بصره

مسجد جامع بصره
اطلاعات کلی
کشور	عراق
استان	بصره
زبان	عربی
مذهب	شیعه
اطلاعات تاریخی
نام قدیم	بُصیره
سال تأسیس	سال ۱۴ هجری قمری
قدمت	۱۴ قرن
پیشینه اسلام	سال ۱۴ هجری
پیشینه تشیع	قرن اول
وقایع مهم	جنگ جمل، قیام ابراهیم بن عبدالله، انتفاضه شعبانیه
اماکن
زیارتگاه	قدمگاه امام کاظم(ع)، مقام زین‌العابدین(ع)
مساجد	مسجد محسن محاسن، مسجد بستان قصب، مسجد الرواف

بصره شهری در جنوب عراق که بیشتر جمعیت آن شیعه‌اند. با تأسیس شهر در سال ۱۴ هجری و حضور تعداد زیادی از صحابه و تابعین، بصره به یکی از مراکز مهم علمای دین و محدثان تبدیل شد. آغاز تلاش‌های علمی در بصره با آموزش قرآن، سنت و فقه همراه بود. با مسلمان شدن غیرعرب‌ها، و نیاز آنان به آشنایی با زبان عربی، علمای بصره علم نحو را پایه‌گذاری کردند. اصول علم نحو توسط حضرت علی(ع) پایه‌گذاری و با راهنمایی او توسط ابوالاسود دوئلی گسترش یافت.

بصره در حوزه‌های حدیث، قرائت، شعر و تصوف، فعالیت ویژه‌ای داشت و در علم نحو از کوفه برتر بود. حبس امام کاظم(ع) در بصره و همچنین توقف کوتاه امام رضا(ع) در این شهر، در سفر تاریخی به خراسان، جایگاه حدیثی شیعه در بصره را تقویت کرد. به گفته پژوهشگران تاریخ، در سده دوم هجری، تعداد علما و شاگردان شیعه در بصره به سه هزار نفر رسید و در قرن سوم هجری به ۷ استاد و یازده هزار محصل عمدتاً شیعه افزایش یافت.

علاوه بر فراوانی مساجد جامع و اماکن عمومی در بصره، سیزده زیارتگاه نیز در این شهر وجود دارد. مسجد جامع بصره، نخستین مسجد جامع در عراق به دلیل حضور امام علی(ع)، به مسجد امام علی(ع) شهرت دارد. قدمگاه امام کاظم(ع)، قدمگاه امام رضا(ع)، قدمگاه امام زمان(عج) و نیز مقام امام زین‌العابدین(ع)، مقام خضر نبی(ع) از جمله زیارتگاه‌‌‌های مردم بصره است. مقبره‌های متعددی همچون مرقد زید بن صوحان و علی بن یقطین از شخصیت‌های مهم تاریخی در بصره است.

به گفته مورخان، شیعیان بصره در سال‌های مختلف علیه حاکمان قیام کردند و قیام عبدالله محض و نیز انتفاضه شعبانیه در مارس ۱۹۹۲ میلادی از جمله آنهاست. پیش از حکومت حضرت علی(ع)، بیشتر مردم بصره عثمانی‌مذهب و شیعیان پراکنده بودند، اما پس از جنگ جمل، بصره به یکی از مراکز اصلی شیعیان تبدیل شد. بصره از لحاظ فرهنگی و ادبی جایگاه ویژه‌ای داشت و بزرگانی همچون فرزدق و سید حمیری از شاعران مشهور شیعه در بصره بوده‌اند.

تاریخچه و جایگاه

بصره، شهری تاریخی در جنوب عراق است که از پیش از اسلام منطقه‌ای مسکونی بوده و به‌تدریج ویران شده، اما در زمان خلافت عمر بن خطاب در سال ۱۴ هجری قمری به دست عتبة بن غزوان ساخته شد. هدف از تأسیس بصره، ایجاد اردوگاه نظامی ثابت برای نیروهای نظامی اسلامی بود که مأموریت فتح سرزمین‌های فارس به آنان واگذار شده بود. نام اولیه شهر، «بُصیره» به‌معنای «بصرهٔ کوچک» بود و به‌مرور توسعه یافت.

گفته شده که پس از تأسیس شهر بصره، ۲۷۰ تا ۸۰۰ نفر از صحابه و تابعان در آن ساکن شدند. تعداد راویان بصری در کتب صحاح سته (منابع حدیثی اهل‌سنت)، ۹۵۸ نفر ذکر شده و هشت تن از شهدای واقعه کربلا، از بصریان شمرده شده‌اند. سید بن طاووس با بهره‌گیری از روایات آخرالزمان، بصره را محل وقوع رخدادهای بزرگ دانسته و خروج دجال را نیز از نواحی بصره ذکر کرده است.

عزاداری امام حسین(ع) در ماه محرم

بصره امروزی مرکز استان بصره و تنها بندر کشور عراق است.

بصره در کلام امام علی(ع)

بصره، محل رخ دادن جنگ جمل بوده، و به گفته ناصر مکارم شیرازی، شارح نهج‌البلاغه، سخنان حضرت علی(ع) در مذمت بصره، که در خطبه‌های ۱۳ و ۱۴ نهج‌البلاغه ذکر شده، به‌خاطر حمایت اهالی بصره از طلحه و زبیر، برافروختن آتش جنگ، و کشته شدن گروه زیادی از شیعیان بوده است.

محمدباقر مجلسی با استناد به روایتی از امام علی(ع)، به مدح اهل بصره پرداخته، قاریان بصره را بهترین قاریان، عابدانشان را بهترین عبادت‌کنندگان و تاجرانشان را بهترین و صادق‌ترین تاجران ذکر کرده است.

تشیع در بصره

به گفته برخی محققان، مردم بصره در زمان امامت حضرت علی(ع) عمدتاً پیرو عثمان (خلیفه سوم)، و مخالف ایشان بودند. وقوع جنگ جمل در سال ۳۶ هجری با همکاری مخالفان حضرت(ع) در بصره، و همچنین برخی روایات که همه مردم بصره را عثمانی‌مذهب معرفی می‌کنند، این نظریه را تقویت کرده است. مصطفی سلطانی، پژوهشگر تاریخ تشیع در بصره، معتقد است که بیشتر مورخان، بصره را عثمانی‌مذهب می‌دانند؛ عثمانی بودنِ عموم ساکنان بصره ممکن است تحت تأثیر تاریخ‌نگاری عثمانیان شکل گرفته باشد. به اعتقاد برخی محققان، با وجود حاکمان عثمانی در بصره، شواهد نشان می‌دهد که پیش از حکومت حضرت علی(ع)، تشیع در این منطقه وجود داشته است. به گفته عبدالحسین شهیدی، پژوهشگر، پس از جنگ جمل، بصره به یکی از مهم‌ترین مراکز شیعه تبدیل شد. نامه امام حسین(ع) به بزرگان بصره نشان‌دهنده حضور شیعیان در این شهر بود.

در سال‌های ۱۴۲-۱۴۶ق، محمد بن سلیمان به دستور منصور و مهدی عباسی برای مجازات شیعیانی که با عبدالله محض بیعت کرده بودند، بیش از سه هزار خانه و صدهزار نخل خرما در بصره را نابود کرد.

نقل شده که خلیل بن احمد از دانشمندان قرن دوم هجری هنگام ترک بصره به خراسان با بدرقه سه هزار نفر از علمای شیعه تا دروازه شهر همراهی شد. به گفته شهیدی، پژوهشگر تاریخ بصره، در سال ۲۱۰ قمری خلیفه عباسی از وضعیت مدرسه بصره گزارش خواست و عامل او اعلام کرد که در این شهر هفتصد استاد و یازده هزار محصل، عمدتاً شیعه، مشغول فعالیت هستند؛ چنانچه شیخ طوسی و محقق اردبیلی در کتب رجالی خود نام برخی از اصحاب ائمه(ع) و راویان حدیث را ذکر می‌کند.

حمدالله مستوفی، مورخ قرن هشتم، در توصیف شهر بصره، مردم این شهر را پیرو مذهب اثنی‌عشری معرفی می‌کند. بصره از ظهور دولت شیعه آق قویونلوها در قرن نهم تا عصر صفویه تابع ایران بود. بصره ۲۵ سال تحت سیطره صفویان بود

در قرن یازدهم هجری آل افراسیاب به مدت هفتاد سال حکومت شیعی بر بصره حاکم بود. در قرن سیزدهم هجری، بصره به مرکز قدرت عشایر شیعه تبدیل شد. امروزه با گسترش مذهب تشیع در بصره، این شهر به یکی از مراکز اصلی شیعیان تبدیل شده است.

حرکت علمی بصره

ابن خلدون در مقدمه خود، پیشرفت علمی شهرهایی مانند بصره و کوفه را نتیجه اسلام و فتوحات اسلامی می‌داند و معتقد است که در صدر اسلام، بیشترین دستاوردهای علمی در همین دوره به دست آمده است.

به گفته امین، پژوهشگر تاریخ بصره، آغاز حرکت علمی بصره با آموزش قرآن، سنت و فقه همراه شد. به گفته برخی مورخان، ابوموسی اشعری، از جمله صحابه‌ای بود که در بصره ساکن شد، و به دستور خلیفه دوم به آموزش قرآن و سنت نبوی به مردم بصره پرداخت.

تمرکز فراوان تابعان بصره بر قرائت قرآن منجر به تشکیل گروه بزرگی تحت عنوان قراء در این شهر شد.

در نیمه نخست سده دوم هجری، قرائت ابوعمرو بن علاء به‌عنوان نماینده اصلی قرائت بصره و تنها نماینده بصره در قرائات سبع شکل گرفت.

به گفته امین، پژوهشگر تاریخ بصره، برداشت‌های متفاوت از قرآن باعث شد مردم برای فهم بهتر به مفسرانی همچون عبدالله بن عباس مراجعه کنند. به گفته حبیب‌الله جلالیان، پژوهشگر قرآن، ابو سعید حسن بصری، قتاده بن دعامه سدوسی و ابو صالح باذان بصری را از مفسران قرن اول و دوم هجری در بصره نام می‌برد.

به گفته عسقلانی، مورخ، عمران بن حصین، یکی از یاران پیامبر(ص) توسط خلیفه دوم به بصره فرستاد تا فقه را به مردم بیاموزد. انس بن مالک از دیگر صحابه پیامبر(ص)، بود که در سال‌های پایانی عمر خود به بصره رفت و مردم برای مسائل فقهی به او مراجعه می‌کردند. پس از صحابه، گروهی از تابعین به بصره آمدند و در مساجد به آموزش فقه پرداختند و مرجع مردم در مسائل فقهی شدند؛ افرادی چون جابر بن زید ازدی، حسن بصری و محمد بن سیرین از جمله این تابعین بودند.

طبق نقل، با ورود غیرعرب‌ها به دین اسلام، علمای بصره ناچار شدند علم نحو را پایه‌گذاری کنند و به موضوعات لغوی نیز توجه ویژه‌ای داشته باشند. به گفته سید محسن امین، نویسنده کتاب اعیان الشیعه، اصول علم نحو توسط حضرت علی(ع) پایه‌گذاری شد و سپس به اَبو الاَسْوَدِ دُؤَلی منتقل گردید؛ ابوالاسود با راهنمایی‌های حضرت(ع) این اصول را توسعه و گسترش داد. سیبَوَیه و اخفَش از جمله علمای علم نحو در بصره بودند. بصره در حوزه‌هایی چون حدیث، قرائت، شعر و تصوف توجه ویژه‌ای نشان می‌داد و در علم نحو برتری قابل‌توجهی نسبت به کوفه داشت. نخستین فرهنگ لغت عرب، کتاب العین، توسط خلیل بن احمد در بصره نگاشته شد. وی را از بنیان‌گذار علم عَروض نیز دانسته‌اند.

جریان حدیثی بصره

به گفته سید اکبر موسوی، پژوهشگر حدیث، از پیشگامان حدیثی شیعه در بصره را خِلاس بن عَمرو هجری نام می‌برد که از اصحاب فقیه حضرت علی(ع) بود؛ وی کتاب و صحیفه‌ای از حضرت علی(ع) داشت و از آن نقل روایت می‌کرد. همچنین نقل شده، عماره بن جوین بصره، معروف به ابوهارون عبدی، کتابی از سخنان امام علی(ع) به نام صحیفة الوصی همراه خود در بصره داشت و از آن نقل حدیث می‌کرد.

جریان حدیثی بصره در عصر حضور اهل بیت(ع) فعال بود. سید اکبر موسوی، پژوهشگر حدیث بصره می‌نویسد؛ حبس یک‌ساله امام کاظم(ع) و توقف کوتاه امام رضا(ع) در بصره هنگام سفر به خراسان، فرصتی برای شیعیان فراهم کرد تا بدون محدودیت‌های شدید آن زمان با این دو امام(ع) دیدار کرده و روایت اخذ کنند؛ این ارتباط‌ها جایگاه حدیثی شیعه در بصره را تقویت کرد. همچنین حضور برخی صحابه و شاگردان اهل بیت(ع) در سده‌های اول تا سوم هجری، مانند حَماد بن عیسی و جُنْدُب بن عبدالله بَجَلی، باعث مهاجرت علمی بسیاری از علما به بصره شد، به‌گونه‌ای که ابراهیم بن هاشم به دلیل حضور حماد بن عیسی به این شهر هجرت کرد.

از اواخر قرن دوم هجری، کتب حدیثی بسیاری در زمینه شناخت صحابه، جرح و تعدیل راویان به رشته تحریر درآمده است. طبق نقل برخی منابع، بصریان در نقل احادیث به بررسی وضعیت راوی از نظر قوت و ضعف و همچنین صحت و سقم روایت اهتمام داشتند؛ به‌گونه‌ای که تنها در صورتی حدیثی را نقل می‌کردند که به وثاقت شخص راوی اطمینان پیدا کرده باشند.

از محدثان شیعه می‌توان به ابوعبدالله بن علی بن حموی بصری، استاد شیخ طوسی، حسین بن احمد بصری و عبدالباقی بن محمد بن عثمان اشاره کرد.

اماکن مذهبی و تاریخی

مساجد

در شهر بصره بیش از سی مسجد جامع و مکان عمومی نام برده شده که مسجد محسن محاسن، مسجد الرواف، مسجد بستان قصب از جمله آنهاست؛ همچنین از مکان‌های عمومی بصره می‌توان به جامع العرب، جامع السیف و جامع کوت الحمدانی اشاره کرد. مسجد جامع بصره نخستین مسجد جامع ساخته‌شده در عراق که به‌دلیل حضور امام اول شیعیان در آن، به «مسجد خُطوَة امام علی(ع)» (قدمگاه امام علی(ع)) یا «مسجد امام علی(ع)» شهرت دارد.

ابن بطوطه، جهانگرد مشهور قرن هشتم هجری، در سفرنامه خود به بصره به مراکز شیعه اشاره کرده و می‌نویسد: بزرگ‌ترین مسجد بصره، متعلق به شیعیان است و دارای هفت مناره می‌باشد که یکی از آن‌ها متحرک است.

زیارتگاه

ناصر خسرو جهانگر قرن پنجم در سفرنامه خود نوشته که در بصره سیزده زیارتگاه متعلق به حضرت علی(ع) را زیارت کرده استء از جمله این زیارتگاه‌ها می‌توان به مشهد بنی‌مازن اشاره کرد. قدمگاه و مرقد‌های زیادی در بصره وجود دارد که زیارتگاه مردم بصره است؛ قدمگاه امام کاظم(ع)، قدمگاه امام رضا(ع)، قدمگاه امام زمان(عج) و نیز مقام امام زین العابدین(ع)، مقام خضر نبی(ع) از جمله زیارتگاه‌‌ مردم بصره ذکر شده است.

مقام امام رضا(ع)‌ در بصره

به گفته برخی از پژوهشگران، آرامگاه شماری از رجال مذهبی صدر اسلام و بزرگانی از صحابه و تابعین همچون طلحه و زبیر، زید بن صوحان از اصحاب خاص امام علی(ع)، و علی بن یقطین، از اصحاب امام کاظم(ع) در این شهر واقع شده است. علاوه بر این، مقبره سلیمان بن رزین، غلام امام حسین(ع)، که احترام ویژه‌ای در بصره دارد، و مرقد ثَروان بن حسن، از نوادگان امام مجتبی(ع)، نیز از زیارتگاه‌های مشهور در بصره به شمار می‌روند. همچنین مزار ابوعبیدالله احمد بن عیسی بن زید بن زین‌العابدین(ع)، که از فقها و شخصیت‌های برجسته شیعه و گروهی از شهدای جنگ جمل نیز در این منطقه قرار دارند. بقعه حارث بن نوفل (از فرماندهان بصره در جنگ صفین) و بقعه طاهر بن قاسم، که در نبردی به دست صاحب‌الزنج به شهادت رسید، جزو مکان‌های زیارتی معروف بصره محسوب می‌شوند.

کتابخانه و حسینیه

كتابخانۀ عباسیه‌ را از جمله آثار تاریخی شهر بصره ذکر کرده‌اند. به گفته حیدر بیاتی، نسخه شناس، در کتابخانه عباسیه حدود ۱۵۰۰ نسخه خطی در علوم مختلف تفسیر، فقه، کلام از منابع شیعه و اهل تسنن در آن نگهداری می‌شود.

حسینیه داوود العاشور نیز از مشهورترین حسینیه‌ شهر بصره دانسته شده؛ که در سال ۱۹۹۱م در دوران حاکمیت حزب بعث عراق بنا شد.

قیام‌های شیعیان

به گفته عبدالحسین شهیدی، پژوهشگر تاریخ، نخستین قیام شیعیان بصره در سال ۳۸ق علیه عبدالله بن حضرمی والی بصره از طرف معاویه رخ داد؛ مردم بصره، والی بصره و تمامی همراهان وی را در کاخش آتش زدند. به گفته وی، در سال ۴۱ق نیز حَران بن ابان در بصره قیام کرد اما توسط معاویه سرکوب شد؛ همچنین در سال ۴۵ق زیاد بن ابیه والی بصره شیعیان زیادی را بخاطر عدم اطاعت از امویان کشت. طبق نقل کتاب مقاتل الطالبین، قیام زید بن علی بن الحسین در سال ۱۲۲ق بر علیه امویان که از کوفه شروع شد اما عمده نیروهای زید از بصره و دیگر شهرهای عراق بود همچنین طبق نقل مورخان، در سال ۱۴۴ق، با قیام ابراهیم بن عبدالله المحض و بیعت مردم بصره با وی، تعداد بیست هزار از آنها شهید و ۵۵ نفر از برجستگان شیعیان در بصره به دار آویخته شدند.

در سپتامبر ۱۹۱۴م، (۱۲۹۳ قمری) با اشغال فاو و بصره توسط انگلیسی‌ها شور انقلابی در میان مردم شکل گرفت. علمای بصره با تلگراف به مراجع نجف، کربلا و کاظمین خواستار حمایت و تحریک عشایر شیعه برای نبرد شدند. این قیام پس از چند ماه توسط نیروهای انگلیسی سرکوب شد.

قیام شعبانیه عراق در مارس ۱۹۹۱م (۱۴۱۱ق) بدلیل نارضایتی از حکومت بعث و ویرانی‌های ناشی از جنگ‌ها از بصره شروع شد. انتفاضه شعبان را بزرگ‌ترین چالش داخلی عراق در دوره صدام حسین دانسته‌اند. این قیام با توسط حکومت عراق و با همکاری گروهک تروریستی سازمان مجاهدین خلق ایران (منافقین) سرکوب شد.

مشاهیر

بصره، از لحاظ فرهنگی و ادبی جایگاه ویژه‌ای داشت و ظهور بزرگانی همچون فرزدق، صاحب قصیده میمیه در مدح امام سجاد(ع)؛ سید حمیری از شاعران مشهور شیعه؛ محمد بن احمد بن عبدالله ادیب، شاعر که قصیده اشباه از جمله اشعار وی در مدح امام علی(ع) ذکر شده است. همچنین عامر بن عامر از عرفا و شعرای قرن هشتم هجری و محمد بن صالح نویسنده شیعه قرن دهم و شارح کتاب صحیفه الرضا(ع) از جمله مشاهیر بصره نام برده شده است.