تضرع
تَضَرُّع اصطلاحی قرآنی به‌معنای اظهار فروتنی در پیشگاه خدا به‌هنگام درخواست حاجت است. تضرع از شرایط استجابت دعا محسوب می‌شود و آثاری مانند رهایی از سختی‌ها، مصونیت از عذاب الهی و دریافت یاری خدا برای آن ذکر شده است.
تضرع در متون فقهی، به‌عنوان یکی از اعمال عبادی حاجیان در وقوف عرفات و مشعر مطرح گردیده است. همچنین در متون عرفانی و اخلاقی، این حالت از ویژگی‌های عارفان شمرده شده و بر رعایت آن در مناجات با خدا سفارش شده است.
مفهوم و جایگاه
تضرع به‌معنای اظهار خواری و فروتنی در پیشگاه خداوند به‌هنگام درخواست حاجت یا طلب برطرف ساختن گرفتاری و اندوه است.[۱] بر پایه روایتی از امام صادق(ع)، حرکت دادن انگشت سَبّابه دست راست به هنگام دعا، نوعی تضرع است.[۲]
تضرع به‌همراه برخی مشتقات آن به‌صورت صریح در هفت آیه قرآن آمده است.[۳] این اصطلاح به‌مناسبت در برخی دیگر از علوم اسلامی نیز بکار رفته است. برای نمونه فقها، در آداب نماز استسقاء گفته‌اند که امام جماعت پس از خواندن نماز و دعا و گفتن حمد خدا، تضرع کند.[۴] همچنین بالابردن دست‌ها به هنگام گفتن تکبیر در نماز نوعی تضرع به حساب آمده است.[۵] در آثار فقهی، تضرع به پیشگاه خدا را یکی از اعمال حاجیان به هنگام وقوف در عرفات[۶] و وقوف در مشعر الحرام[۷] دانسته شده است.
در آثار عرفانی و اخلاق نیز به اظهار تضرع و زاری در پیشگاه خداوند در خلوت توصیه شده و این عمل از نشانه‌های عارفان به شمار آمده است.[۸]
تفاوت تضرع و خشوع
راغب اصفهانی با اشاره به اشتراک معنایی خشوع و تضرع، بین این دو مفهوم تمایز قائل شده است. از نگاه وی، خشوع بیشتر بر اعضای بدن ظاهر می‌شود، در حالی که تضرع حالتی درونی است. او برای این تمایز به روایت «هرگاه قلب به تضرع درآید در اعضا و جوارح خشوع حاصل می‌گردد.» استناد می‌کند.[۹] با این حال، مفسران در تفسیر آیه «اُدْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعًا وَ خُفْيَةً» تضرع را به معنای آشکار کردن دعا، به کار برده‌اند.[۱۰]
تضرع از آداب دعا
عالمان مسلمان، تضرع به درگاه الهی را از شرایط استجابت دعا برشمرده‌اند.[۱۱] غزالی برای این امر به آیه «ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً»،[۱۲] و نیز حدیثی نبوی استناد می‌کند[۱۳] که بیان‌گر ارتباط میان محبوبیت بنده نزد خدا و ابتلائاتی است که موجب تضرع او می‌شود.[۱۴] فیض کاشانی نیز در این زمینه به روایاتی از امامان معصوم(ع) استناد کرده است.[۱۵] امام خمینی در کتاب شرح دعای سحر گفته است که بهتر است دعاکننده و کسی که در سیر و سلوک است، دعایش را با «اللهم» و یا «یا الله» آغاز کرده و با حالت تضرع دعا کند.[۱۶]
آثار تضرع در قرآن
در کتاب فرهنگ قرآن، به تعدادی از آثار تضرع با استناد به آیات قرآن اشاره شده است؛ ازجمله:
- رهایی از گرفتاری و دشواری‌ها:[۱۷] برپایه آیه ۶۳ سوره انعام، هنگامی که بندگان در شداید و سختی‌ها از روی تضرع و زاری و به‌صورت مخفیانه خدا را به یاری می‌طلبند، خدا آن‌ها را نجات می‌دهد.[۱۸]
- مصونیت از عذاب ناگهانی الهی:[۱۹] در آیات ۹۴ و ۹۵ سوره اعراف، خداوند برای پیامبر(ص) بیان می‌کند که امت‌های پیش از وی را به گرفتاری و سختی‌ها مبتلا ساخته تا آنان با حسن اختیار خودشان تضرع کنند؛ ولی آنان تضرع نمی‌کردند و خداوند را فراموش کردند. سپس خداوند درهای نعمت‌هایش را بر آنان گشود تا آنجا که مغرور گشته و خود را مستقل و بی‌نیاز از خداوند دانستند. پس از آن، خداوند از جایی که احتمال نمی‌دادند، عذابش را بر آنان نازل ساخت.[۲۰]
- کسب یاری و نصرت الهی:[۲۱] برپایه آیات ۷۶ و ۷۷ سوره انبیاء، زمانی که حضرت نوح خداوند را از روی تضرع به یاری طلبید، خداوند او را یاری رساند و به همراه خانواده و اهلش از اندوه و بلای سخت نجات داد.[۲۲]
پانویس
- ↑ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، ۱۳۶۸ش، ج۷، ص۲۸-۲۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۴۸۰.
- ↑ اعرافی، «تضرع»، ص۵۹۰.
- ↑ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۸۴؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۲، ص۱۵۰.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۹، ص۲۳۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به محقق اردبیلی، مجمع الفائده و البرهان، ۱۴۰۳ق، ج۷، ص۲۰۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به گلپایگانی، مناسک الحج، دار القرآن الکریم، ص۱۴۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ملکی تبریزی، ترجمه المراقبات، ۱۳۸۸ش، ص۱۷۵؛ خمینی، شرح چهل حدیث، ۱۳۸۰ش، ص۴۶۲.
- ↑ راغب صفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ذیل واژه «خشع».
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۲۷۰؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۷، ص۱۳۳.
- ↑ رای نمونه نگاه کنید به غزالی، احیاء علوم الدین، دار الکتاب العربی، ج۳، ص۱۶۵؛ فیض کاشانی، المحجة البیضاء، دفتر انتشارات اسلامی، ج۲، ص۲۹۳؛ نراقی، معراج السعادة، ۱۳۷۸ش، ص۸۶۹.
- ↑ سوره اعراف، آیه ۵۵.
- ↑ غزالی، احیاء علوم الدین، دار الکتاب العربی، ج۳، ص۱۶۵.
- ↑ بیهقی، شعب الایمان، ۱۴۲۱ق، ج۷، ص۱۴۵.
- ↑ فیض کاشانی، المحجة البیضاء، دفتر انتشارات اسلامی، ج۲، ص۲۹۳.
- ↑ امام خمینی، شرح دعاء السحر، ۱۳۷۴ش، ص۹.
- ↑ مرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، ۱۳۷۹ش، ج۸، ص۱۶۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۷، ص۱۳۳.
- ↑ مرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، ۱۳۷۹ش، ج۸، ص۱۶۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۷، ص۸۹-۹۰.
- ↑ مرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، ۱۳۷۹ش، ج۸، ص۱۶۸.
- ↑ مرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، ۱۳۷۹ش، ج۸، ص۱۶۸.
منابع
- اعرافی، محمد، «تضرع»، در دایرة المعارف قرآن (ج۷)، قم، مؤسسه بوستان کتاب، ۱۳۸۳ش.
- امام خمینی، سید روح‌الله، شرح دعاء السحر، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، ۱۳۷۴ش.
- بیهقی، احمد بن حسین، شعب الایمان، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۱ق.
- خمینی، سید روح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، ۱۳۸۰ش.
- راغب صفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، دمشق، دار القلم، ۱۴۱۲ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۳ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۵ق.
- غزالی، محمد بن محمد، احیاء علوم الدین، بیروت، دار الکتاب العربی، بی‌تا.
- فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌تا.
- کلینی، محمد بن اسحاق، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- گلپایگانی، سید محمدرضا، مناسک الحج، قم، دار القرآن الکریم، بی‌تا.
- محقق اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائده و البرهان، قم، مؤسسة الفکر الاسلامی، ۱۴۰۳ق.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرایع الاسلام، تهران، انتشارات استقلال، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
- مرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۹ش.
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۸ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۷۴ش.
- ملکی تبریزی، میرزاجواد، ترجمه المراقبات، ترجمه کریم فیضی، قم، انتشارات قائم آل محمد، ۱۳۸۸ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت، دار احیاء تراث العربی، ۱۳۶۲ش.
- نراقی، ملااحمد، معراج السعادة، قم، انتشارات هجرت، ۱۳۷۸ش.