعة و النشر، ۱۴۱۷ق.
- سجستانی، ابوداود، سنن، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره، داراحیاء السنه النبویه.
- سدآبادی، عبید الله بن عبدالله، المقنع فی الإمامة، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۴ق.
- سید مرتضی، علی بن الحسین، الشافی فی الامامة، تهران، موسسة الصادق، ۱۴۰۷ق.
- سیدمرتضی، علی بن حسین، الفصول المختارة من العیون و المحاسن شیخ مفید، نجف، مطبعهٔ حیدریه، بیتا.
- سیوطی، جلال الدین، جامع الأحادیث، بیجا، طبع حسن عباس زکی، بیتا.
- شاذان قمی، شاذان بن جبریل، الفضائل لإبن شاذان، قم، نشر رضی، ۱۳۶۳ش.
- شعیری، تاج الدین، جامع الاخبار، قم، انتشارات رضی، ۱۳۶۳ش.
- شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۱۵ق.
- شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، بیروت، الاعلمی فی المطبوعات، ۱۴۲۵ق.
- شیخ صدوق، محمد بن بابویه، عیون أخبارالرضا علیهالسلام، انتشارات جهان، ۱۳۷۸ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، کمالالدین و تمام النعمة، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۹۵ق
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الإقتصاد فی ما یتعلق بالإعتقاد، بیروت، دارالأضواء، ۱۴۰۶ق.
- شیخ طوسی، محمّد بن حسن، الغیبه، قم، موسسة المعارف الاسلامیه، ۱۴۱۱ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الفصول المختارة من العیون و المحاسن، تصحیح: علی میرشریفی، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، مسألتان فی النص علی علی(ع)، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.
- صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات الکبری، قم، المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۴ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش.
- طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، نجف، دارالنعمان، ۱۳۸۶ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، بیتا.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، مصر،دار المعارف، ۱۳۸۷ق.
- طبری، محمد بن جریر، کتاب تهذیب الآثار مسند علی، قاهرة، مطبعة المدنی، بیتا.
- عسکری، سید مرتضی، «چرا نام امام علی (علیهالسلام) در قرآن نیست؟»، سایت مرکز العلامة العسکری للدراسات الإسلامیة، تاریخ بازدید ۳۰ آذر ۱۴۰۲ش.
- عضدالدین ایجی، عبدالرحمن بن احمد، شرح المواقف، قم، نشر الشریف الرضی، بیتا.
- علامه امینی، عبدالحسین، تکملة الغدیر: ثمرات الاسفار الی الاقطار، بیروت، به تحقیق مرکز الامیر لاحیاء التراث الاسلامی، مراجعة و تصحیح مرکز الغدیر للدراسات و النشر و التوزیع، ۱۴۲۹ق.
- فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، اللوامع الإلهیة فی المباحث الکلامیة، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۸۰ش.
- قاضی عبدالجبار، ابناحمد، المغنی فی أبواب التوحید و العدل، تحقیق قاسم محمود محمد، بیجا، بینا، بیتا.
- قشیری نیسابوری، مسلم بن حجاج، المسند الصحیح المختصر بنقل العدل عن العدل إلی رسولالله صلی الله علیه وسلم، بیروت،دار إحیاء التراث العربی، بیتا.
- قمی، محمدطاهر بن محمدحسین، الأربعین فی إمامة الأئمة الطاهرین، قم، مهدی الرجائی، ۱۴۱۸ق.
- کراجکی، محمد بن علی، دلیل النص بخبر الغدیر علی امامة أمیر المؤمنین علیهالسلام، قم، مؤسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث، ۱۴۱۹ق.
- کراجکی، محمدبن علی، الاستنصار فی النص علی الائمة الاطهار، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۵ق.
- کشی، محمد بن عمر، إختیار معرفة الرجال، بهکوشش حسن مصطفوی، مشهد، مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، ۱۴۰۹ق
- کلانتری، سجاد، فیض الله بوشاسب گوشه و ناصر جدیدی، «تحلیل و تبیین ادعای امامت عبدالله افطح و دلایل ردّ امامت وی»، فصلنامه تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا، سال۳۲، شماره۵۴، پیاپی۱۴۴، تابستان ۱۴۰۱ش.
- کلینی، محمّد بن یعقوب، الکافی، تهران،دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۴۰۴ق.
- مجلسی، محمّدباقر، بحارالانوار، بیروت، موسّسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- ملکمکان، حمید، «امامت در نگاه اهل سنّت»، کتاب (مجموعه مقالات) معارف کلامی شیعه؛ کلیات امامت، قم، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم اسلامی دانشگاهها (سمت)، ۱۳۹۳ش.
- نباطی عاملی، علی بن محمد، الصراط المستقیم إلی مستحقی التقدیم، تهران، مکتبة المرتضویة، ۱۳۸۴ق.
- نصیری، محمد، «امامت از دیدگاه اسماعیلیه»، کتاب (مجموعه مقالات) معارف کلامی شیعه؛ کلیات امامت، قم، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم اسلامی دانشگاهها (سمت)، ۱۳۹۳ش.
- نعمانی، محمّد بن ابراهیم، الغیبه، تهران، مکتبة الصدوق، ۱۳۹۷ق.