لولا السنتان لهلک النعمان
لَولا السَّنَتان لَهَلَکَ النُّعْمان (اگر آن دو سال نبود، نعمان هلاک می‌شد)، عبارتی مشهور است که گفته می‌شود ابوحَنیفه پیشوای حنفیان، با این تعبیر به اهمیت دوسال شاگردی خود نزد امام صادق(ع) اشاره کرده است. علمای شیعه این سخن را گواهی بر عظمت علمی امام ششم می‌دانند. برخی علمای اهل‌سنت آن را ساخته شیعیان دانسته و گروهی این تعبیر را دلیل بر قرابت علمی و فکری اهل سنت به اهل‌بیت پیامبر(ص) می‌دانند. همچنین گفته شده ممکن است قرائت صحیح عبارت «السُنَّتان» (دو سنت) باشد که در این صورت می‌توان مراد ابوحنیفه را دو سُنَّت اصلی حاکم بر زندگی او دانست. خطیب بغدادی دو سنت اصلی زندگی او را توجه به حق‌الله و عبادت‌های شبانه و اهمیت بسیار بر حق‌الناس معرفی می‌کند.
این سخن نخستین بار در اوایل قرن ۱۳ قمری توسط عبدالعزیز دِهْلوی در کتاب تُحْفه اِثْناعَشَریه گزارش شده است و آثار دیگر با استناد به این کتاب و خلاصه آن یا بدون ذکر منبع به نقل عبارت ابوحنیفه پرداخته‌اند. مشخص نبودن منشأ گزارش دهلوی و مطرح نشدن این عبارت در آثار علمای پیش از او را با وجود انگیزه بالا قرینه‌ای بر مجعول بودنش دانسته‌اند.
گفته شده تطبیق «السنتان» (دو سال)، به ایام شاگردی ابوحنیفه نزد امام صادق(ع) تطبیقی بدون دلیل است. قرائنی در زندگی و سخنان ابوحنیفه و امام صادق(ع) وجود دارد که احتمال تطبیق گفته شده را تضعیف می‌کند. در مقابل شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد این دو سال می‌تواند اشاره به مدت زمان شاگردی ابوحنیفه نزد زید پسر امام سجاد(ع) باشد.
سخنی مورد توجه علمای شیعه و سنی: دو سال یا دو سنّت؟
لَولا السَنَتان لَهَلَکَ النُعمان (اگر آن دوسال نبود، نعمان هلاک می‌شد)، کلامی منسوب به ابوحنیفه نُعمان بن ثابت، پیشوای مذهب حنفی یکی از چهار مذهب فقهی اهل‌سنت است. به گفته عبدالعزیز دهلوی (درگذشت: ۱۲۳۹ق) نویسنده سنی اهل پاکستان، مراد از این دوسال، مدت زمانی است که ابوحنیفه شاگرد امام صادق (ع) بوده است.[۱] ابن‌ابی‌الحدید (درگذشت: بعد از ۶۵۶ق) به شاگردی ابوحنیفه نزد امام صادق(ع) تصریح کرده است.[۲]
علمای شیعه از این کلام برای نشان دادن جایگاه علمی امام صادق (ع) و نقش ایشان در شکل‌گیری و پیشرفت دانش‌های اسلامی استفاده می‌کنند.[۳] محمدرضا حکیمی (درگذشت: ۱۳۷۰ش) خطیب و نویسنده شیعه عراقی کتابی را باعنوان «لولا السنتان لهلک النعمان» نوشته است که محور آن شخصیت ابوحنیفه و احتجاجات و سخنانی است که میان او و امام صادق (ع) اتفاق افتاده است.[۴] علمای اهل‌سنت نیز یا این سخن را نمی‌پذیرند و آن را ساخته علمای شیعه برای عظمت دادن به جایگاه امام صادق(ع) می‌دانند.[۵] و یا این عبارت را نقل کرده و آن را دلیلی بر این مطلب می‌دانند که نگاه شیعیان به جداشدن اهل‌سنت از اهل‌بیت(ع) و دوری از ایشان صحیح نیست.[۶]
همچنین احتمال دیگری در این رابطه مطرح شده است که عبارت به صورت «لولا السُنَّتان لهک النعمان» خوانده شود. در این صورت به این معنا خواهد بود که اگر دو سنّت نبود نعمان هلاک می‌شد.[۷] خطیب بغدادی (درگذشت: ۴۶۳ق) در توصیف شخصیت ابوحنیفه او را وفادار به دو سنت نیکو می‌داند. یک سنت مربوط به حق‌الله که همان عبادت‌های شبانه و نمازهای طولانیش بود. سنت دیگر در ارتباط با حق‌الناس که پاک‌دستی، امانت‌داری و سخاوتش بود.[۸]
تحفه‌ای از قرن ۱۳ هجری قمری
با وجود این که برخی عبارت «لولا السنتان لهلک النعمان» را مشهور، نقل شده در آثار متعدد[۹] و حتی متواتر[۱۰] دانسته‌اند، گفته شده نخستین بار این سخن اوایل قرن ۱۳ قمری در کتاب تحفه اثناعشریه به ابوحنیفه نسبت داده شده است.[۱۱] بعد از آن نیز منابع متعدد یا به این کتاب و یا به مختصر آن[۱۲] که توسط محمود شکری آلوسی (درگذشت: ۱۳۴۲ق) ارائه شده است ارجاع داده‌اند.[۱۳] همچنین استناد برخی نویسندگان به کتاب الامام الصادق و المذاهب الاربعه نوشته اسد حیدر (درگذشت: ۱۴۰۵ق) بوده است،[۱۴] که این کتاب نیز از مختصر تحفه نقل کرده است.[۱۵] نقل بدون سند این عبارت نیز در برخی آثار به چشم می‌خورد.[۱۶]
این عبارت در آثار علمای شیعه پیش از قرن سیزدهم هجری قمری ذکر نشده است. با وجود این که ایشان انگیزه زیادی برای اظهار کمالات ائمّه داشته‌اند. همین مسئله را قرینه‌ای بر عدم وجود این عبارت در منابع، پیش از گزارش عبدالعزیز دهلوی دانسته‌اند. همچنین گفته شده مشخص نیست دهلوی این سخن را چگونه به دست آورده و گزارش کرده است.[۱۷]
دو سال شاگردی نزد امام صادق(ع) یا زید بن علی(ع)؟
ابوحنیفه در عبارت «لولا السنتان لهلک النعمان» مراد از دوسالی که نبودش موجب هلاکت او بود را مشخص نکرده است. براین اساس گفته شده معلوم نیست چگونه این دو سال را به دو سال شاگردی او نزد امام صادق (ع) تطبیق داده‌اند.[۱۸] قرائنی همچون رویکرد کلی ابوحنیفه نسبت به امام صادق(ع)، اقامت حدود شش‌ساله ابوحنیفه در مدینه، خرده‌گیری و نقدهای تند متقابل ابوحنیفه و امام صادق(ع) و دیدگاه‌های متفاوت کلامی و سیاسی این دو شخصیت از جمله قرائنی است که نشان می‌دهد این سخن نمی‌تواند درباره ایام شاگردی او نزد امام صادق(ع) باشد.[۱۹]
نظر دیگری که در این رابطه وجود دارد، اشاره ابوحنیفه به دوسال شاگردی او نزد زید بن علی(ع) است. به عقیده نویسنده مقاله‌ای که در این موضوع به نگارش درآمده است، شواهدی چون نقش موثر زید بن علی(ع) در علم‌اندوزی ابوحنیفه، ستایش زید توسط ابوحنیفه و قرابت در زمینه‌های عقیدتی، گرایش‌های سیاسی و رویکردهای فقهی این گمانه‌زنی را تقویت می‌کند.[۲۰]
پانویس
- ↑ دهلوی، تحفه اثناعشریه، ۱۴۳۲ق، ص۱۴۲.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۹۶۲ق، ج۱۵، ص۲۷۴.
- ↑ برای نمونه رک: مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، ۱۴۰۲ش، ص۱۳۲؛ سبحانی تبریزی، الإنصاف في مسائل دام فیها الخلاف، ۱۳۸۱ش، ج۲، ص۳۶۳؛ حسنی، سیرة الأئمة الإثنی عشر، نشر الشريف الرضي، ج۲، ص۲۳۸ و ۲۵۷.
- ↑ حکیمی، لو لا السنتان لهلک النعمان، ۱۴۳۱ق، ص۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابوزهره، الامام الصادق (ع) حیاته و عصره آراؤه و فقهه، مطبعة احمد علی مخیمر، ص۳۸؛ عیسی، «حتى لا يقال: كان السودان بلداً سُنّياً! !»، ج۱۶۶، ص۸۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: دهلوی، تحفه اثناعشریه، ۱۴۳۲ق، ص۱۴۲؛ آلوسی، مختصر التحفة الأثنى عشرية، ۱۳۷۳ق، ص۹؛ آلوسی، صب العذاب على من سب الأصحاب، ۱۴۱۷ق، ص۳۰۹؛ کامل عمر، حصان طروادة الغارة الفكرية على الديار السنية، ۱۴۳۵ق، ص۵۱۶.
- ↑ رستگار، «بررسی سخن پیشوای حنفیان: لو لا السنتان لهلک النعمان»، ص۱۰۰.
- ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، دارالکتب العلمیة، ج۱۳، ص۳۳۱-۳۳۲ و ۳۵۲-۳۵۵ و ۳۵۸.
- ↑ حکیمی، لو لا السنتان لهلک النعمان، ۱۴۳۱ق، ص۶.
- ↑ محققان دفتر انتشارات اسلامی، «پاورقی»، در تفسیر جوامع الجامع، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۱۹۳.
- ↑ رستگار، «بررسی سخن پیشوای حنفیان: لو لا السنتان لهلک النعمان»، ص۱۰۸.
- ↑ آلوسی، مختصر التحفة الأثنى عشرية، ۱۳۷۳ق، ص۹.
- ↑ برای نمونه رک: حسینی میلانی، شرح منهاج الکرامة، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۲۴۵؛ عبدالله، المناظرات، ۱۳۸۵ش، ج۴، ص۴۰۱.
- ↑ برای نمونه رک: حکیمی، لو لا السنتان لهلک النعمان، ۱۴۳۱ق، ص۵؛ ربانی گلپایگانی، در آمدی به شیعه‌شناسی، ۱۳۸۵ش، ص۲۴۶.
- ↑ حیدر، الإمام الصادق و المذاهب الأربعة، ۱۴۲۲ق، ص۶۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: الشرقاوی، ائمة الفقه التسعة، ۱۴۱۱ق، ص۵۱؛ سماوی، لأکون مع الصادقین، ۱۳۸۶ش، ص۱۷۵؛ موسوی زنجانی، عقاید الإمامیة الأثنی عشریة، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۱۰۳.
- ↑ رستگار، «بررسی سخن پیشوای حنفیان: لو لا السنتان لهلک النعمان»، ص۱۰۸.
- ↑ رستگار، «بررسی سخن پیشوای حنفیان: لو لا السنتان لهلک النعمان»، ص۱۰۸.
- ↑ رستگار، «بررسی سخن پیشوای حنفیان: لو لا السنتان لهلک النعمان»، ص۱۰۴-۱۰۶.
- ↑ رستگار، «بررسی سخن پیشوای حنفیان: لو لا السنتان لهلک النعمان»، ص۱۰۹-۱۱۴.
منابع
- آلوسی، محمود شکری، صب العذاب على من سب الأصحاب، ریاض، اضواء السلف، ۱۴۱۷ق.
- آلوسی، محمود شکری، مختصر التحفة الأثنى عشرية، قاهره، المکتبه السلفيه، ۱۳۷۳ق.
- ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبة الله، شرح نهج البلاغه، داراحیاء الکتب العربیه، ۱۹۶۲ق.
- ابوزهره، محمد، الامام الصادق (ع) حیاته و عصره آراؤه و فقهه، قاهره، مطبعة احمد علی مخیمر، بی‌تا.
- الشرقاوی، عبدالرحمن، ائمة الفقه التسعة، قاهره، دارالشروق، ۱۴۱۱ق.
- حسنی، هاشم معروف، سیرة الأئمة الإثنی عشر، قم، نشر الشريف الرضي، بی‌تا.
- حسینی میلانی، علی، شرح منهاج الکرامة، قم، مرکز الحقائق الاسلامیة، ۱۴۲۸ق.
- حکیمی، محمدرضا، لو لا السنتان لهلک النعمان، بیروت، بی‌نا، ۱۴۳۱ق.
- حیدر، اسدالله، الامام الصادق(ع) و المذاهب الاربعة، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۲۲ق.
- خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی‌تا.
- دهلوی، عبدالعزیز غلام، تحفه اثناعشریه، استانبول، مکتبة الحقیقة، ۱۴۳۲ق.
- ربانی گلپایگانی، علی، در آمدی به شیعه‌شناسی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، ۱۳۸۵ش.
- رستگار، پرویز، «بررسی سخن پیشوای حنفیان: لو لا السنتان لهلک النعمان»، مجله حدیث پژوهی، شماره ۵، بهار و تابستان ۱۳۹۰ش.
- سبحانی تبریزی، جعفر، الإنصاف في مسائل دام فیها الخلاف، قم، مؤسسة الإمام الصادق علیه السلام، ۱۳۸۱ش.
- سماوی، محمد تیجانی، لأکون مع الصادقین، قم، انصاریان، ۱۳۸۶ش.
- عبدالله، حسن، المناظرات، قم، دلیل ما، ۱۳۸۵ش.
- عمرو، کامل عمر، حصان طروادة الغارة الفكرية على الديار السنية، مصر، دارالقمری، ۱۴۳۵ق.
- عیسی، عثمان، «حتى لا يقال: كان السودان بلداً سُنّياً!!»، در مجله البیان، مجموعه مقالات، ج۱۶۶، ۱۴۲۲ق.
- محققان دفتر انتشارات اسلامی، «پاورقی»، در تفسیر جوامع الجامع، اثر فضل بن حسن طبرسی، قم، انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۲۸ق.
- مطهری، مرتضی، سیری در سیره ائمه اطهار، تهران، صدرا، ۱۴۰۲ش.