مؤمن الطاق
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل: | محمّد بن علی بن نعمان بی‌أبی طریفة بجلی کوفی |
| لقب: | مؤمن طاق، طاقی، احول |
| محل زندگی: | کوفه |
| وفات: | (۱۶۰ق یا پس ۱۸۰ق) |
| علت وفات: | پس از امام صادق (ع) |
| مشخصات دینی | |
| از یاران: | امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) |
| فعالیت‌ها: | نقل روایت • مناظره |
| مشایخ: | ابوعبیده حذاء • سلّام بن مستنیر |
| شاگردان: | حسن بن محبوب • ابان بن عثمان و... |
| آثار: | الاحتجاج فی إمامة أمیرالمؤمنین(ع) • نظراتش بر رد خوارج • مناظرات با أبی حنیفة • الإمامة • المعرفة • الرد علی المعتزلة فی إمامة المفضول • الجمل فی أمر طلحة و الزبیر و عائشة • إثبات الوصیة • کتاب افعل لا تفعل |
محمّد بن علی بن نعمان بی‌أبی طریفة بجلی کوفی(درگذشت ۱۶۰یا پس ۱۸۰ق) ملقب به مؤمن الطاق، از اصحاب امام صادق(ع) و متکلمان شیعه در قرن دوم قمری. وی در کلام و فقه تبحر داشت و با مخالفان شیعه مانند ابوحنیفه مناظره می‌کرد. برخی مخالفان، عقائد غیر توحیدی و فرقه نعمانیه را به او نسبت داده‌اند. علمای شیعه با رد این اتهامات وی را مدح و توثیق کرده‌اند. وی روایاتی را بی‌واسطه از امام صادق(ع) و با واسطه از امام سجاد(ع) و امام باقر(ع) نقل کرده است.
محتویات
زندگینامه
از تاریخ تولد وی اطلاعی در دست نیست اما تاریخ درگذشتش را سال ۱۶۰ق یا پس از ۱۸۰ق دانسته‌اند.[۱]نام پدرش علی است اما گاهی به اعتبار انتساب به جدش نعمان، او را محمد بن نعمان نیز می‌گفتند.[۲] کنیه وی ابو جعفر است[۳] و القابش احول[۴] و طاقی و صاحب طاق[۵] و شاه طاق[۶] است. این لقب بدین خاطر بود که وی در طاق المحامل کوفه دکان صرافی داشت. البته از آن جهت که در کار صرافی خبرگی داشت و می‌توانست پول اصل را از تقلبی تشخیص دهد به او شیطان طاق می‌گفتند.[۷] گفته شده است چون در مناظره‌ای بر ابوحنیفه پیروز شد، ابوحنیفه نخستین کسی بود که او را شیطان طاق نامید. و چون هشام بن حکم این را شنید، نخستین کسی بود که او را مؤمن طاق نامید.[۸]
جایگاه علمی
مناظره مؤمن طاق با ابوحنیفه
|
ابوحنیفه: آیا به رجعت اعتقاد داری؟
|
مؤمن طاق: بلی.
|
پس پانصد اشرفی به من قرض بده که در رجعت برگشتم به تو پس می‌دهم.
|
قبول دارم به شرط اینکه برای من ضامنی بیاور که وقتی به دنیا برمی‌گردی به شکل انسان برگردی. می‌ترسم که رجعت تو به شکل غیر انسانی باشد و من تو را نشناسم و نتوانم وجهم را از تو دریافت کنم.»[۹]
|
تبحر در کلام
مومن الطاق متکلمی حاذق بود[۱۰] و از قدرت بالایی در مناظره برخوردار بود آنقدر که امام صادق او را برای انجام مناظرات کلامی به مناظرات می‌فرستاد. در متون کلامی مناظرات وی با ابوحنیفه [۱۱]، زید بن علی بن حسین[۱۲]، ابن ابی خدره[۱۳]، ضحاک شادی از خوارج[۱۴] و ابن ابی العوجاء و...[۱۵] ثبت شده است.[۱۶]
جایگاه حدیثی
مومن الطاق از اصحاب امام صادق(ع)[۱۷] و امام کاظم(ع)[۱۸] است. وی از امام صادق(ع) هم بدون واسطه[۱۹] و هم با واسطه، نقل روایت کرده است.[۲۰]. او از امام سجاد(ع)[۲۱] و امام باقر(ع)با واسطه [۲۲] حدیث نقل کرده است.
مجموعه روایاتی که نام وی در سند آنهاست کمتر از ۳۰ روایت است.[۲۳]. محتوای این روایات در زمینه اعتقادات (امامت و فضائل امام علی(ع))[۲۴] فقه[۲۵] و اخلاق[۲۶] است. امام صادق در وصیتشان به وی، توصیه‌هایی در زمینه تقیه[۲۷] محبت اهل بیت، پرهیز از مراء، جدال[۲۸] و... به او نمودند.
رجالیان شیعه مؤمن طاق را مدح و توثیق کرده‌اند.[۲۹] کشی دو روایت در نکوهش او نقل کرده است اما آیت الله خوئی معتقد است که آنها علاوه بر ضعف سندی، دلالتی بر ذم مؤمن طاق ندارند.[۳۰]
بنابر برخی احادیث از محبوب‌ترین اشخاص در نزد امام جعفر صادق(ع) به شمار می‌آمد.[۳۱]
توانایی‌های شعری
مرزبانی در کتاب الشعرا قصیده‌ای را از مؤمنِ طاق نقل می‌کند که برخی از ابیات آن چنین است:
| عن ذکر آل النبی اذ قهروا | للناس فی الملک دوننا طمع | |
| قالت قریش منا الرسول فما | فقد اقرّوا ببعض ما صنعوا | |
| فان یکونوا فی القول قد صدقوا | اولی بها منهمُ اذا اجتمعوا | |
| لأن آل الرسول دونهمُ وانّهم بالکتاب أعلمهم | والقرب منه و السبق قد جمعوا[۳۲] | |
از سروده‌های وی:
| ولا تک فی حب الأخلاء مفرطاً | وإن أنت أبغضت البغیض فأجمل | |
| فإنک لا تدری متی أنت مبغض | صدیقک أو تعذر عدوک فاعقل.[۳۳] | |
آثار
- کتاب الاحتجاج فی إمامة أمیرالمؤمنین(ع).
- کتاب نظراتش بر رد خوارج.
- مناظرات با أبی حنیفة و مرجئة.[۳۴]
- کتاب الإمامة.
- کتاب المعرفة.
- کتاب الرد علی المعتزلة فی إمامة المفضول.
- کتاب الجمل فی أمر طلحة و الزبیر و عائشة.
- کتاب إثبات الوصیة.
- کتاب افعل لا تفعل[۳۵]؛ او در این کتاب به مهمترین فرق و مکاتب اسلامی زمان خویش اشاره نموده است؛ قدریة و خوارج و عامة (عموم اهل سنت) و شیعة. او تنها شیعه را فرقه نجات یافته (فرقه ناجیه) و حق می‌داند. نجاشی آن را نزد احمد بن حسین بن عبید الله غضایری دیده است و گفته است که برخی متأخران در آن دست برده و احادیثی دال بر تناقض اقوال صحابه و فساد آنها را در آن افزودهاند.[۳۶]
شایعات درباره وی
برخی او را سرسلسله فرقه نعمانیه یا شیطانیه دانسته‌اند و برخی عقاید غیرتوحیدی را به او نسبت داده‌اند.[۳۷] از جمله:
شهرستانی عقاید مشبهه و غیر توحیدی را به وی نسبت می‌دهد.[۴۰] ابن حزم معتقد است که وی در کتاب الامامه گفته است آیه ۴۰ سوره توبه در قرآن نیست.[۴۱]
اما علمای شیعه این نسبت‌ها را رد می‌کنند؛ نجاشی گفته است چیزهایی به وی نسبت می‌دهند که درست نیست.[۴۲] مامقانی نیز انتساب او به طبرستان و ارتباطش با شیطانیه را رد می‌کند. محسن امین گفته است ابن حزم که نام ایشان را نمی‌داند چگونه احوال او را می‌شناسد.[۴۳] او همچینن معتقد است که فرقه شیطانیه در زمان خود نویسنده هم وجود خارجی نداشته است و مومن الطاق از این تهمت‌ها مبرا است.[۴۴]
مطالعه بیشتر
سیری در زندگی مؤمن طاق؛ شاگرد ممتاز امام محمد باقر و امام صادق: نویسنده: محمدرضا عطایی، ناشر: مؤسسه فرهنگی و انتشاراتی الشمس، ۱۳۷۶ش.
پانویس
- ↑ نک: شفیعی، مکتب حدیثی شیعه در کوفه، ص۱۷۹.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، ص۱۶۳؛ حلی، رجال، ص۲۲۹.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۳۲۵؛ ابن داود، رجال، ص۳۹۴.
- ↑ الکنی و الالقاب، ج۲، ص ۱۴.
- ↑ نجاشی، ص۳۲۵؛ مرزبانی، شعراء الشیعه، ص۸۶. به نقل از اسد حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعه، ج۳، ص۶۴.
- ↑ طوسی،رجال، ص۲۹۶.
- ↑ طوسی، الفهرست، ص۱۳۲؛ نجاشی، ص۳۲۵؛ کشی، ج۲، ص۴۲۲.
- ↑ اسد حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعه، ج۳، ص۶۳.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۳۲۶؛ طبرسی، احتجاج، ج۲، ص۳۸۱.
- ↑ طوسی، الفهرست، ص۱۳۲.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۳۲۶.
- ↑ کشی، ص۱۸۶-۱۸۷؛ قمی، سفینة البحار، ج۳، ص۵۶۷، ج۸، ص۱۲.
- ↑ قمی، سفینة البحار، ج۲، ص۳۸۶.
- ↑ کشی، ص۱۸۸.
- ↑ قمی، سفینة البحار، ج۲، ص۴۰۰.
- ↑ اسد حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعه، ج۳، ص۶۵-۶۸.
- ↑ طوسی، رجال، ص۲۹۶.
- ↑ طوسی، رجال، ص۳۴۳.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۲۶، ص۲۱۱؛ کلینی، کافی، ج۳، ۳۸؛ ج۵، ص۴۵۷.
- ↑ کلینی، کافی، ج۳، ص۳۲۲؛ کلینی، کافی، ج۸، ص۲۹۶؛ کلینی، کافی، ج۲، ص۴۲۳، ج۷، ص۴۴۸، ج۸، ص۱۴۵، ج۸، ص۲۵۶.
- ↑ قمی، تفسیر قمی، ج۲، ص۲۵۲.
- ↑ قمی، تفسیر قمی، ج۱، ص۱۹۱؛ کلینی، کافی، ج۸، ص۲۵۶.
- ↑ خوئی، ج۲۱، ص۹۱؛ خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱۷، ص۳۰۲.
- ↑ کلینی، کافی، ج۱، ۱۷۶، ج۸، ص۲۵۶؛ قمی، تفسیر قمی، ج۱، ص۱۹۱.
- ↑ کلینی، کافی، ج۱، ص۴۰، ج۳، ص۱۳، ۳۸،۵۰۹، ج۵، ص۳۰۵، ۴۵۷، ص۴۹۲؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۲۶، ص۲۱۱، ج۱، ص۴۳۹.
- ↑ کلینی، کافی، ج۲، ص۴۲۳، ج۳، ۳۲۲.
- ↑ قمی، سفینة البحار، ج۴، ۱۸۶.
- ↑ تحف العقول، ص۳۰۹
- ↑ طوسی، رجال، ص۳۴۳.
- ↑ خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱۷، ص۳۹-۴۰.
- ↑ کشی، ص۱۸۵؛ابن داود، رجال، ص۳۹۴.
- ↑ مرزبانی، شعراء الشیعه، ص۸۶. به نقل از اسد حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعه، ج۳، ص۶۴.
- ↑ صفدی، الوافی بالوفیات ج ۴ص۷۸.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۳۲۶
- ↑ نجاشی، رجال، ص۳۲۶؛ طوسی، الفهرست، ص۱۳۲؛ خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱۷، ص۳۳؛ ابن غضائری، ص۱۲۴.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۳۲۵-۳۲۶.
- ↑ بغدادی، الفرق بین الفرق، ص۵۳؛ شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۲۱۸-۲۱۹.
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۲۱۹؛ اشعری، مقالات الاسلامیین، ص۴۹۳.
- ↑ بغدادی، الفرق بین الفرق، ص۵۳؛ شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۲۱۹.
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۲۱۹-۲۲۰.
- ↑ ابن حزم، الفصل، ج۳، ص۱۱۵.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۳۲۵
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ج۱، ص۴۱.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ج۱، ص۳۰.
منابع
- اسد حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعه مع اضافات و تحقیقات جدیده، المجمع العالمی لاهل البیت، الطبعة الرابعه، ۱۴۳۱ق/۲۰۱۰م.
- ابن حزم اندلسی، الفصل فی الملل و الأهواء و النحل، تعلیق: احمد شمس الدین، دارالکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۱۶ق.
- اشعری، ابوالحسن، مقالات الإسلامیین و اختلاف المصلین، فرانس شتاینر، آلمان- ویسبادن، ۱۴۰۰ق.
- امین، سید محسن، أعیان الشیعة، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، ۱۴۰۶ق.
- بغدادی، عبدالقاهر بغدادی، الفرق بین الفرق و بیان الفرقة الناجیة منهم، دارالجیل-دار الآفاق، بیروت، ۱۴۰۸ق.
- طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج، نشر مرتضی، مشهد، ۱۴۰۳ق.
- مفید، الإختصاص، انتشارات کنگره جهانی شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ق.
- طوسی، رجال، جامعه مدرسین، قم، ۱۴۱۵ق.
- طوسی، الفهرست، المکتبة المرتضویة، نجف. بی‌تا.
- حلی، حسن بن یوسف بن مطهر، رجال العلامة الحلی، مصحح: بحرالعلوم، محمدصادق، دارالذخائر، نجف، ۱۴۱۱ق.
- ابن داود حلی، رجال ابن داود، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۸۳ق.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، انتشارات جامعه مدرسین، قم، ۱۴۰۷ق.
- قمی، عباس، سفینة البحار، اسوه، قم، ۱۴۱۴ق.
- واسطی بغدادی، احمد بن حسین، الرجال(لابن الغضائری)، مصحح: حسینی، محمد رضا،دار الحدیث، قم،۱۳۶۴ش.
- مامقانی، عبدالله، تنقیح الرجال فی علم الرجال، جهان، تهران، ۱۳۵۲ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، مصحح: علی اکبر غفاری علی اکبر و محمد آخوندی، دارالکتب الإسلامیة، تهران، ۱۴۰۷ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، قم، ۱۴۰۹ق.
- کشی، محمد بن عمر، رجال الکشی، إختیار معرفة الرجال، محقق / مصحح: طوسی، محمد بن الحسن / مصطفوی، حسن، مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، ۱۴۰۹ق.
- شفیعی، سعید، مکتب حدیثی شیعه در کوفه (تا پایان قرن سوّم هجری)، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، قم، ۱۳۸۹.
- مفید، محمد بن محمد، الارشاد، مصحح: مؤسسة آل البیت علیهم السلام، کنگره شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ق.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، مصحح: موسوی جزائری، طیب، دارالکتاب، قم، ۱۴۰۴ق.
- ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، مصحح: غفاری، علی اکبر، جامعه مدرسین، قم، ۱۴۰۴/۱۳۶۳ق.
پیوند به بیرون
