خطبه ۱۱۵ نهج البلاغه

خطبه ۱۱۵ نهج البلاغه

خطبه ۱۱۵ نهج البلاغه
اطلاعات روایت
نام‌های دیگر	استسقاء
موضوع	طلب باران
صادره از	امام علی(ع)
منابع شیعه	نهج البلاغه، من لا یحضره الفقیه، تهذیب، مصباح المتهجد
منابع سنی	ربيع الأبرار و نصوص الأخبار، النهايه في غريب الحديث والاثر
احادیث مشهور
حدیث سلسلةالذهب • حدیث ثقلین • حدیث کساء • مقبوله عمر بن حنظلة • حدیث قرب نوافل • حدیث معراج • حدیث ولایت • حدیث وصایت • حدیث جنود عقل و جهل • حدیث شجره

خطبه ۱۱۵ نهج البلاغه یا خطبه اِستِسقاء دعایی در طلب باران است که پس از نماز باران در یکی از خشکسالی‌های کوفه در ایام حکومت امام علی(ع) بیان شد. گزارش این خطبه با عبارت‌های متفاوتی از سوی شیخ صدوق و شیخ طوسی نیز روایت شده است. بر همین اساس احتمال داده شده که هریک از محدثان به نسخه‌های متفاوتی از خطبه دسترسی داشته‌اند. همچنین گفته شده که احتمال دارد سید رضی برگزیده‌ای از عبارات شیخ صدوق را نقل کرده باشد. بخش‌هایی از خطبه استسقاء در منابع روایی اهل‌سنت نیز گزارش شده است.

خطبه استسقاء دو بخش اصلی دارد که در بخش اول، امام علی(ع) به خشکسالی و آثار آن برای انسان‌ها، طبیعت و حیوانات اشاره کرده و یکی از عوامل بروز این مسئله را گناهان مردم معرفی می‌کند. در بخش دوم نیز ضمن طلب باران از خداوند، ویژگی‌هایی را برای آن ذکر می‌کند تا همه عوامل مفید را برای انسان و طبیعت دارا باشد و هر چیزی که مانع برای این امر است از آن دور باشد. خواندن این خطبه در نماز باران توصیه شده است.

تاریخچه و سند خطبه

خطبه ۱۱۵ نهج البلاغه یا خطبه استسقاء دعایی برای نزول باران است. این خطبه در روزهایی که کوفه دچار خشکسالی بود، توسط امام علی(ع) بعد از نماز باران بیان شد. به گفته مکارم شیرازی خوب است در نماز باران عبارات این خطبه خوانده شود.

خطبه استسقاء با تفاوت‌هایی توسط شیخ صدوق (۳۰۵-۳۸۱ق) در من لایحضره الفقیه و شیخ طوسی (۳۸۵-۴۶۰ق) در تهذیب و مصباح المتهجد نقل شده است. به گفته عبدالزهرا حسینی (۱۳۳۸-۱۴۱۴ق) در کتاب مصادر نهج البلاغه، اختلاف در نقل این خطبه نشان می‌دهد که شیخ صدوق، سید رضی (۳۵۹-۴۰۶ق) و شیخ طوسی هریک به منبع جداگانه‌ای برای این خطبه دسترسی داشته‌اند. به عقیده حبیب‌الله خویی (۱۲۶۵-۱۳۲۴ق)، سید رضی این خطبه را از نقل شیخ صدوق گزینش کرده است. از منابع اهل‌سنت، زمخشری (۴۶۷-۵۳۸ق)‌ در ربیع الابرار و ابن‌اثیر (۵۵۵-۶۳۰ق) در نهایه به بخش‌هایی از این خطبه اشاره کرده‌اند.

متن و ترجمه خطبه ۱۱۵ نهج البلاغه

اللَّهُمَّ قَدِ انْصَاحَتْ جِبَالُنَا وَ اغْبَرَّتْ أَرْضُنَا وَ هَامَتْ دَوَابُّنَا وَ تَحَيَّرَتْ فِي مَرَابِضِهَا وَ عَجَّتْ عَجِيجَ الثَّكَالَى عَلَى أَوْلَادِهَا وَ مَلَّتِ التَّرَدُّدَ فِي مَرَاتِعِهَا وَ الْحَنِينَ إِلَى مَوَارِدِهَا، اللَّهُمَّ فَارْحَمْ أَنِينَ الْآنَّةِ وَ حَنِينَ الْحَانَّةِ، اللَّهُمَّ فَارْحَمْ حَيْرَتَهَا فِي مَذَاهِبِهَا وَ أَنِينَهَا فِي مَوَالِجِهَا. اللَّهُمَّ خَرَجْنَا إِلَيْكَ حِينَ اعْتَكَرَتْ عَلَيْنَا حَدَابِيرُ السِّنِينَ وَ أَخْلَفَتْنَا مَخَايِلُ الْجُودِ فَكُنْتَ الرَّجَاءَ لِلْمُبْتَئِسِ وَ الْبَلَاغَ لِلْمُلْتَمِسِ، نَدْعُوكَ حِينَ قَنَطَ الْأَنَامُ وَ مُنِعَ الْغَمَامُ وَ هَلَكَ السَّوَامُ أَلَّا تُؤَاخِذَنَا بِأَعْمَالِنَا وَ لَا تَأْخُذَنَا بِذُنُوبِنَا، وَ انْشُرْ عَلَيْنَا رَحْمَتَكَ بِالسَّحَابِ الْمُنْبَعِقِ وَ الرَّبِيعِ الْمُغْدِقِ وَ النَّبَاتِ الْمُونِقِ سَحّاً وَابِلًا تُحْيِي بِهِ مَا قَدْ مَاتَ وَ تَرُدُّ بِهِ مَا قَدْ فَاتَ.

خداوندا كوه‌هاى ما از بى‌آبى شكاف خورده و زمين ما غبارآلود و دام‌هاى ما در آغل‌هاى خود سرگردانند و چون زنِ بچّه‌مرده فرياد مى‌كشند، و از رفت و آمد بى‌حاصل به سوى چراگاه‌ها و آبشخورها خسته شده‌اند. بار خدايا بر ناله گوسفندان و فرياد و آه شتران ماده رحمت آور، خدايا به سرگردانى آنها در راه‌ها و ناله‌هايشان در خوابگاه‌ها رحمت آور. بار خدايا هنگامى به سوى تو بيرون آمديم كه خشكسالى پياپى هجوم آورده، و ابرهاى پرباران به ما پشت كرده و خشک و نامهربان بدون بارش قطره‌اى باران گذشتند. خدايا تو اميد هر بيچاره، و حل كننده مشكلات هر طلب كننده‌ای. خدايا تو را مى‌خوانيم، در اين هنگام كه همه نااميد شده‌اند، و ابر رحمت بر ما نمى‌بارد و حيوانات ما نابود گرديده‌اند، ما را به كردار ما عذاب نكنى، و به گناهان ما كيفر ندهى. خدايا رحمت خود را با ابر پرباران و بهار پر آب و گياهان خوش‌منظر شاداب بر ما نازل فرما، بارانى درشت‌قطره بر ما فرو فرست كه مردگان را زنده و آنچه از دست ما رفته به ما باز گرداند.

اللَّهُمَّ سُقْيَا مِنْكَ مُحْيِيَةً مُرْوِيَةً تَامَّةً عَامَّةً طَيِّبَةً مُبَارَكَةً هَنِيئَةً [مَريِئَةً] مَرِيعَةً زَاكِياً نَبْتُهَا ثَامِراً فَرْعُهَا نَاضِراً وَرَقُهَا تُنْعِشُ بِهَا الضَّعِيفَ مِنْ عِبَادِكَ وَ تُحْيِي بِهَا الْمَيِّتَ مِنْ بِلَادِكَ. اللَّهُمَّ سُقْيَا مِنْكَ تُعْشِبُ بِهَا نِجَادُنَا وَ تَجْرِي بِهَا وِهَادُنَا وَ يُخْصِبُ بِهَا جَنَابُنَا وَ تُقْبِلُ بِهَا ثِمَارُنَا وَ تَعِيشُ بِهَا مَوَاشِينَا وَ تَنْدَى بِهَا أَقَاصِينَا وَ تَسْتَعِينُ بِهَا ضَوَاحِينَا مِنْ بَرَكَاتِكَ الْوَاسِعَةِ وَ عَطَايَاكَ الْجَزِيلَةِ عَلَى بَرِيَّتِكَ الْمُرْمِلَةِ وَ وَحْشِكَ الْمُهْمَلَةِ وَ أَنْزِلْ عَلَيْنَا سَمَاءً مُخْضِلَةً مِدْرَاراً هَاطِلَةً يُدَافِعُ الْوَدْقُ مِنْهَا الْوَدْقَ وَ يَحْفِزُ الْقَطْرُ مِنْهَا الْقَطْرَ غَيْرَ خُلَّبٍ بَرْقُهَا وَ لَا جَهَامٍ عَارِضُهَا وَ لَا قَزَعٍ رَبَابُهَا وَ لَا شَفَّانٍ ذِهَابُهَا حَتَّى يُخْصِبَ لِإِمْرَاعِهَا الْمُجْدِبُونَ وَ يَحْيَا بِبَرَكَتِهَا الْمُسْنِتُونَ، فَإِنَّكَ تُنْزِلُ الْغَيْثَ مِنْ بَعْدِ ما قَنَطُوا وَ تَنْشُرُ رَحْمَتَكَ وَ أَنْتَ الْوَلِيُّ الْحَمِيدُ.

خدايا ما را با بارانى سيراب كن كه زنده‌كننده، سيراب‌سازنده، فراگير و به‌همه‌جارونده، پاكيزه و بابركت، گوارا و پرنعمت، گياه آن بسيار، شاخه‌هاى آن به بار نشسته و برگ‌هايش تازه و آبدار باشد تا با چنان بارانى بنده ناتوان را توان بخشى، و شهرهاى مرده‌ات را زنده سازى. خدايا بارانى ده كه بسيار ببارد تا زمين‌هاى بلند ما پرگياه شود، و در زمين‌هاى پست روان گردد و نعمت‌هاى فراوان در اطراف ما گسترش يابد، تا با آن ميوه‌هاى ما بسيار، گلّه‌هاى ما زنده و فراوان، و سرزمين‌هاى دورتر از ما نيز بهرمند گردند، و روستاهاى ما از آن نيرومند شوند. اينها همه از بركات گسترده و بخشش‌هاى فراوان تو باشد كه بر سرزمين‌هاى فقر زده و حيوانات وحشى ما نازل مى‌گردد. خداوندا بارانى ده دانه‌درشت كه پياپى براى سيراب شدن گياهان ما ببارد، چنانكه قطرات آن يكديگر را برانند، و دانه‌هاى آن به شدّت بر هم كوبيده شوند؛ نه رعد و برقى بى‌باران، و ابرى بى‌ثمر، و كوچک و پراكنده، و نه دانه‌هاى ريز باران همراه با بادهاى سرد. خدايا بارانى پرآب فرو فرست كه قحطى‌زدگان به نعمت‌هاى فراوان رسند و آثار خشكسالى از ميان برود كه همانا تويى خداوندى كه پس از نااميد شدن مردم باران را فرو مى‌فرستى و رحمت خود را همه جا گسترش مى‌دهى و تويى سرپرست نظام آفرينش كه به ستودن سزاوارى.

محتوای خطبه

خطبه استسقاء با بیان مشکلات ناشی از خشکسالی آغاز شده و یکی از ریشه‌های بروز آن‌ را گناهان انسان‌ها می‌داند. در ادامه از خداوند تقاضای نزول بارانی با ویژگی‌های خاص دارد.

نام نسخه	شماره خطبه
المعجم المفهرس و صبحی صالح	۱۱۵
فیض الاسلام	۱۱۴
خوئی، ملاصالح	۱۱۴
ابن ابی الحدید	۱۱۴
محمد عبده	۱۰۹
ملافتح الله	۱۳۶
فی ظلال	۱۱۳
ابن میثم	۱۱۲

توبه از گناهان، دریچه امید به رحمت حق

در بخش اول خطبه، حضرت علی(ع) خشكسالى شديد آن زمان را ترسیم کرده و وضع كوه‌ها، زمين‌ها، مراتع و حيوانات را بيان کرده، وقوع این شرایط را موجب ناامیدی و رنج شدید مردم دانسته و از خدا طلب می‌کند آن‌ها را به خاطر گناهانشان عقوبت نکند. گفته شده اين تعبير نشان مى‌دهد كه بسيارى از مشکلات به خاطر گناهان است و تا مردم به درگاه خدا نرفته و تقاضاى عفو و بخشش نكنند، مشكل آنها حل نمى‌شود. ابن‌میثم بحرانی (۶۳۶-۶۷۹ یا ۶۹۹ق) نیز در شرح این خطبه، یکی از عوامل مؤثر در بروز سختی‌ها و محروم شدن از رحمت پروردگار را عصیان انسان از اوامر خداوند معرفی می‌کند.

سپس امام علی(ع) خواسته اصلى خود را از خداوند بیان می‌کند تا رحمتش را به وسيله ابرهاى پرباران و بهار پرآب و گياهان سرسبز و پرطراوت بگستراند، بارانى دانه‌درشت نازل كند كه زمين‌هاى مرده با آن زنده شوند و آنچه را از دست رفته بازگردد.

بارانی سراسر خیر و عاری از هر شرّ

امام علی(ع) در بخش دوم از خطبه، از خدا طلب باران می‌کند و براى آن ویژگی‌هایی را بیان می‌کند. به گفته مکارم شیرازی هر يک از اين اوصاف، اشاره به نكته دقيق و شگفت‌آوری دارد. این اوصاف، انسان را در برابر عظمت خالق خاضع مى‌سازد و به شنوندگان مى‌فهماند كه اين قطرات باران چه بركات و آثارى مى‌تواند داشته باشد.

گفته شده که امام علی(ع) از این جهت ویژگی‌هایی را در باران مطلوبش از خداوند بیان می‌کند که ممکن است باران سیل‌آسا بوده و همه چیز را نابود کند. يا بارش در منطقه خاصی بوده و نفع آن عمومی نباشد. يا همراه با سردى هوا و يخبندان باشد كه آثار منفى به‌جا بگذارد. يا موانعى همچون بادهاى گرم، طوفان‌هاى شديد، آفات گياهی، حشرات موذى و امثال آن، آثار نیک باران را از بین ببرد. در دعای امام علی(ع) تمام اين جوانب در نظر گرفته شده و جمع همه شرايط و دفع همه موانع را از خدا مى‌طلبد.