مکه

مَکَّه مقدس‌ترین شهر مسلمانان و زادگاه اسلام و پیامبر اکرم(ص)، واقع در شبه جزیره عربستان. بَکَّه، بلدالحرام، بلدالامین و امّ‌القری از نام‌های دیگر آن است.

مکه

نمایی از شهر مکه و مسجد الحرام
اطلاعات کلی
ویژگی	مقدس‌ترین شهر مسلمانان و زادگاه پیامبر(ص)
کشور	عربستان
نام محلی	بکّه، بلدالحرام، بلدالامین و ام‌القری
اطلاعات تاریخی
سال تأسیس	از زمان اسماعیل(ع)
پیشینه اسلام	سال ۸ هجری قمری با فتح مکه توسط مسلمانان
پیشینه تشیع	صدر اسلام
مکان‌های تاریخی	شعب ابی‌طالب، کوه حراء، کوه ثور،
اماکن
زیارتگاه	کعبه
قبرستان‌ها	قبرستان معلاة، مقبره شهدای فخ
مساجد	مسجد الحرام، مسجد خیف، مسجد النحر، مسجد البیعة، مسجد البیعة، مسجد غدیر خم

این شهر به سبب وجود کعبه در آن، قبله‌گاه مسلمانان است و سالانه میلیون‌ها مسلمان برای ادای مناسک حج و زیارت اماکن مقدس مکه، به این شهر مسافرت می‌کنند. مسجدالحرام، عرفات، مشعر الحرام و سرزمین منا برخی از مهم‌ترین اماکن مقدس و مذهبی این شهر است.

جمعیت شیعیان مکه در قرن دهم هجری رو به فزونی یافت. علمای شیعه در دوره‌های مختلف تاریخی در این شهر حضور داشته‌اند. در دوره حکومت آل سعود در عربستان و به واسطه گرایش‌های افراطی ضد شیعی وهابیون، شیعیان در عربستان با محدودیت در انجام دادن اعمال مذهبی و نیز فشار اقتصادی روبه‌رو هستند.

شهرت

نام اصلی و مشهور این شهر، مکّه است. این نام در قرآن کریم نیز آمده است:

وَ هُوَ الّذی کَفّ اَیدیَهُم عَنکُم و اَیدیکُم عَنهُم بِبَطنِ مَکّة مِن بَعدِ أن أظفرَکُم عَلَیهِم^{[فتح–۲۴]}

نقشه مکه مکرمه و اماکن متبرکه آن

سبب نام‌گذاری

در منابع تاریخی و روایی، برای نامگذاری این شهر به «مکه» دلایلی ذکر شده است که برخی از مهم‌ترین آنها عبارتند از:

• مکّه، ترکیبی از مک (به معنای بیت) و رب بوده و مکه یعنی، بیت الرب یا بیت الله؛
• مکه، ترکیب از مک (به معنای واحه و وادی) و رب بوده و مکه یعنی وادی رب؛
• مکه در اصل، مکرابا که از کلمه مقرب گرفته شده و این مکان به معنای مکانی است که به خداوند تقرب ایجاد می‌شود؛
• مکه از ریشه مکک (به معنای هلاک شدن و کم شدن) مشتق شده و مکه یعنی مکانی که هر ستمگری نظر سوئی به آن شهر داشته باشد سرنوشتی جز هلاک و نابودی نخواهد داشت؛
• مکه از ماده «مک(به معنای «جذب») مشتق شده که این بدان جهت است که مردم از هر دیار به آن سرزمین جذب می‌شوند.

حضرت ابراهیم(علیه‌السلام) خطاب به خداوند:
«و چون ابراهیم گفت: «پروردگارا، این [سرزمین] را شهری امن گردان، و مردمش را- هر کس از آنان که به خدا و روز بازپسین ایمان بیاورد- از فرآوردهها روزی بخش»، فرمود: «و[لی] هر کس کفر بورزد، اندکی برخوردارش میکنم، سپس او را با خواری به سوی عذاب آتش [دوزخ] میکشانم، و چه بد سرانجامی است.»

قرآن کریم، سوره بقره، آیه۱۲۶

رسول اکرم(صلی‌الله علیه و آله):
«چه شهر پاکی هستی تو و چقدر دوست داشتنی برای من. اگر قوم من، مرا از این شهر بیرون نکرده بود، جز در تو سکونت نمی‌کردم.»

مستدرک الوسائل، ج۲، ص۲۲۸

اسامی دیگر

شهر مکه در طول تاریخ، به نام‌های گوناگونی معروف بوده است. برخی از این نام‌ها در قرآن نیز ذکر شده است.

• بکّه:«إنَّ اوّلَ بَیتٍ وُضِعَ لِلناسِ لَلَّذی بِبَکّةَ مُبارَکاً و هُدی لِلعالَمینَ»
• البلد الامین:«وَ التّینِ وَ الزّیتونِ وَ طورِ سینینَ وَ هذا البَلَدِ الأمینَ»
• امّ القری:«لِتُنذِرَ اُمَّ القُری وَ مَن حَولَها»
• البلد الحرام،
• همچنین: العَروض، السَّیل، مُخرَج صِدق، أمّ رُحم، أمّ صبح، البلد، حرم الله تعالی، فادان، الناسه، الباسّه، طیبه، حاطِمه، بَیتُ العَتیق، القادسیه.

اطلاعات کلی

موقعیت جغرفیایی

مهم‌ترین شهر و مقدس‌ترین منطقه حجاز، شهر مکه است. این شهر در فاصله هشتاد کیلومتری شرق دریای سرخ، در طول ۴۰ درجه و ۹ دقیقه و عرض ۳۱ درجه و ۲۸ دقیقه خط استوا قرار گرفته و ارتفاع آن از سطح دریا ۳۳۰ متر است.

سبب پیدایش

گفته‌اند که پیدایش و گسترش شهر مکه، دو سبب اصلی داشته است: نخست اینکه مرکزیت عبادی برای عبادت خداوند باشد و دیگر اینکه در منطقه حجاز و جزیرة العرب مرکزی برای تجارت و داد و ستد و در مسیر یک راه تجاری بوده است.

اقتصاد مکه

در دوره حول و حوش ظهور اسلام و اندکی پیش از آن، مکه به سبب اهمیت کعبه و نیز قرار داشتن بر سر راه بازرگانی یمن به سمت شام، فلسطین و مصر، محلی برای داد و ستد بود. هرچند قریش در ابتدا، فقط به تجارت در مکه می‌پرداخت، هاشم بن عبدمناف، تجارت به اطراف مکه را بنا نهاد. او به همراه برادرانش، عبدشمس و نوفل، توانستند اجازه تجارت به شام، یمن، حبشه و عراق را از حاکمان آن سرزمین‌ها بگیرند و از آن پس، مکه تبدیل به شهر بازرگانی مهمی شد. اجتماعات تجاری قریش بیشتر در بازاری به نام عکاظ در نزدیکی عرفات در طول ماه ذی القعده بوده است.

ربا یکی دیگر از راه‌های کسب درآمد مردم مکه بوده و به عنوان یک تجارت به شمار می‌رفته است.

تاریخ صدر اسلام

شخصیت‌ها
پیامبر اسلام(ص) • ابوطالب • حضرت خدیجه(س) • حضرت علی (ع) • حضرت فاطمه(س) • حمزة بن عبدالمطلب • سلمان فارسی • ابوذر غفاری • مقداد بن عمرو • جعفر بن ابی‌طالب • بلال حبشی • ابوبکر • عمر بن خطاب • عثمان بن عفان • صحابه
جنگ‌ها غزوه‌ها و سریه‌ها
جنگ بدر • جنگ احد• غزوه بنی‌نضیر • غزوه خندق • غزوه بنی‌قریظه • صلح حدیبیه • غزوه خیبر • فتح مکه • غزوه تبوک • سایر غزوه‌ها • سریه‌ها
شهرها و مکان‌ها
مکه• شعب ابی‌طالب • مدینه• طائف • مسجد قبا • مسجدالنبی • سقیفه بنی‌ساعده • خیبر • قبرستان بقیع
حوادث
بعثت • هجرت به حبشه • لیلة المبیت • هجرت به مدینه • صلح حدیبیه • حجة الوداع • واقعه غدیر • سقیفه • سپاه اسامه
مفاهیم مرتبط
اسلام• انصار • مهاجرین • تشیع • حج • قریش • بنی‌هاشم • بنی امیه • جاهلیت

آب و هوا

شهر مکه، که در ارتفاعات غربی منطقه حجاز قرار دارد، دارای آب و هوای گرم و خشک است. تابستانی گرم و زمستانی پرباران دارد.

تاریخ مکه

قبل از اسلام

از وقایع مهم دینی مکه که قبل از ظهور اسلام روی داده است، بنابر نقل‌های دینی، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• ساخت کعبه: حضرت ابراهیم به دستور خدا، کعبه را بنا نهاد. در ساختن خانه کعبه، فرزند وی اسماعیل نیز او را یاری کرد. البته، در این باره که نخستین بار کعبه در چه زمانی بنا شد، نقل‎های متفاوتی وجود دارد. در برخی از این نقل‎ها حتی ساخت کعبه قبل از خلقت حضرت آدم عنوان شده است.
• حمله ابرهه: ابرهه فرمانروای یمن، در سال ۵۷۱ میلادی به قصد ویران ساختن کعبه بدان‎جا حمله کرد. وی با لشکری فیل‎سوار روی بدان سوی نهاد. اما هنگامی که بدان جا رسیدند پرندگانی از آسمان بر آنها بارانی از سنگریزه فرو ریختند. این سنگریزه‎ها بر هر شخصی که فرود می‎آمد فوراً او را به هلاکت می‎رساند.
• تولد پیامبر(ص): پیامبر اسلام(ص) در ۱۷ یا ۱۲ ربیع الاول سال اول عام الفیل(بین ۵۶۹-۵۷۰م) در شهر مکه به دنیا آمد.
• تولد حضرت علی(ع) در داخل کعبه: در روز جمعه ۱۳ رجب سال ۳۰ عام الفیل امام علی(ع) در خانه کعبه متولد شد. او تنها فردی است که در خانه کعبه متولد شده است. در برخی از منابع اهل سنت نیز این واقعه نقل شده است. در المستدرک علی الصحیحین آمده است که بر اساس روایات متواتر، علی(ع)، در داخل کعبه از فاطمه بنت اسد متولد شد.

در دوره اسلامی

• در زمان پیامبر(ص): مکه در زمان زندگانی پیامبر، شاهد حوادث مهم تاریخی و مذهبی بوده است. برخی از این حوادث عبارتند از:

1. ظهور دین اسلام
2. مهاجرت گروهی از مسلمانان به حبشه، با سرپرستی جعفر بن ابیطالب (۵ بعثت)
3. محاصره بنی‌هاشم در شعب ابی‌طالب (۷ بعثت)
4. وفات حضرت ابوطالب (۱۰ بعثت)
5. وفات حضرت خدیجه (۱۰ بعثت)
6. هجرت پیامبر (ص) به یثرب(مدینه)
7. فتح مکه (۸ق.)
8. حجة الوداع (۱۰ق.)
9. واقعه غدیر خم (۱۰ق.)

• در زمان امویان:

1. شورش بر علیه ولایت عهدی یزید
2. شورش عبدالله بن زبیر در مکه (۶۲ق.)
3. حمله لشکر یزید به کعبه و مسجد الحرام (۶۴ق.)
4. تجدید بنای کعبه توسط عبدالله بن زبیر و تخریب آن دست حَجّاج
5. حمله حجاج به فرمان عبدالملک بن مروان به مکه و آتش زدن کعبه (۷۳ق.)

• در دوره عباسیان:

1. ظهور نفس زکیه (۱۴۵ق.)
2. واقعه فخ (۱۶۹ق.)
3. واقعه احباش (۱۷۳ق.)
4. قیام افطس (۱۹۹ق.)
5. تصرف مکه توسط قرامطه (۳۱۷ق.)
6. توهین قرمطیان به خانه کعبه و سرقت حجر الاسود (۳۱۷ق.)

• در دوره فاطمیان و شرفای مکه:

1. تسلط شرفا بر مکه (۳۵۸ق.)
2. نفوذ مذهب تشیع در مکه

• در دوره ممالیک و عثمانی‌ها:

1. سخت گیری بر حاجیان ایرانی از سوی دولت عثمانی
2. به راه‌انداختن شیعه کشی در مکه به بهانه نجس کردن پرده کعبه توسط شیعیان (۱۰۸۸ق.)
3. کشتن برخی از عالمان ایرانی در مکه، مانند زین العابدین کاشانی (۱۰۴۰ق.)، سید محمد مومن رضوی(۱۰۸۸ق.)
4. مجبور کردن خطیبان به لعن شیعیان در منابر رسمی (۱۱۵۷ق.)
5. صدور حکم تکفیر شیعه توسط عالمان مکه

• در دوره سعودی:

1. کشتار حاجیان یمنی در مکه (۱۳۴۱ق.)
2. حمله به مکه و تصرف آن و کشتار مسلمانان (۱۳۴۲ق.)
3. تخریب مقبره‌های مکه از جمله مقبره ابوطالب، عبدالمطلب، خدیجه و..(۱۳۴۲ق.)
4. تسلط آل سعود بر مکه (۱۳۴۴ق.)
5. کشتار حاجیان مصری در سرزمین منا (۱۳۴۴ق.)
6. کشتار حاجیان ایرانی در مکه (۱۳۶۶ش)

1. توسعه مسجد الحرام و ساخت محل جدیدی برای طواف (۱۴۳۴ق.).

فضایل مکه

امام صادق علیه‌السلام:
«دوست داشتنی‌ترین زمین نزد خداوند، سرزمین مکه است. نزد خدا نه خاکی از خاک آن، نه سنگی از سنگ آن، نه درختی از درخت آن، نه کوهی از کوه‌های آن و نه آبی از آب آن محبوبتر نیست.»

شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۲۲۸.

شهر مکه نزد مسلمانان از ارزش و اهمیت زیاد برخوردار است. این امر به جهت وجود اماکن مقدس و متبرک مانند کعبه، مسجدالحرام، انجام اعمال و مناسک حج و تاکید پیشوایان دینی بر اهتمام به عبادت در این شهر است. روایات زیاد نیز بر فضیلت و ثواب نماز در این مسجد وارد شده است. بر اساس روایاتی از معصومین(ع)، ثواب یک رکعت نماز در مسجد الحرام به اندازه صد هزار رکعت در مساجد دیگر است. از این شهر به عنوان حرم خدا و رسولش و حرم امیرالمومنین یاد شده است.

مکان‌های مقدس

رسول اکرم(صلی الله علیه و آله):
«ثواب یک رکعت نماز در مسجد من از هزار رکعت نماز در مساجد دیگر جز مسجدالحرام بیشتر است و نماز در مسجدالحرام، به اندازه هزار نماز در مسجد من است.»

مجلسی، لوامع صاحبقرانی، ۱۴۱۶ق، ص۲۰۹.

مسجد الحرام

مقالهٔ اصلی: مسجدالحرام

نمایی از مسجد الحرام

مسجدالحرام (عربی: المسجد الحرام) مشهورترین و مقدس‌ترین مسجد اسلام، واقع در شهر مکه در کشور عربستانِ سعودی است که کعبه، قبله مسلمانان در آن قرار دارد. جز کعبه، اشیا، بناها و اماکن مقدس دیگری نیز همچون حجر الاسود، ملتزم، مستجار، حطیم و حجر اسماعیل در این مسجد جای گرفته‌اند که نزد مسلمانان جایگاه مذهبی و معنوی والایی دارند. مسجدالحرام در فقه اسلامی، افزون بر احکام عمومی دیگر مسجدها، احکامی ویژه نیز دارد. در شریعت اسلام بر هر مسلمانی واجب است در صورت استطاعت، یک بار در عمر خود به مکه سفر کند (سفر حج) و مناسکی را که برخی از آنها در این مسجد انجام می‌گیرد، ادا کند.

کعبه

مقالهٔ اصلی: کعبه

تصویری از کعبه

کعبه قبله و مهم‌ترین عبادتگاه مسلمانان است که زیارت آن به شرط استطاعت و داشتن شرایط، یک بار در طول عمر بر هر مسلمانی واجب است. بنابر برخی روایات دینی، ابراهیم و فرزندش اسماعیل به دستور خدا کعبه را بنا نهادند. برخی از آیه‌های قرآن کریم نیز این ادعا را تأیید می‌کنند. از سال دوم هجرت، قبله مسلمانان از بیت المقدس به سمت کعبه تغییر کرد.

مساجد

• مسجد خیف، بر اساس برخی روایات، شاهد خطبه پیامبر(ص) در حجة الوداع بوده و به سفارش امامان معصوم، نماز خواندن در آن فضیلت زیاد دارد.
• مسجد النحر مسجدی در سرزمین منا که خداوند در این مکان، به جای اسماعیل، گوسفندی را برای ذبح کردن به سمت ابراهیم(ع) فرستاد.

مسجد خیف در سرزمین منا

• مسجد البیعة یا مسجد الغنم، محلی است که اولین بیعت تازه مسلمانان یثرب با پیامبر(ص) در عقبه صورت گرفت.
• مسجد شجره که محل تحقق بیعت رضوان در جریان صلح حدیبیه است.
• مسجد غدیر خم که محل اعلان ولایت امام علی(ع) در منطقه غدیر خم بوده است.

• مسجد تنعیم
• مسجد نمره یا مسجد حضرت ابراهیم
• مسجد الجن
• مسجد الاجابة
• مسجد انشقاق القمر
• مسجد الرایة یا ردم الاعلی
• خانه ام هانی
• مسجد الصفائح

مشاعر

• سرزمین عرفات، منطقه‌ای که حاجیان در روز عرفه، از ظهر تا مغرب در آنجا توقف می‌کنند.
• مشعر الحرام یا مُزدَلفه، بین منطقه عرفات و سرزمین مِنا قرار دارد و حاجیان بعد از بازگشت از عرفات، مقداری از شب تا صبح روز عید در این منطقه وقوف دارند.
• سرزمین منا، منطقه‌ای است که حاجیان از روز دهم تا دوازدهم ذی الحجه، در آن می‌مانند. رمی جمرات، قربانی، حلق و تقصیر و بیتوته از اعمال این سرزمین است.

مسجد شجره در نزدیکی شهر مدینه، میقات اهالی مدینه و ایرانیان

میقات‌ها

• مسجد شجره، این مسجد که در ۱۰ کیلومتری مدینه قرار دارد، میقات اهالی مدینه و کسانی است که از این ناحیه به حج می‌روند.
• جُحْفَه، میقاتی است که برای اهل مصر، شام، مغرب و کسانی که از آن مسیر به سوی مکّه می‌آیند تعیین شده است.
• وادی عقیق، میقات اهل عراق، نجد و کسانی که از آن عبور می‌کنند.
• قرن المنازل، میقات مردم یمن و طائف است.
• یلَمْلَمْ، آخرین میقاتی است که در روایات برای مردم یمن و کسانی که از آن راه عبور می‌کنند، معین شده است.

آثار مذهبی و تاریخی

• زادگاه پیامبر اسلام، که در شعب ابی طالب کنار سوق اللیل قرار داشته و در دوره حکومت آل سعود، تخریب و به جای آن، ساختمانی دیگر ساخته شد.

تصویری از محل تولد پیامبر(مولد النبی)

• خانه خدیجه همسر رسول اکرم(ص) که پس از محل تولد پیامبر، از مهم‌ترین مکان‌ها در مکه محسوب می‌شود. در این خانه، چندین حادثه مهم روی داده است که عبارت‌اند از:

1. ازدواج رسول خدا با خدیجه؛
2. تولد حضرت فاطمه(س)؛
3. تولد سه دختر دیگر رسول الله(ص)؛
4. وفات خدیجه؛
5. حادثه لیله المبیت؛
6. شروع هجرت به مدینه پیامبر؛

• خانه ارقم بن ابی ارقم که اولین پایگاه سرّی تبلیغ دین اسلام بوده است.
• خانه ابوطالب که سکونت‌گاه حضرت علی(ع) و محل بزرگ شدن پیامبر(ص) نیز بوده است.
• خانه عبدالله بن جدعان که محل تحقق پیمان حلف الفضول بوده است.
• زادگاه حمزة بن عبدالمطلب که در پائین مکه در محلی به نام بازان بوده است.
• خانه حارث بن عبدالمطلب که محل اولین تبلیغ علنی دین اسلام توسط پیامبر و دعوت خویشاوندان خویش به دین اسلام بوده است.

قبرستان معلاة(قبرستان ابوطالب)

• خانه‌ ام هانی که معراج پیامبر از این محل بوده است.
• زادگاه امام صادق که در خانه‌ای معروف به دار أبی سعید نزدیک به دارالعجله به دنیا آمد. گفته شده که جعفر طیار نیز در همین خانه به دنیا آمده است.
• قبرستان مَعلاة، که در میان ایرانیان به قبرستان ابوطالب معروف است. در این قبرستان افرادی چون عبدالمطلب، ابوطالب و خدیجه کبری(س) دفن شده‌اند.
• مقبره شهدای فخ که محل شهادت و دفن شهدای قیام فخ است که با سپاه بنی عباس به مبارزه پرداختند.

زیارتگاه‌های بین راه مکه و مدینه

• مزار شهدای بدر: این مکان که شاهد جنگ بدر بوده در ۱۵۰ کلیومتری جنوب غربی مدینه قرار دارد و ۱۴ شهید این جنگ در آن به خاک سپرده شده‌اند.
• مسجد عریش: این مسجد کنار مزار شهدای بدر ساخته شده و محل عبادت و نماز شب رسول اکرم(ص) در شب نبرد بدر بوده است.
• ربذه: این منطقه که در شرق مدینه قرار دارد، آرامگاه ابوذر غفاری است.
• غدیر خم:نام منطقه‌ای در نزدیکی جُحفه و ۱۵۶ کیلومتری شمال غربی مکه است که شاهد حادثه غدیر بوده است.
• زیارتگاه ابواء: زیارتگاهی در ۴۵ کیومتری راه جحفه است که قبر آمنه بنت وهب مادر پیامبر اکرم(ص) در آنجا قرار دارد.

کوه‌های مهم

• ابو قُبیس: این کوه که بر اساس روایات، پرفضیلت‌ترین کوه‌های مکه است، با ارتفاع ۴۲۰ متر، در شمال شرقی مسجد الحرام قرار دارد. به دلیل همسایگی با کعبه، از کوه‌های مقدس دانسته شده است. گفته شده، در جریان طوفان نوح، امانت دار حجرالاسود بوده است. به همین جهت، آنرا امین نیز خوانده‌اند. اولین اعلان رسالت پیامبر(ص) از فراز این کوه بوده است. کوه صفا که در ابتدای مسیر سعی قرار گرفته است، در دامنه این کوه قرار دارد.
• جبل النور یا حراء: این کوه در ۴ کیلومتری شمال شرقی مکه و کنار راه منا به عرفات است. با ارتفاع ۶۳۴ متر در شمال شرق مکه قرار دارد. غار حراء که در بالاترین نقطه این کوه قرار دارد، محل اعتکاف و عبادت پیامبر در ماه‌های رمضان هر ساله ایشان قبل از مبعوث شدن بوده است. حضرت علی(ع) نیز در این ایام، همراه با پیامبر(ص) بوده است. همچنین اولین آیات قرآن بر پیامبر اکرم(ص) نیز در این غار بوده است.

کوه نور و غار حراء

• ثور: این کوه با ارتفاع ۷۵۹متر در سه کیلومتری جنوب مکه قرار دارد. پیامبر اکرم(ص) در هنگام هجرت به مدینه، به جهت گمراه کردن دشمن، چند روز را در غاری در این کوه مخفی شد.
• شعب ابی طالب: شعب یا دره ابی طالب که امروزه شعب علی(ع) نیز نامیده می‌شود، محلی است که مسلمانان به مدت سه سال، به منظور در امان ماندن از آزار و اذیت مشرکان به آنجا پناه بردند.

دیگر کوه‌های مکه عبارتند از: حُجون، قُعَیقعان یا جبل هندی، خَندمه، عُمَر، ثبیر.

وضعیت شیعیان در مکه

شیخ بدر آل طالب روحانی معترض شیعه در مکه

حضور تشیع در مکه، به صورت فردی یا گروهی به نخستین روزهای حضور اسلام در آن شهر باز می‌گردد. ظهور سلسله خودمختارِ محلی خاندانِ شیعی بنی الحسن، به روشنی نشان دهنده موقعیت شیعه در این شهر است. مکه قرن دهم، از مراکز اصلی شیعه بوده است به گونه‌ای که ابن حجر هیثمی، هدف خود از نگارش الصواعق المحرقه را گسترش و فزونی شیعیان در این شهر معرفی کرده است. ابن جبیر (۵۴۰ -۶۱۴ق‌/ ۱۱۴۵-۱۲۱۷م)، جهانگرد مشهور مسلمان، در سفرنامه خود بیان کرده که در سال سفر او به مکه، امیر مکه حلول ماه رمضان را بر اساس مذهب شیعی علوی اعلام کرده است. او خبر داده است که در مسجدالحرام، مقامی خاص برای اقامه جماعت شیعیان زیدی اختصاص داده بودند و اشراف مکه را زیدی خوانده و گفته است که آنان در اذان، عبارت «حی علی خیر العمل» را می‌افزایند. برخی سفرنامه‌ها از حضور کمرنگ شیعیان در قرون بعدی در مکه سخن گفته‌اند. محمد حسین فراهانی که به سال ۱۳۰۲ قمری/ ۱۲۶۴ شمسی به حج رفته، جمعیت شیعیان مکه را ناچیز دانسته و گفته است که غالب آنان کار راهنمایی حجاج شیعه را برعهده دارند. حاج ایازخان قشقایی که در سال ۱۳۴۱ق/۱۳۰۱ش به مکه رفته، گزارش کرده است که شیعیان برای ادای فرایض خود در جده و مکه و مدینه به تقیه نیاز ندارند و در اظهار تشیع آزادند.

شرفای مکه به طور رسمی، از تشیعِ زیدیه، دست کم تا اوایل قرن پانزدهم میلادی حمایت می‌کرده‌اند. برخی سفرنامه‌نویسان مدعی شده‌اند که شرفای مکه شیعه بوده اما اعتقاد خود را پنهان می‌کرده‌اند.در قرن پانزدهم، تا اندازه‌ای به دلیل فشار ممالیک، شرفای مکه به تدریج با روی آوردن به مذهب شافعی، اقدام به قطع پیوند خود با زیدیه نمودند. با این حال، بنابر نقل برخی منابع، آنها تا پایان حکومت خود، همواره خواهان مدارا و نرمش با شیعیان بوده‌اند.

با روی کار آمدن حکومت آل سعود، شیعیان که به صورت پراکنده و محدود در مکه حضور دارند، در محدودیت‌های مذهبی زیاد قرار گرفتند و به واسطه فتواهای مفتیان وهابی، گاه جان و مالشان نیز مورد اذیت و آزار قرار می‌گیرد. این آزار و اذیت‌ها، باعث شده شیعیان این کشور تا آنجا که ممکن است، راه تقیه را در پیش گیرند، به ویژه در شهر مکه، شیعیان مجبور بوده‌اند مراسم مذهبی خود را در خانه‌ها، دور از انظار و پشت درهای بسته انجام دهند و در محافل عمومی، خود را سنی نشان دهند.

در اواخر سال ۱۳۹۱ش نیروهای آل سعود شیخ بدر آل طالب و شیخ محمد العطیه دو روحانی شیعه عربستانی را در شهر مکه و جده بازداشت کردند.

طرح توسعه مسجدالحرام

ساخت و سازهای جدید

ساخت مکان جدید برای طواف

در سال‌های اخیر با رشد روز افزون زائران خانه خدا، ساخت هتل‌های جدید در اطراف مسجدالحرام شروع شده است. در این میان، می‌توان به پروژه ساخت ۲۶ هتل جدید برای اضافه کردن ۱۳ هزار اتاق جدید و افزایش ظرفیت شهر اشاره کرد. نخستین فاز مونوریل در مکه نیز از سال ۱۳۸۹ش برای ارتباط میان مکه و اماکن مقدس منا، عرفات و مزدلفه به بهره برداری رسید. برج ساعت یکی دیگر از این ساخت و سازهای جدید است که بزرگترین برج ساعت دنیا با چهار صفحه در چهار جهت است. ساخت این سازه و هتل‌های اطراف، با اعتراض هایی نیز در جهان اسلام روبرو بود. به عقیده این افراد، چنین ساخت و سازهایی، نمای معنوی مسجدالحرام را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد.

برج ساعت در کنار مسجدالحرام

در اواخر سال ۱۳۹۲ش، طرح جدیدی برای توسعه مسجدالحرام راه افتاد که در حال حاضر، سازه دو طبقه در اطراف کعبه برای طواف ایجاد شده است. طبقۀ نخست آن که ارتفاعی حدود سه تا چهار متر دارد و طبقه دوم دارای ارتفاع ۱۳ متری است. ساخت این سازه، باعث ایجاد یک سری مباحث فقهی در مورد صحت طواف در این طبقات ایجاد شده است. به نظر فقهای شیعه، طواف در طبقه اول صحیح است ولی طواف در طبقه دوم، به عقیده برخی، صرفا برای افراد ناتوان و کسانی که از طواف در صحن مسجدالحرام و طبقه اول معذورند جایز است..

منابع مطالعاتی

دربار شهر مکه آثار مکتوب بسیاری در دست است. این شهر از جمله شهرهایی است که بسیار درباره آن نگاشته‌اند. موضوع این آثار، جغرافیا، تاریخ و حوادث شهر مکه، حاکمان و امیران، عالمان دینی و مشاهیر آن، وقایع مهم طبیعی و غیر طبیعی و وضعیت فرهنگی و مذهبی شهر و جز آن است.

آثار تاریخی و جغرافیایی

شماری از آثار مکتوب کهن مکه‌شناسی در تاریخ و جغرافیای مکه به دست ما نرسیده است هرچند بسیاری از مطالب این آثار در آثار بعدی که موجود است، نقل شده است. از میان آثار موجود می‌توان به آثار زیر اشاره کرد:

نام کتاب	نگارنده	تاریخ نگارش	ناشر	تاریخ نشر
اخبار مکة و ما جاء فیها من الاثار	محمد بن عبدالله ازرقی	قرن ۲ و ۳ق	دارالاندلس	۱۹۸۳م
اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه	محمد بن اسحاق فاکهی	قرن ۳ق	مکتبه الاسدی	۱۴۱۴ق
العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین	محمدبن احمد الفاسی	قرن ۸ و ۹ق	موسسه الرسالة	۱۴۰۶ق
اتحاف الوری باخبار ام القری	عمر بن فهد بن محمد	قرن ۹ق	جامعة ام القری	۱۴۱۰ق
غایة المرام باخبار سلطنة البلد الحرام	مبدالعزیز بن عمر	قرن ۹ و ۱۰ق	جامعة ام القری	۱۴۱۰ق
الاعلام باعلام بیت الله الحرام	محمد بن احمد نهروانی	قرن ۱۱ق	المکتبه التجاریه	۱۴۱۶ق
تاریخ مکة المشرفة و المسجد الحرام و المدینه الشریفة	محمد بن محمد مکی	قرن ۹ق	المکتبة التجاریة	۱۴۱۶ق
الارج المسکی فی التاریخ المکّی	علی بن عبدالقادر طبری	قرن ۱۱ق	المکتبة التجاریة	۱۴۱۶ق
تهنئة اهل الاسلام بتجدید بیت الله الحرام	ابراهیم بن محمد	قرن ۱۱ق	المکتبه التجاریة	۱۴۱۸ق
منائح الکرم فی اخبار مکة و البت و ولاة الحرم	علی بن تاج الدین سنجاری	قرن ۱۲ق	جامعة ام القری	۱۴۱۹ق
تاریخ امراء مکه	عارف عبدالغنی	معاصر	دمشق	۱۹۹۲م
تاریخ مکه، دراسات فی السیاسة و العلم و الاجتماع و العمران	احمد السباعی	معاصر		۱۴۱۴ق
التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم	محمد طاهر کردی مکی	معاصر	دار خضر	۱۴۲۰ق

سفرنامه‌ها

نظر به اهمیت مذهبی و سیاسی شهر مکه، این شهر از مقصد سفر بسیاری از جهانگردان بوده است. افزون بر این، سالانه شمار بسیاری از مسلمانان در نقاط مختلف جهان، برای حج و زیارت بدین شهر سفر کرده‌اند. برخی از این مسافران، شرح سفر خود را در قالب سفرنامه، مکتوب کرده‌اند. این سفرنامه‌ها اطلاعات مفیدی را درباره این شهر در دوره‌ها مختلف تاریخی ارائه می‌کنند و بخشی از اطلاعات تاریخی ما درباره مکه از گذر این سفرنامه‌ها حاصل آمده است.

از مهمترین و قدیم‌ترین سفرنامه‌های حج، دو سفرنامه تذکیر بالاخبار عن اتفاقات الامصار نوشته ابن جبیر(۵۴۰ -۶۱۴ق‌/ ۱۱۴۵-۱۲۱۷م) و تحفة النُظّار از ابن بطوطه(درگذشتۀ ۷۷۹ق ۱۳۶۹م) است.

شیعیان ایرانی نیز در سفرنامه‌های خود، مطالب بسیاری درباره مسجدالحرام نوشته‌اند. از مهمترین آثار در این زمینه، سفرنامه ناصرخسرو(درگذشته ۴۸۱ق / ۱۰۸۸ م)، سفرنامه فرهاد میرزا معتمدالدوله (درگذشتۀ ۱۳۰۵ق) و دلیل الانام فی سبیل زیارة بیت الله الحرام و القدس الشریف و مدینة السلام نوشته حسام السلطنه(درگذشتۀ ۱۳۰۰ق) است. در سال‌های اخیر شمار قابل توجهی از سفرنامه‌های حج شیعیان در قرون گذشته که بیشتر به زبان فارسی نگاشته شده‌اند، در قالب کتاب و مجموعه، به چاپ رسیده‌اند. از مهمترین این مجموعه‎ها، پنجاه سفرنامه حج قاجاری است که به اهتمام رسول جعفریان در سال ۱۳۸۹ش. در نشر علم تهران چاپ شده است.

پیوند به بیرون

• پایگاه پژوهه: درآمدی بر مکه پیش از ظهور پیامبر خاتم(ص)
• تاریخ تشیع و شیعیان در مکه و مدینه