مزار شریف

مزار شریف (افغانستان)

مزار سخی در مزار شریف
اطلاعات کلی
ویژگی	مرقد منسوب به امام علی (ع)
کشور	افغانستان
استان	بلخ
مساحت	۴۸ کیلومتر مربع
جمعیت کل	۴۶۵ هزار نفر (۱۳۹۸ش)
زبان	پارسی، ازبکی
نژاد	ازبک، هزاره، تاجیک
ادیان	اسلام
مذهب	شیعه و اهل سنت
اطلاعات تاریخی
نام قدیم	خواجه خیران
سال تأسیس	قرن ۹ق
قدمت	تیموریان
وقایع مهم	ایجاد زیارت‌گاه (قرن ۹ق)، کشتار شیعیان توسط طالبان (مرداد/اسد ۱۳۷۷ش)
اماکن
زیارتگاه	زیارت سخی
حوزه علمیه	مدارس سلطانیه، جامعةالاسلام، حسنیه، ثقلین
مساجد	مسجد کبود (آبی)، مسجد سلطانیه

مزار شریف بزرگترین شهر در شمال افغانستان و مرکز ولایت بلخ است. این شهر نام و موقعیت خود را به خاطر پیدا شدن مزارِ شریفِ سخی یا زیارت سخی، مرقد منسوب به امام علی(ع) در قرن ۹ق به دست آورد. برخی معتقدند پیکر امام علی(ع) توسط ابومسلم خراسانی (درگذشت:۱۳۷ق) و با درخواست امام صادق (ع) (۸۳ق ـ‌ ۱۴۸ق) از نجف به بلخ منتقل شد. گفته شده این قبر در گذر تاریخ، پنهان بود تا در سال ۸۸۵ق، دوران حکومت سلطان حسین بایقرا، امیر تیموری پیدا شد و بدستور او و وزیرش، علی‌شیر نوایی بارگاهی روی قبر ساخته و نهری بنا شد. اندکی بعد، مزار شریف به مکانی مشهور و در مسیر پیشرفت تبدیل شد. باور غالب شیعیان بر وجود مرقد علی بن ابی‌طالب در شهر نجف در عراق است.

جایگاه

مزار شریف بزرگ‌ترین شهر از نظر جمعیت و مساحت در ناحیه شمال افغانستان است. سالانه هزاران مسلمان به مزار شریف می‌روند تا مزار سخی را زیارت کنند که گفته شده مرقد علی بن ابی‌طالب است و نیز در مراسم برافراشتن عَلم سخی شرکت می‌کنند که هر نوروز در این زیارت‌گاه انجام می‌شود.

جغرافیا و جمعیت

موقعیت ولایت بلخ

مزار شریف در شمال افغانستان، در مرکز ولایت بلخ و در همسایگی شهرهای نهر شاهی، مارمَل و دِهدادی قرار دارد. جمعیت مزار شریف در ۱۳۹۸ش حدود ۴۶۵ هزار نفر برآورد شده بود. ساکنین این شهر، از اقوام هزاره، ازبک، تاجیک و ترکمن هستند.

مقبره منسوب به امام علی(ع)

بارگاه منسوب به حضرت علی(ع) در مزار شریف

اقدام ابومسلم

گفته شده پیکر امام علی(ع) به دستور امام صادق(ع) و توسط ابومسلم خراسانی از نجف به محل فعلی مقبره منسوب، منتقل شده است. سلطان حسین تابنده در سفری که در اواخر دهه چهل خورشیدی به افغانستان داشته، ماجرا و باورهای مردم افغانستان را درباره این موضوع به تفصیل نوشته است:
چون ابومسلم مروزی خراسانی در سال ۱۲۹ق از قریه سفیدج مرو، قیام کرد و با بنی‌امیه جنگید، به امام صادق(ع) نامه نوشت که اگر او مایل به خلافت است، او و سپاهیانش در خدمت وی خواهند بود. امام نپذیرفت و در جواب از او خواست پیکر امام علی(ع) را که همراه یک تابوت در نجف دفن شده، برای در امان ماندن از دستبرد بنی‌امیه به بلخ ببرد تا پس از فرونشستن جنگ و فتنه، به مدینه منتقل شود. ابومسلم افراد کارآزموده خود را فرستاد و آنها تابوت حاوی پیکر امام علی(ع) را پنهانی از نجف با شتر به مرو شاه‌جهان بردند و در محلی موسوم به کوه نور گذاشتند و از آنجا وارد بلخ کردند و در قریه خواجه خیران مخفیانه مدفون ساختند و لوحی نیز بر آن گذاشتند. به سبب درگیری ابومسلم در جنگ و قلع و قمع بنی‌امیه و تشتت امور در آغاز دولت بنی‌عباس و قتل ابومسلم، موضوع انتقال جسد مطهر یا اظهار و اعلان موضوع دفن در بلخ میسر نشد و مدفن پنهان بود. در زمان هارون الرشید بر او معلوم شد که جسد امام(ع)در نجف دفن شده است. هارون بارگاهی در آنجا ساخت و از این رو ماجرای بلخ همچنان پنهان ماند و آن واقعه فراموش شد.

دوران سنجر سلجوقی

نمایی از مزار شریف در ۱۸۹۰میلادی

در زمان سلطان سنجر بن ملکشاه سلجوقی (در گذشتۀ ۵۵۲ق) در سال ۵۳۰ق در یادداشت‌هایی از ابومسلم، مطالبی از جمله موضوع نامه به امام صادق(ع) و جواب آن حضرت و انتقال جسد و دفن به قریه خواجه خیران، پیدا شد. گویند از طرفی دیگر چهارصد نفر از سادات و اکابر بلخ در یک شب حضرت را در نزدیکی قریه خیران خواب دیدند که بالای صفه آن ایستاده و به آنان دستور می‌دهد که محل دفنش را به سلطان خبر دهند. سلطان سنجر از مرو به امیر قماج، والی بلخ دستور داد تا موضوع را پی گیرد. او با وجود مخالفت بعضی علمای بلخ و انکار وجود جسد در آنجا به قریه خیران آمد و بر تپه‌ای که به نام تل علی معروف بود، شروع به حفاری کرد. پس از اندکی حفاری به گنبد کوچکی با دریچه فولادین با قفل نقره برخوردند. همراه گروهی از علما آن را باز کردند و داخل حجره شدند. صندوقی فولادین پیدا شد. روی آن قرآنی به خط کوفی روی پوست آهو با شمشیری بزرگ و سنگی دیدند که بر سنگ نوشته بود:«هذا قبر ولی الله علی اسدالله». صندوق را باز کردند و جسد مطهر را‌ تر و تازه یافتند. چون خبر به سلطان سنجر رسید، برای زیارت به آنجا رفت و پنجاه هزار دینار زر سرخ تقدیم کرد و خواست صندوق را با خود به مرو ببرد و در آنجا دفن کند و بارگاهی بسازد ولی علما و مردم مانع شده و تقاضا کردند در همانجا بماند و او از تصمیم خود منصرف شد و ساختمان کوچک خشتی بنا کرد. او تصمیم داشت بارگاه بسیار مجللی بسازد ولی به سبب گرفتاری به جنگ توفیق ساختن نیافت و در سال ۵۵۲ق درگذشت.

ایجاد زیارت‌گاه

یکی از سر دروازه‌های روضه سخی

گویند که مرتضی علی در نجف است		در بلخ بیا ببین چه بیت الشرف است
جامی نه عدن گوی و نه بین الجبلین		خورشید یکی و نور او هر طرف است

در زمان حمله چنگیز مغول به خراسان بزرگ، مردم از ترس حمله مغولان به بارگاه مزارشریف و حرمت‌شکنی آنان، بنای مزار را ویران کردند و اثری از آن بر جای نگذاشتند. سالها گذشت و باز قبر امام علی(ع) گمنام شد.

شمس‌الدین محمد از احفاد بایزید بسطامی در سال ۸۸۵ قمری در زمان سلطنت سلطان حسین بایقرا، برادر امیر بایقرا، حاکم بلخ، از کتابخانه ملتان هند منبعی تاریخی به دست آورد که در زمان سلطان سنجر نوشته شده و قضیه مدفن حضرت را نیز شرح داده بود. شمس الدین محمد آن را به میرزا بایقرا ارائه داد و او بزرگان را جمع کرد و با حضور آنها شروع به کاوش کرد و قبر باری دیگر پیدا شد. میرزا بایقرا پیکی به سوی سلطان حسین فرستاد. سلطان نیز وزیر خود امیر علیشیر را برای تحقیق گسیل کرد و او پس از زیارت آنجا موضوع را تایید نمود و سلطان حسین نیز به زیارت رفت و گویند اشعاری در آنجا تقدیم بارگاه کرد از جمله «بر درت آمد گدای بینوا سلطان حسین/ رحم کن بر حال این مشتاق‌ ای شاه کرام».

او سپس خواست صندوق را به هرات نقل دهد ولی استخاره موافقت نکرد و علما هم نقل آن را توهین و هتک حرمت دانستند و اجازه ندادند. به دستور سلطان حسین بارگاهی در آنجا ساختند که بنای فعلی، از بقایای همان است. او دستور داد برای آبادانی آنجا ساختمانها و بازاری ساختند و صد خانوار از بزرگان هرات را بدانجا فرستاد و نهری از رودخانه بلخ به بدانجا آورد که به نهر شاهی موسوم گردید و آن را وقف بارگاه و تولیت کرده و نقابت را به سید تاج الدین اندخویی واگذار کرد و نهر خضر آباد را هم که سلطان سنجر وقف نموده، اما از بین رفته بود، باری دیگر حفر کردند. بدین ترتیب مردم از اطراف بدانجا روی آوردند و اندک اندک شهر بزرگی بر پا و به مزار شریف مشهور شد.

شهرت و پیشرفت

شهر مزار شریف (افغانستان) (آریانا نیوز)

از آن پس حاکمان و سلاطین تعمیرات و توسعه‌هایی در این بارگاه پدید آوردند و موقوفاتی کردند. از جمله عبدالمؤمن خان بن عبدالله خان ازبک، یازدهمین امیر شیبانی گنبدی بر آن ساخت و ولی محمدخان بن جانی خان، دومین امیر سلسله جانی، تزییناتی در ساختمانها و داخل روضه پدید آورد و باغهایی ساخت. در زمان محمد مقیم خان بن سبحانقلی خان، حاکم بلخ زلزله رخ داد و گنبد از هم پاشید و او باری دیگر آن را ساخت. کاشی کاری بارگاه از سال ۱۲۸۷ق. در زمان حکومت امیر علم خان توسط استاد سمیع سمرقندی شروع شد. محمد ظاهرشاه، پادشاه اسبق افغانستان نیز در سال ۱۳۱۹ش. تعمیرات و تزییناتی در این بنا ایجاد کرده است.

دیدگاه شیعیان

بنابر باور غالب شیعیان مدفن امام علی(ع) در نجف اشرف است. آیت الله نجفی مرعشی از نسب‌شناسان معاصر نظر داشت که فرد مدفون در این مقبره، از سادات مشهور بلخ بوده و نام خودش و پدرش به نام امام علی(ع)و پدر آن حضرت شبیه بوده و گمان شده که این قبر متعلق به حضرت علی(ع) است. او نسب این فرد را ابوالحسن علی بن ابوطالب حسن بن ابوعلی عبیدالله بن محمد بن عبیدالله بن علی بن حسن امیر بن حسین بن جعفر حجت بن عبیدالله بن حسین اصغر بن علی بن الحسین(ع) نوشته است.

کهن‌ترین منبعی که از مدفن منسوب به امام علی(ع)یاد کرده، کتاب الاشارات الی معرفة الزیارات نوشته علی بن ابی‌بکر هروی (درگذشتۀ ۶۱۱ق)است که این باور را نادرست خوانده و قبر امام(ع)را در نجف دانسته است.

مدارس علمیه

• مدرسه سلطانیه
• مدرسه جامعةالاسلام
• مدرسه حُسنیه (خواهران)
• مدرسه ثقلین
• مرکز فقهی ائمه اطهار

جستارهای وابسته

• نجف
• حرم امام علی

منابع

• مروزی، اسماعیل بن حسین، «الفخری فی انساب الطالبیین»، مکتبة آیة‌الله المرعشی النجفی، قم، ۱۴۰۹ق.
• فاطمی، سید حسن، «پژوهشی در مورد مزار معروف در مزار شریف افغانستان»، نشریه میراث جاویدان، شماره ۵۲.
• هروی، خواجه غیاث‌الدین، «تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد البشر»، نشر هرمس، تهران‫، ۱۳۸۷ش.
• میرخواند بلخی، سید محمّد، «روضة الصفا»، مقدّمة جواد مشکور.
• باشگاه خبرنگاران جوان، «مدرسه علمیه ثقلین مزارشریف میزبان همایش بزرگ «سیدالساجدین»»
• سایت مرکز فقهی ائمه اطهار، ««افتتاح مرکز فقهی ائمه اطهارعلیهم السلام در شهر مزار شریف»
• خبرگزاری جمهور، «اولین دوره از شاگردان مدرسه دینی حسنیه در مزارشریف، فارغ شدند»
• خبرگزاری بین المللی قرآن، «آغاز نام‌نويسی كلاس‌های قرائت قرآن كريم مدرسه علميه «سلطانيه»»
• خبرگزاری فارس،«وایتی از زندگی عارفانه مرجع تقلید شیعیان افغانستان/ رهبری فرمودند «سلام خاص مرا به آیت‌الله محقق کابلی برسانید»»