زیارت
.jpg)
زیارت بهمعنای حضور نزد قبور پیامبران، امامان، امامزادگان و مؤمنان است. زیارت از اعمال پسندیده اسلامی بوده و در طول تاریخ، مسلمانان به آن عنایت و اهتمام داشتهاند. این عمل، نزد شیعیان جایگاهی ویژه دارد. سالانه شیعیان فراوان از نقاط مختلف جهان بهمنظور زیارت قبور ائمه(ع) و برخی امامزادگان سفر میکنند. برای نمونه، بر اساس گزارشی از تولیت آستان قدس رضوی، سالانه ۲۸ میلیون نفر، از شهرهای مختلف ایران و برخی کشورهای دیگر، برای زیارت مرقد امام رضا(ع) به مشهد مسافرت میکنند. همچنین به نقل از مرکز آمار حرم حضرت عباس(ع)، تعداد زائران عتبات در پیادهروی اربعین در سال ۱۴۰۲ش، بیش از ۲۲ میلیون نفر برآورد شده است.
ابنتیمیه و وهابیان، برخلاف سایر فرقههای مسلمان، زیارت قبور پیامبران و پیشوایان دینی به قصد شفاعت و استجابت دعا را بدعت و عملی شرکآمیز تلقی میکنند. در مقابل، عالمان شیعه و بیشتر عالمان اهلسنت با استناد به سنت پیامبر(ص)، سیره صحابه، تابعین و مسلمانان، زیارت را مشروع و دارای فضیلت میدانند.
در باب مشروعیت زیارت، فضیلت و استحباب آن در اسلام و همچنین در ردّ دیدگاه ابنتیمیه درباره زیارت، آثاری از سوی عالمان مسلمان به رشته تحریر درآمده است. کتاب شِفاءُ السَّقام فی زیارَةِ خَیرِ الأنام اثر تقیالدین سُبکی و «تُحفَةُ الزُّوّار الی قبرِ النَّبیِّ المُختار» نوشته ابنحَجَر هیثمی از جمله این آثارند. کتاب المزار فی کیفیّة زیارات النبی و الأئمة الأطهار، تألیف شهید اول نیز از جمله آثاری است که درباره فضیلت و استحباب زیارت قبور پیامبر(ص) و امامان شیعه(ع) و آداب زیارت قبور آنان نوشته شده است.
جایگاه زیارت در فرهنگ اسلامی
زیارت، به معنای حاضرشدن کنار قبور اموات، مؤمنان، انسانهای صالح و بهویژه قبور پیامبران، امامان و امامزادگان است که با مناسکی مخصوص صورت میگیرد.[۱] بهگفته جعفر سبحانی، زیارت قبر پیامبر(ص)، اهلبیت او و قبور مؤمنان از اصول فرهنگ اسلامی محسوب میشود.[۲]
برخی عالمان اهلسنت از جمله ابنضیای مکی (درگذشت: ۸۵۴ق)، شوکانی، شمسالدین ذهبی (درگذشت: ۷۴۸ق)، عبدالرحمن جزیری (درگذشت:۱۳۶۰ق)، زیارت قبر پیامبر(ص) را عملی بافضیلت بسیار دانستهاند[۳] و گزارش کردهاند که حاجیان پس از انجام مناسک حج، به زیارت قبر پیامبر(ص) میرفتند.[۴]
جایگاه ویژه زیارت نزد شیعیان
شیعیان بر اساس روایاتی که از امامان معصوم(ع) نقل شده، به زیارت قبور امامان(ع) و امامزادگان اهتمام ویژهای دارند.[۵] سالانه شمار زیادی از نقاط مختلف جهان برای این منظور سفر میکنند. بهعنوان نمونه، تولیت آستان قدس رضوی در مرداد ۱۳۹۷ش اعلام کرد که سالانه حدود ۲۸ میلیون نفر از ایران و برخی کشورهای دیگر برای زیارت مرقد امام رضا(ع) به مشهد سفر میکنند.[۶] همچنین به نقل از مرکز آمار حرم حضرت عباس(ع)، تعداد زائران عتبات در پیادهروی اربعین سال ۱۴۰۲ش بیش از ۲۲ میلیون نفر برآورد شده است.[۷]
زیارت قبور امامان شیعه نزد اهلسنت
تاریخنگاران گزارش کردهاند که برخی عالمان اهلسنت نیز به زیارت قبور برخی امامان شیعه رفتهاند.[۸] برای نمونه ابنحِبّان، محدثاهل سنت در قرن سوم و چهارم قمری گفته است که بارها به زیارت قبر امام رضا(ع) رفته و با توسل به او مشکلاتش برطرف میشد.[۹] همچنین ابنحجر عَسقلانی نقل کرده که ابوبکر محمد بن خُزَیْمه، فقیه و محدث اهلسنت در قرن سوم و چهارم قمری، و ابوعلی ثقفی، از عالمان نیشابور، به همراه دیگرانی از اهلسنت به زیارت قبر امام رضا رفتهاند.[۱۰] سَمْعانی، تاریخنگار، محدث و شافعی قرن ششم قمری نیز به زیارت قبر امام کاظم(ع) میرفته و به او متوسل میشده است.[۱۱] از شافعی از فقهای چهارگانه اهلسنت نیز نقل شده که قبر امام کاظم را «داروی شفابخش» توصیف کرده است.[۱۲]
مشروعیت زیارت
عالمان مسلمان برای اثبات مشروعیت زیارت به ادله زیر استناد کردهاند:
سنت پیامبر(ص)
زیارت قبور از صدر اسلام عملی رایج بوده است. بهگزارش کتاب «تاریخ المدینة المنورة»، پیامبر(ص) هنگام بازگشت از فتح مکه به سمت مدینه، به زیارت قبر مادر خود آمنه رفته و بیان کرده است که از خداوند اجازه این زیارت را خواسته و آن را دریافت کرده است.[۱۳] همچنین گزارش شده که وی قبور شهدای جنگ احد[۱۴] و مؤمنان را به قبرستان بقیع زیارت میکرد.[۱۵] برخی منابع اهلسنت نیز روایاتی از پیامبر(ص) نقل کردهاند که فضیلت زیارت و توصیه به انجام آن را نشان میدهد. از جمله روایت «مَنْ زَارَ قَبْرِي وَجَبَتْ لَهُ شَفَاعَتِی؛ هرکس قبر مرا زیارت کند، شفاعتم در قیامت نصیب او خواهد شد.»[۱۶]
روایات و سیره امامان معصوم(ع)
در منابع روایی شیعه، احادیث متعددی درباره فضیلت و استحباب زیارت قبور پیامبر اکرم(ص) و امامان شیعه و قبور مؤمنان نقل شده است. کلینی در الکافی بخشی را با عنوان «بَابُ فَضْلِ الزِّيَارَاتِ وَ ثَوَابِهَا؛ باب فضیلت زیارتها و ثواب آن» به احادیث مربوط به فضیلت و ثواب زیارتها اختصاص داده است.[۱۷] همچنین حُر عاملی در وسائلالشیعه بخشی با عنوان «أبواب المزار و ما يناسبه» به روایات زیارت اختصاص داده[۱۸] و در ۱۰۶ باب روایاتی در فضیلت و ثواب قبور پیامبر(ص) و امامان شیعه(ع) و انبیا، زیارت قبور امامزادههایی همچون حضرت معصومه(س) و عبدالعظیم حسنی، زیارت قبور شهداء و مؤمنان، زیارت برادر مؤمن در حال صحت و بیماری و... مختلف گردآوری کرده است.[۱۹]
در منابع دیگر نیز مواردی از سیره امامان شیعه در زیارت قبور نقل شده است: حاکم نیشابوری در «اَلمُستدرَکُ عَلَی الصَّحیحَین» در روایتی نقل کرده است که حضرت زهرا(س) هر جمعه به زیارت قبر حمزة بن عبدالمطلب میرفت و در آنجا نماز میخواند و گریه میکرد.[۲۰] در روایتی از امام باقر(ع) نقل شده که امام حسین(ع) هر شب جمعه به زیارت قبر امام حسن(ع) میرفت.[۲۱] در کاملالزیارات روایتی از امام رضا(ع) نقل شده است که امام سجاد(ع) به زیارت قبر امام علی(ع) میرفت، کنار قبر میایستاد، گریه میکرد و سلام میداد.[۲۲]
عمل صحابه و تابعین و اجماع عالمان
سُبکی عالم اهلسنت در قرن هشتم قمری، در شِفاءالسِّقام، به روایاتی از منابع روایی اهلسنت[۲۳] استناد کرده است که برپایه آنها، برخی از صحابه و تابعین به زیارت قبر پیامبر(ص) و مؤمنان میرفتند و به اهل قبور سلام میفرستادند.[۲۴]
مخالفت ابنتیمیه و وهابیان با زیارت
به نقل از محمد عبدالحی لکنوی (درگذشت: ۱۳۰۴ق)، فقیه و محدث حنفی اهل هند، هیچیک از فقیهان چهارگانه اهلسنت و دیگر عالمان مسلمان، زیارت قبور مؤمنان، بهویژه قبر پیامبر(ص) و سفر برای انجام آن را نامشروع نمیدانستند.[۲۵] بهگفته او، ابنتیمیه (درگذشت: ۷۲۸ق) نخستین کسی بود که به مخالفت با این اجماع پرداخت و در مشروعیت زیارت قبور تشکیک کرد.[۲۶] از نظر ابنتیمیه، سلامفرستادن و دعا برای صاحبان قبور جایز است؛ اما طلب حاجت از آنان یا واسطه قراردادن آنان و قسمدادن خدا به آنان برای برآوردن حاجات، عملی نامشروع، بدعتآمیز و شرکآمیز به شمار میرود.[۲۷]
جعفر سبحانی نیز یادآور شده است که زیارت قبور و توسلجستن به صاحبان آنها به معنای استقلال آنان در برآوردن حاجات زیارتکنندگان نیست، بلکه نشاندهنده مقام و منزلتی است که نزد خداوند دارند و میتوانند واسطهای برای برآوردن حاجات بندگان قرار گیرند.[۱۶]
چند قرن پس از ابنتیمیه، در قرن دوازدهم قمری، مخالفت با مشروعیت زیارت از سوی وهابیان نیز مطرح شد واین دیدگاه تا قرن پانزدهم هجری قمری ادامه یافته و زیارت قبور را حرام میپندارند و مسلمانان را از انجام آن باز میدارند.[۲۸]
نقد دیدگاه ابنتیمیه و وهابیون از سوی عالمان مسلمان
این دیدگاه از سوی شماری از عالمان اهلسنت نقد شده است. عالمانی همچون نوَوَی[۲۹] ابنحجر عَسقلانی،[۳۰] غزالی،[۳۱] ملاعلی قاری حنفی،[۳۲] شمسالدین ذهبی،[۳۳] جصاص،[۳۴] ابنعابدین فقیه حنفی،[۳۵] زرقانی فقیه مالکی،[۳۶] ابنقدامه حنبلی[۳۷]بر این باورند حدیث شَدُّ رِحال که ابنتیمیه برای نامشروعدانستن زیارت به آن استناده کرده،[۳۸] در مقام نهی از زیارت قبور، بهویژه قبر پیامبر(ص) نیست؛ بلکه در مقام بیان فضیلت مساجد سهگانه مسجدالحرام، مسجدالنبی و مسجدالاقصی است.
جعفر سبحانی نیز گفته است که زیارت قبور و توسلجستن به صاحبان آنها بدین معنا نیست که آنان مستقل از اذن الهی، حاجات بندگان را برآورده میکنند تا موجب شرک شود؛ بلکه بدین معنا است که به جهت مقام و منزلتی که نزد خداوند دارند، واسطه بندگان و خداوند برای برآوردن حاجات قرار داده میشوند.[۳۹]
آداب زیارت
در مفاتیحالجنان، مجموعهای از آداب برای زائر ذکر شده است که شامل غسل زیارت، پوشیدن لباس پاکیزه، پرهیز از سخنان بیهوده، خوشبوکردن خود، بجا آوردن نماز زیارت، تلاوت قرآن و پرهیز از بلندکردن صدا در حرمها است.[۴۰]
خواندن زیارتنامه
زیارتنامه، متنی است که هنگام زیارت مرقد و قبور امامان شیعه(ع) خوانده میشود و شامل درود فرستادن و ادای احترام به صاحبان این قبور است.[۴۱] زیارتنامهها مشتمل بر مسائل اعتقادی همچون توحید، نبوت، صفات خدا و همچنین مضامینی درباره شناخت امامان معصوم و فضایل و مقامات آنان، تولیٰ و تبریٰ، شفاعت و توسل هستند.[۴۲] زیارتنامهها در آثاری همچون کاملالزیارات و کتابهای المزار آمدهاند.
زیارت غیرحضوری
زیارت از دور به زیارتی گفته میشود که افراد به دلیل عدم امکان حضور فیزیکی انجام میدهند.[۴۳] در روایات، این نوع زیارت توصیه شده و ثواب آن معادل زیارت حضوری ذکر شده است.[۴۴] برخی زیارتنامهها، مانند زیارت پیامبر(ص) پس از هر نماز، زیارت ائمه(ع) در روزهای هفته و جمعه، زیارت عاشورا و زیارت جامعه کبیره، هم در حضور و هم از راه دور خوانده میشوند. زیارت مجازی برخی حرمها نیز امکانپذیر است.
تکنگاری
برخی از آثاری که درباره آداب زیارت و فضیلت آن تألیف شده به بیان زیر است:
- کاملالزیارات: اثر ابنقولویه قمی که مشتمل بر روایاتی از امامان معصوم(ع) درباره فضیلت، ثواب و آداب زیارت قبور آنان است.[۴۵]
- المزار فی کیفیّة زیارات النبی و الاَئمة الأطهار، معروف به «کتاب المزار» نوشته شهید اول، شامل زیارتها و آداب و فضیلت زیارت ائمه معصومین(ع) است.[۴۶]
- تُحفَةُ الزُّوار الی قبرِ النبیِّ المُختار اثر ابنحجر هیتمی، عالم سنی (درگذشت: ۹۷۴ق) که به زیارت قبر پیامبر(ص)، آداب و اعمال مرتبط با آن میپردازد.[۴۷]
- کتاب آداب زیارت از دیدگاه معصومین(ع)، ترجمه «باب المزار» از وسائل الشیعه به قلم محسن دیمهکارگراب و ابوالفضل کاظمی به زبان فارسی.[۴۸]
پانویس
- ↑ کیانی فرید، «زیارت»، ص۸۴۷.
- ↑ سبحانی، منشور عقاید امامیه، ۱۳۷۶ش، ص۲۵۴.
- ↑ مکی، تاریخ المکة المشرفة و المسجد الحرام، ۱۴۲۴ق، ص۳۳۴؛ شوکانی، نیل الاوطار، ۱۴۱۳ق، ج۵، ص۱۱۰؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۴۸۴؛ جزیری، الفقه علی المذاهب الاربعة، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۹۴۶.
- ↑ مکی، تاریخ المکة المشرفة و المسجد الحرام، ۱۴۲۴ق، ص۳۳۴؛ شوکانی، نیل الاوطار، ۱۴۱۳ق، ج۵، ص۱۱۰.
- ↑ «زیارت، عامل حیات و هویت شیعه»، سایت روزنامه قدس.
- ↑ «سالانه ۲۸ میلیون نفر زائر حرم امام رضا(ع)»، سایت خبرگزاری صدا و سیما.
- ↑ «تعداد نهایی زائران اربعین امسال ۲۲ میلیون نفر اعلام شد»، سایت خبرگزاری مهر.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ابنحبان، الثقات، ۱۴۰۲ق، ج۸، ص۴۵۷؛ عسقلانی، تهذیب التهذیب، دار صادر، ج۷، ص۳۸۸.
- ↑ ابن حبان، الثقات، ۱۴۰۲ق، ج۸، ص۴۵۷.
- ↑ عسقلانی، تهذیب التهذیب، دار صادر، ج۷، ص۳۸۸.
- ↑ سمعانی، الانساب، ۱۳۸۲ق، ج۱۲، ص۴۷۹.
- ↑ کعبی، الامام موسی بن الکاظم علیه السلام سیره و تاریخ، ۱۴۳۰ق، ص۲۱۶.
- ↑ ابنشبه، تاریخ المدینة المنورة، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۲۰.
- ↑ سمهودی، وفاء الوفاء، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۱۱۲.
- ↑ سمهودی، وفاء الوفاء، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۷۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به دار قطنی، سنن الدار قطنی، ۱۴۲۴ق، ج۳، ص۳۳۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۷۹.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۱۴، ص۳۱۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۹ق، ج۱۴، ص۳۱۹-۶۰۰.
- ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۵۳۳.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۹ق، ج۱۴، ص۴۰۸.
- ↑ ابنقولویه، کامل الزیارات، مکتبة الصدوق، ص۳۶-۳۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به مالک بن انس، الموطأ، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۱۶۶؛ صنعانی، مصنف، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۵۷۰-۵۷۶.
- ↑ تقیالدین سبکی، شفاء السقام، ۱۴۱۹ق، ص۱۶۶-۱۶۸.
- ↑ لکنوی، ابراز الغی الواقع فی شفاء العی، انتشارات چشمه فیض، ص۳۷.
- ↑ لکنوی، ابراز الغی الواقع فی شفاء العی، انتشارات چشمه فیض، ص۳۷.
- ↑ ابنتیمیه، قاعدة جلیلة فی التوسل و الوسیلة، ۱۴۲۲ق، ص۱۵۱؛ ابنتیمیه، منهاج السنة النبویة، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۴۳۸ و ۴۴۴.
- ↑ رضوانی، سلسله مباحث وهابیتشناسی (زیارت پیامبر و اولیاء)، نشر مشعر، ص۸.
- ↑ نووی، صحیح مسلم مع شرح الامام النووی، ۱۳۹۲ق، ج۹، ص۱۶۷-۱۶۸.
- ↑ ابن حجر عسقلانی، فتح الباری، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۶۵.
- ↑ غزالی، إحیاء علوم الدین، دار المعرفة، ج۱، ص۲۴۴.
- ↑ محمد قاری، مرقات المفاتیح، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۵۸۹.
- ↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۱۴ق، ج۹، ص۳۶۸.
- ↑ جصاص، احکام القرآن، ۱۳۰۰ق، ج۱، ص۲۹۵.
- ↑ ابنعابدین، رد المختار، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۶۲۷.
- ↑ زرقانی، شرح الزرقانی، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۳۹۶-۳۹۷.
- ↑ ابنقدامه، المغنی، ۱۳۸۸ق، ج۲، ص۱۹۵.
- ↑ ابنتیمیه، منهاج السنة النبویة، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۴۴۰.
- ↑ سبحانی، آیین وهابیت، نشر جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ص۲۹۹-۳۰۰.
- ↑ قمی، کلیات مفاتیحالجنان، انتشارات اسوه، ص۳۰۶-۳۱۳.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۷۶ش، ص۲۱۱.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۷۶ش، ص۲۱۱-۲۱۲.
- ↑ نگاه کنید به ابنقولویه، کامل الزیارات، مطبعة الصدوق، ص۳۰۱-۳۰۵.
- ↑ ابنقولویه، کامل الزیارات، مطبعة الصدوق، ص۳۰۳.
- ↑ ابن قولویه، کامل الزیارات، مطبعة الصدوق، ص۱۶.
- ↑ شهید اول، المزار، ۱۴۱۰ق، ص۹.
- ↑ ابنحجر هیتمی، تحفة الزوار الی قبر النبی المختار، ۱۴۱۲ق، ص۵.
- ↑ دیمه کارگراب، کاظمی، آداب زیارت از دیدگاه معصومین(ع)، ۱۳۹۴ش، ص۱۲.
منابع
- ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، فتح الباری شرح صحیح البخاری، بیروت، دارالمعرفة، ۱۳۷۹ق.
- ابنتیمیه، احمد بن عبدالحلیم، قاعدة جلیلة فی التوسل و الوسیلة، بیجا، مکتبة الفرقان، ۱۴۲۲ق.
- ابنتیمیه، احمد بن عبدالحلیم، منهاج السنة النبویة، عربستان، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، ۱۴۰۶ق.
- ابنحبان، محمد بن حبان، الثقات، حیدر آباد، مطبعة مجلس دائرة المعارف العثمانیة، ۱۴۰۲ق.
- ابنحجر هیتمی، احمد بن محمد، تحفة الزوار الی قبر النبی المختار، قاهره، دار الصحابه للتراث، ۱۴۱۲ق.
- ابنشبه، ابوزید عمر، تاریخ المدینة المنورة، قم، انتشارات دارالفکر، ۱۴۱۰ق.
- ابنعابدین، محمدامین بن عمر، رد المختار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۲ق.
- ابنقدامه، عبدالله بن احمد، المغنی، قاهره، مكتبة القاهرة، ۱۳۸۸ق.
- ابنقولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، تصحیح بهراد جعفری، قم، مطبعة الصدوق، بیتا.
- «تعداد نهایی زائران اربعین امسال ۲۲ میلیون نفر اعلام شد»، سایت خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۶ شهریور ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۲۰ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- جزیری، عبدالرحمن، الفقه علی المذاهب الاربعة، بیروت، دارالثقلین، ۱۴۱۹ق.
- جصاص، احمد بن علی، احکام القرآن، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.
- حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۱۱ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تحقیق سید محمدرضا جلالی، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، ۱۴۱۶ق.
- دیمه کارگراب، محسن و ابوالفضل دائمی، آداب زیارت از دیدگاه معصومین (ترجمه باب المزار کتاب وسائل الشیعه)، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۹۴ش.
- ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۱۴ق.
- رضوانی، علیاصغر، سلسله مباحث وهابیتشناسی (زیارت پیامبر و اولیاء)، تهران، نشر مشعر، بیتا.
- زرقانی، محمد بن عبدالباقی، شرح الزرقانی على موطأ الإمام مالک، قاهره، مكتبة الثقافة الدینیة، ۱۴۲۴ق.
- «سالانه ۲۸ میلیون نفر زائر حرم امام رضا(ع)»، سایت خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: ۲ مرداد ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- «زیارت، عامل حیات و هویت شیعه»، سایت روزنامه قدس، تاریخ درج مطلب: ۲ تیر ۱۴۰۱ش، تاریخ درج مطلب: ۴ خرداد ۱۴۰۳ش.
- سبحانی، جعفر، آیین وهابیت، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، بیتا.
- سبحانی، جعفر، منشور عقاید امامیه، قم، مؤسسة الإمام الصادق(ع)، ۱۳۷۶ش.
- سبکی، تقیالدین، علی بن عبدالکافی، شفاء السقام فی زیارة خیر الأنام، تحقیق سید محمدرضا جلالی، قم، نشر مشعر، چاپ چهارم، ۱۴۱۹ق.
- سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، تحقیق: عبدالرحمن بن یحیی المعلمی الیمانی، حیدراباد، مجلس دائرة المعارف العثمانیه، ۱۳۸۲ق.
- سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفی، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۹ق.
- شوکانی، محمد بن علی، نیل الاوطار، مصر، دارالحدیث، ۱۴۱۳ق.
- شهید اول، محمد بن مکی، المزار، قم، تصحیح محمدباقر موحد ابطحی، مدرسه امام مهدی(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- صنعانی، ابوبکر عبدالرزاق بن همام، المصنف، هند، المجلس العلمی، ۱۴۰۳ق.
- عسقلانی، ابن حجر، تهذیب التهذیب، بیروت، دار صادر، بی تا.
- علامه مجلسی، محمدباقر، تحفة الزائر، قم، مؤسسه پیام امام هادی(ع)، ۱۳۸۶ش.
- غزالی، ابوحامد، إحیاء علوم الدین، بیروت، دار المعرفة، بیتا.
- قاری، علی بن محمد، مرقاة المفاتيح شرح مشکاة المصابيح، بیروت، دارالفکر، ۱۴۲۲ق.
- قمی، شیخ عباس، کلیات مفاتیح الجنان، قم، انتشارات اسوه، بیتا.
- کعبی، علی موسی، الامام موسی بن الکاظم علیه السلام سیره و تاریخ، بیجا، مؤسسه الرساله، ۱۴۳۰ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علیاکبر غفاری، تهران، انتشارات دار الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- کیانی فرید، مریم، «زیارت»، در دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۵ش.
- لکنوی، محمد عبدالحی بن محمد عبدالحلیم، ابراز الغی الواقع فی شفاء العی، بیجا، انتشارات چشمه فیض، بیتا.
- مالک بن انس، الموطأ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق.
- متقی هندی، علاء الدین علی بن حسام الدین، کنز الاعمال، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۱ق.
- محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، قم، نشر معروف، ۱۳۷۶ش.
- مکی حنفی، محمد بن احمد بن محمد بن ضیاء، تاریخ المکه المشرفه والمسجد الحرام، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
- نووی، یحیی بن شرف، صحیح مسلم مع شرح الامام النووی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۳۹۲ق.