سُلَیْم بن قِیْس هِلالی، از افرادی است که درباره بودونبود او در تاریخ اختلاف‌نظر وجود دارد. کتابی به‌نام وی با عنوان کتاب سلیم در دسترس است و گفته شده از اصحاب خاص چهار امام(ع) نخست شیعه بوده است؛ با این حال پژوهشگرانی وجود او در تاریخ را انکار کرده‌اند.
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | سُلَیْم بن قِیْس هِلالی عامری کوفی |
| ولادت | دو سال قبل از هجرت پیامبر(ص) به مدینه منطقه کوفه |
| محل زندگی | کوفه • مدینه • مکه |
| وفات | سال ۷۶ق، نوبندجان فارس |
| مشخصات دینی | |
| از یاران | از اصحاب چهار امام اول شیعیان |
| فعالیت‌ها | از اعضای شرطة الخمیس • شرکت در جنگ‌های جَمَل، صِفَّین، نهروان |
| آثار | کتاب سلیم بن قیس هلالی |
کتاب سلیم، حاوی روایاتی درباره فضایل اهل‌بیت و امام‌شناسی، و نیز احادیثی درباره حوادث پس از درگذشت پیامبر، غصب خلافت و شهادت دختر پیامبر است.
محمدباقر انصاری زنجانی در مقدمه کتاب سلیم و نهله غروی نائینی در مقاله‌ای مستقل، و پژوهشگرانی دیگر، وجود تاریخی سلیم بن قیس، از راویان شیعه را پذیرفته‌اند، اما با این حال، بنابر نظر سید حسین مدرسی طباطبایی، ابن‌ابی‌الحدید، و نیز عبدالمهدی جلالی در مقاله‌ای مستقل، سلیم بن قیس وجود خارجی نداشته، و در مواردی که به هویت او اشاره شده، در روایاتی منقول از ابان بن ابیعیاش یا در کتاب سلیم است که باز ابان ناقل آن بوده، و چنین شواهدی برای اثبات وجود او کافی نیست.
بر اساس آنچه محمدباقر انصاری زنجانی در مقدمه کتاب سلیم آورده، او دو سال قبل از هجرت پیامبر به مدینه در کوفه متولد شده و بنابر نقل ابان بن ابیعیاش، پیرمردی اهل عبادت با چهره‌ای نورانی بوده که در حکومت امام علی عضوی از شُرطة الخَمیس بوده، در جنگ نهروان شرکت داشته و پس از آن نیز امامان شیعه را تا امام محمد باقر درک کرده است.
اهمیت و جایگاه
سلیم بن قیس هلالی که بیشتر با کتابی به‌نام کتاب سلیم شناخته می‌شود، از شخصیت‌هایی است که بودونبود او در تاریخ اختلافی است؛ برخی منابع او را از اصحاب امامان نخستین شیعه می‌دانند،[۱] و کتاب او را نیز کتابی معتبر، و قدیمی‌ترین کتاب شیعه معرفی می‌کنند، و در مقابل، پژوهشگران چندی منکر وجود چنین شخصیتی در تاریخ هستند. کسانی که وجود تاریخی سلیم را می‌پذیرند، در مباحث متعددی مثل غصب خلافت و شهادت حضرت فاطمه(س) به روایات کتاب سلیم استناد می‌کنند.
سلیم بن قیس به‌عنوان یک مؤلف، از آن جهت مورد توجّه خاص است که در اکثر مطالب کتابش شخصاً حضور داشته و یا رویدادها را از کسانی نقل کرده که شخصاً در وقایع حضور داشته‌اند.[۲] گفته شده که وی در نقل خود جز راویان موثّق به کسی اعتماد نکرده است.[۳] از سلیم روایات چندی به جز آنچه در کتابش آمده، روایت شده است.[۴]
کتاب سلیم بن قیس
کتاب سلیم بن قیس اولین کتاب شیعه، و تألیف‌شده در زمان امام علی(ع) دانسته شده است. این کتاب حاوی روایاتی درباره فضایل اهل‌بیت، امام‌شناسی، احادیثی درباره حوادث پس از رحلت پیامبر(ص)، غصب خلافت، و شهادت حضرت فاطمه(س) است. اسماعیل انصاری زنجانی خوئینی این کتاب را با عنوان اسرار آل محمد(ص) به فارسی ترجمه کرده است.[۵]
در این کتاب نقل‌هایی از اسرار معاویة بن ابی‌سُفیان هم وجود دارد که نامه محرمانه معاویه به زیاد بن ابیه از نمونه‌های آن است.[۶] سلیم بن قیس، همچنین زمان روایت، مکان آن و شرایطی که در آن اتّفاق افتاده را نیز ثبت کرده است.[۷]
گفته شده که سلیم برای به‌دست آوردن جزئیات بیشتر به مسافرت‌هایی اقدام می‌نمود که حضور او در سفر معاویه به مدینه از نمونه‌های آن است.[۸] او سؤالات اعتقادی مهمّی از ائمه(ع) پرسیده و جواب آنها را ثبت کرده است؛ حتّی گاهی از دشمنان اهل‌بیت درباره کارهای‌شان سؤال کرده و پاسخ آنها را نگاشته است.[۹]
اختلاف درباره وجود سلیم
مخالفان
گروهی از محققان وجود شخصیتی واقعی به‌نام سلیم بن قیس را قبول ندارند؛ مدرسی طباطبایی این نام را اسمی مستعار برای نویسنده کتابی شناخته‌شده می‌داند.[۱۰] ابن‌ابی‌الحدید، شارح نهج‌البلاغه نیز مدعی است که یکی از شیعیان به او گفته است سلیم وجود خارجی ندارد.[۱۱]
عبدالمهدی جلالی در مقاله «پژوهشی درباره سلیم بن قیس هلالی» با مراجعه به ۸۲ کتاب شیعه و سنی، گفته است که در این کتاب‌ها، یا نامی از سلیم بن قیس نیست یا اگر هست فقط از طریق ابان بن ابیعیاش و همان کتاب سلیم است[۱۲] که تنها راوی کتاب سلیم است و مدعی است که او را دیده است. به‌گفته جلالی، این شواهد برای اثبات وجود شخصیتی به‌نام سلیم بن قیس کافی نیست.[۱۳]
جلالی به دو کتاب رجال ابن‌غضائری[۱۴] و المُتَوارین (گریختگان از دست حجاج بن یوسف) نوشته عبدالغنی بن سعید اَزدی[۱۵] به‌صورت خاص توجه کرده است؛ غضائری در کتاب خود مدعی است علمای شیعه گفته‌اند که سلیم ناشناخته است و ذکری از او در روایات نیست و کتابش نیز ساختگی است.[۱۶] او همچنین در جای دیگری از کتابش می‌گوید علمای شیعه جعل کتاب سلیم را به ابان بن ابیعیاش نسبت می‌دهند.[۱۷]
همچنین در کتاب المتوارین که موضوع آن گزارش اسامی کسانی است که از دست حجاج حاکم کوفه گریخته‌اند، نامی از سلیم بن قیس نیست؛[۱۸] با آنکه ابان ابیعیاش راوی اصلی کتاب سلیم، گفته است که او از دست حجاج گریخت و به فارس رفت.[۱۹] هاشم معروف الحسنی نیز در کتاب الموضوعات، سلیم بن قیس را مشکوک و متهم به دروغگویی دانسته است.[۲۰]
موافقان
برخی پژوهشگران بر اساس نگاشته‌های کتاب‌های رجالی و توصیفاتی که ذیل نام سلیم در این کتاب‌ها آمده، نتیجه گرفته‌اند که صاحبان آن کتاب‌ها وجود و اعتبار سلیم بن قیس را قبول دارند؛ محمدباقر انصاری زنجانی در مقدمه کتاب سلیم بن قیس الهلالی،[۲۱] نهله غروی نائینی در مقاله «نگاهی به جایگاه سلیم بن قیس در کتاب‌های حدیثی و رجالی»،[۲۲] بابائی آریا و فخلعی در مقاله «در جستجوی سلیم بن قیس»،[۲۳] عمادی حائری در مقاله «سلیم بن قیس هلالی» در دانشنامه جهان اسلام،[۲۴] و نویسندگان دانشنامه امیرالمؤمنین[۲۵] از پژوهشگرانی هستند که وجود قیس را پذیرفته و نام او را جزو راویان شیعه قرار داده‌اند.
نام سلیم در منابع کهن
به‌گفته نجاشی، سلیم از اصحاب حضرت علی(ع) و صاحب کتاب مشهوری است.[۲۶] شیخ طوسی او را جزو اصحاب حضرت علی(ع) تا امام باقر(ع) ذکر کرده[۲۷] و عبدالله مامقانی او را از علمای مشهور اهل‌سنت و شیعه توصیف کرده[۲۸] و علامه حلی او را در کار خود مجتهد ارزیابی کرده است.[۲۹] میرزا محمدباقر خوانساری گفته او از یاران اهل‌بیت(ع)، از اصحاب خاص امام علی(ع)، دارای جایگاه رفیع در نزد ائمه، و در دین خود محکم و استوار بود.[۳۰] علامه امینی او را از تابعان کبیر دانسته که شیعه و غیرشیعه به او و کتابش استناد می‌کنند و مورد اعتماد بزرگانی چون حسکانی است.[۳۱]
برخی نویسندگان با استناد به راویانی مذکور در کتاب‌های رجالی و حدیثی که روایاتی را بدون واسطه از سلیم بن قیس نقل کرده‌اند، وجود او را قابل اثبات دانستهاند؛ راویانی از جمله ابراهیم بن عمر الیمانی، ابان بن تغلب، عمر بن اذینه، علی بن جعفر حضرمی و ابوخالد کابلی.[۳۲] با این حال انصاری زنجانی در مقدمه خود بر کتاب سلیم به تفصیل همه این موارد را بررسی کرده و همه را نتیجه تصحیف و افتادگی در متون دانسته و تصریح کرده که به‌جز ابان بن ابیعیاش هیچ‌کس از سلیم نقلی نداشته است.[۳۳]
همچنین برخی محققان نقل روایاتی از سلیم بن قیس از طریق سلیمان اعمش در کتاب‌های اهل‌سنت را دلیل واقعی بودن وجود سلیم دانستهاند،[۳۴] ولی به‌گفته انصاری زنجانی، «سلیم العامری» در کتاب‌های اهل‌سنت، با «سلیم بن قیس» در شیعه متفاوت است و اینها دو نفرند.[۳۵]
گزارش موافقان از زندگی سلیم
محمدباقر انصاری زنجانی، گزارش تفصیلی از زندگی سلیم را در مقدمه کتاب سلیم بن قیس منتشر کرده است. بر اساس گزارش و گردآوری انصاری زنجانی، سلیم فرزند قیس و کنیه‌اش ابوصادق[۳۶] و از طایفه بنی‌هلال بن عامر است که از نواحی حجاز به شام و عراق رفته‌اند.[۳۷]
بدین ترتیب، ولادت سلیم دو سال قبل از هجرت پیامبر به مدینه در منطقه کوفه بوده است.[۳۸] ابان بن ابیعیاش که به‌گفته خود در چند سال آخر عمر سلیم با او همنشین بوده، سلیم را پیرمردی اهل عبادت با چهره‌ای نورانی توصیف کرده که بسیار پرتلاش بوده، دور از جماعت بودن را دوست می‌داشت و از اشتهار پرهیز می‌کرد.[۳۹]
زندگی در مدینه و کوفه و همراهی با امامان نخستین
گفته شده که سلیم بن قیس در اوائل حکومت عمر بن خطاب و قبل از سال شانزدهم هجرت وارد مدینه شده[۴۰] و در زمان حیات پیامبر(ص) و بعد از آن، در زمان حکومت ابوبکر در مدینه نبوده، و در واقعه سقیفه و شهادت حضرت زهرا(س) شخصاً حضور نداشته است.[۴۱]
سلیم از اصحاب خاص امام علی(ع) خوانده شده که پنهانی به برنامه خود در ثبت حدیث و تاریخ می‌پرداخت.[۴۲] گفته شده که او در این دوران با شخصیت‌هایی مثل ابوذر، مقداد، سلمان، عبدالله بن عباس، براء بن عازب، عبدالله بن جعفر، عمّار و ابوسعید خدری دیدار و ارتباط داشته است.[۴۳]
سلیم یکی از اعضای شرطة الخمیس در زمان حکومت امام علی(ع) خوانده شده[۴۴] که در جنگ جمل[۴۵] و صفین و یوم الهریر حاضر بود و به‌گفته خودش در این زمان حدوداً چهل سال از عمر او می‌گذشت.[۴۶] سلیم همچنین در جنگ نهروان شرکت داشت و مطالبی از آن واقعه را در کتابش ثبت کرد.[۴۷]
چنانکه در کتاب سلیم آمده، او در سه روز آخر عمر امام علی(ع) در کنارش بوده، و وصیت‌نامه امام علی(ع) را خود نوشته است.[۴۸] پس از شهادت علی(ع)، سلیم از اصحاب وفادار امام حسن مجتبی(ع) و سپس امام حسین(ع) بود،[۴۹] در ماجرای صلح امام حسن(ع) با معاویه حضور داشت،[۵۰] در طول حکومت معاویه فعالیت علمی خود را ادامه داد و حوادث روزگار معاویه و نیز اقدامات او در وضع و تحریف احادیث را در کتابش ثبت کرد[۵۱] و در سال ۵۸ق (دو سال قبل از مرگ معاویه) خطبه امام حسین(ع) در منا را در کتابش نوشت.[۵۲]
در سال۶۱ق که شهادت امام حسین(ع) اتّفاق افتاد، از احوال سلیم چیزی در تاریخ ثبت نشده است.[۵۳] سلیم در اواخر سال ۳۸ق امام سجّاد(ع) را که در سنّ شیرخوارگی بود ملاقات کرده بود[۵۴] و پس از شهادت امام حسین(ع) از اصحاب امام سجاد(ع) شد، و در همان زمان امام باقر(ع) را هم که هفت ساله یا بیشتر بود، ملاقات کرد.[۵۵]
فرار به فارس و دیدار با ابان بن ابیعیاش
در کتاب سلیم، درباره سال‌های بعد از واقعه کربلا (از ۶۱ تا ۷۵ق)، از جمله ماجرای حکومت ابن‌زُبیر در حجاز و نیز قیام مختار در عراق، مطلبی نیامده است، ولی گفته شده که احتمالاً تا زمان حجاج در کوفه بوده است.[۵۶] در سال ۷۵ هجری، حجاج بن یوسف ثقفی از طرف عبدالملک بن مروان حاکم عراق شد و به علت ارتباطات سلیم با امام علی(ع) در پی دستگیری او برآمد. سلیم بن قیس از عراق فرار کرد و در شهری به‌نام «نوبندجان» در نزدیکی شیراز اقامت کرد. او در این زمان ۷۷ سال داشت.[۵۷]
در شهر نوبندجان، سلیم در خانه پدری ابان بن ابیعیاش اقامت کرد و با ابان که ۱۴ سال از عمرش می‌گذشت آشنا شد.[۵۸] سلیم در اواخر سال ۷۶ق، در نوبندجان فارس در ۷۸ سالگی درگذشت و در همان شهر به خاک سپرده شد. برخی نیز سال وفات او را ۹۰ق دانستهاند.[۵۹]
پانویس
- ↑ مدرسی طباطبائی، میراث مکتوب شیعه، ۱۳۸۶ش، ص۱۲۵.
- ↑ هلالی، اسرار آل محمد(ع)، ۱۴۱۶ق، ص۲۷-۲۹.
- ↑ هلالی، اسرار آل محمد(ع)، ۱۴۱۶ق، ص۲۷-۲۹.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۳ق، ج۹، ص۲۳۶؛ نعمانی، الغیبه، ۱۳۹۷ق، ص۹۵.
- ↑ «نام کتاب: اسرارآل محمد عليهم السلام»، وبگاه کتابخانه مدرسه فقاهت.
- ↑ هلالی، اسرار آل محمد(ع)، ۱۴۱۶ق، ص۲۵.
- ↑ هلالی، اسرار آل محمد(ع)، ۱۴۱۶ق، ص۲۵.
- ↑ هلالی، اسرار آل محمد(ع)، ۱۴۱۶ق، ص۲۵.
- ↑ هلالی، اسرار آل محمد(ع)، ۱۴۱۶ق، ص۲۵.
- ↑ مدرسی طباطبائی، میراث مکتوب شیعه، ۱۳۸۶ش، ص۱۲۶.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۲، ص۲۱۷.
- ↑ جلالی، «پژوهشی درباره سلیم بن قیس هلالی»، ص۱۲۲.
- ↑ جلالی، «پژوهشی درباره سلیم بن قیس هلالی»، ص۹۸.
- ↑ جلالی، «پژوهشی درباره سلیم بن قیس هلالی»، ص۱۱۹.
- ↑ جلالی، «پژوهشی درباره سلیم بن قیس هلالی»، ص۱۱۷.
- ↑ ابن‌غضائری، الرجال، ۱۳۸۰ش، ص۶۳.
- ↑ ابن‌غضائری، الرجال، ۱۳۸۰ش، ص۳۶.
- ↑ جلالی، «پژوهشی درباره سلیم بن قیس هلالی»، ص۱۱۹.
- ↑ هلالی، کتاب سلیم بن قیس، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۵۵۷.
- ↑ معروف الحسنی، الموضوعات، ۱۴۰۷ق، ص۱۸۴.
- ↑ انصاری زنجانی، «المقدمه»، ص۴۲.
- ↑ غروی نائینی، «نگاهی به جایگاه سلیم بن قیس در کتاب‌های رجالی و حدیثی»، ص۱۸۴.
- ↑ بابائی آریا و فخلعی، «در جستجوی سلیم بن قیس هلالی»، ص۴۸.
- ↑ عمادی حائری، «سلیم بن قیس هلالی»، ص۴۶۵.
- ↑ ری‌شهری، دانشنامه امیرالمؤمنین، ۱۳۸۹ش، ج۱۳، ص۲۸۰-۲۸۱.
- ↑ نجاشی، رجال نجاشی، ۱۴۱۶ق، ص۸.
- ↑ طوسی، رجال طوسی، ۱۴۱۵ق، ص۶۶، ۹۴، ۱۰۱، ۱۱۴، ۱۳۶.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، بی‌تا، ج۲، ص۵۴.
- ↑ حلی، خلاصة الاقوال، ۱۴۱۷ق، ص۱۶۲.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۴، ص۶۶.
- ↑ امینی، الغدیر، ۱۳۹۷ق، ج۱، ص۶۶.
- ↑ غروی نائینی، «نگاهی به جایگاه سلیم بن قیس هلالی در کتاب‌های حدیثی و رجالی»، ص۱۸۰-۱۸۲؛ بابائی آریا و فخلعی، «در جستجوی سلیم بن قیس هلالی»، ص۴۷-۴۸.
- ↑ انصاری زنجانی، «المقدمه»، ص۲۹۵-۳۰۰.
- ↑ بابائی آریا و فخلعی، «در جستجوی سلیم بن قیس هلالی»، ص۲۴-۲۵.
- ↑ انصاری زنجانی، «المقدمه»، ص۲۶۰.
- ↑ نجاشی، رجال نجاشی، ۱۴۱۶ق، ص۸.
- ↑ هلالی، اسرار آل محمد(ع)، ۱۴۱۶ق، ص۱۷.
- ↑ هلالی، اسرار آل محمد(ع)، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۸.
- ↑ هلالی، اسرار آل محمد(ع)، ۱۴۱۶ق، ص۲۶.
- ↑ هلالی، اسرار آل محمد(ع)، ۱۴۱۶ق، ص۱۸.
- ↑ هلالی، اسرار آل محمد(ع)، ۱۴۱۶ق، ص۱۷.
- ↑ هلالی، اسرار آل محمد(ع)، ۱۴۱۶ق، ص۱۹.
- ↑ جلالی، «پژوهشی درباره سلیم بن قیس هلالی»، ص۹۷-۹۸.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۴ق، ج۳۴، ص۲۷۲؛ هلالی، اسرار آل محمد(ع)، ۱۴۱۶ق، ص۲۰.
- ↑ هلالی، اسرار آل محمد(ع)، ۱۴۱۶ق، ص۲۰.
- ↑ هلالی، اسرار آل محمد(ع)، ۱۴۱۶ق، ص۲۰.
- ↑ هلالی، اسرار آل محمد(ع)، ۱۴۱۶ق، ص۲۱.
- ↑ هلالی، اسرار آل محمد(ع)، ۱۴۱۶ق، ص۲۱.
- ↑ هلالی، اسرار آل محمد(ع)، ۱۴۱۶ق، ص۲۲.
- ↑ هلالی، اسرار آل محمد(ع)، ۱۴۱۶ق، ص۲۱ و ۲۲.
- ↑ هلالی، اسرار آل محمد(ع)، ۱۴۱۶ق، ص۲۱ و ۲۲.
- ↑ هلالی، اسرار آل محمد(ع)، ۱۴۱۶ق، ص۲۲.
- ↑ هلالی، اسرار آل محمد(ع)، ۱۴۱۶ق، ص۲۲.
- ↑ هلالی، اسرار آل محمد(ع)، ۱۴۱۶ق، ص۲۰.
- ↑ هلالی، اسرار آل محمد(ع)، ۱۴۱۶ق، ص۲۲.
- ↑ هلالی، اسرار آل محمد(ع)، ۱۴۱۶ق، ص۲۳.
- ↑ هلالی، اسرار آل محمد(ع)، ۱۴۱۶ق، ص۲۶.
- ↑ هلالی، اسرار آل محمد(ع)، ۱۴۱۶ق، ص۲۶.
- ↑ امینی، الغدیر، ۱۳۹۷ق، ج۱، ص۶۶.
منابع
- ابن‌غضائری، احمد بن حسین، الرجال لابن الغضائری، تحقیق محمدرضا حسینی جلالی، قم، مؤسسه علمی و فرهنگی دارالحدیث، ۱۴۲۲ق/۱۳۸۰ش.
- امینی، عبدالحسین، الغدیر، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۳۹۷ق.
- انصاری زنجانی، محمدباقر، «المقدمه» در کتاب سلیم بن قیس الهلالی، نوشته سلیم بن قیس هلالی، نشر الهادی، قم، ۱۳۷۵ش.
- بابائی آریا، علی و فخلعی، محمدتقی، «در جستجوی سلیم بن قیس هلالی»، فصلنامه مطالعات اسلامی، شماره ۷۲
- جلالی، عبدالمهدی، «پژوهشی درباره سلیم بن قیس هلالی»، فصلنامه مطالعات اسلامی، شماره ۶۰، تابستان ۱۳۸۲ش.
- حلی، حسن بن یوسف، خلاصة الاقوال، مؤسسة نشر الفقاهة، ۱۴۱۷ق.
- خوانساری، سید محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان، ۱۳۹۰ش.
- خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، چاپ پنجم، بی‌جا، بی‌نا، ۱۴۱۳ق.
- ری‌شهری، محمد، دانشنامه امیرالمؤمنین، مؤسسه علمی و فرهنگی دار الحدیث، قم، ۱۳۷۹ش.
- طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۵ق.
- عمادی حائری، سید محمد، «سلیم بن قیس هلالی»، دانشنامه جهان اسلام، ج۲۴، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، تهران، ۱۳۹۶ش.
- غروی نائینی، نهله، «بررسی جایگاه سلیم بن قیس در کتاب‌های حدیثی و رجالی»، فصلنامه پژوهش‌های اسلامی، شماره ۱، پاییز ۱۳۹۶ش.
- مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف، بی‌تا.
- معروف الحسنی، سید هاشم، الموضوعات فی الآثار و الاخبار، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۹۸۷م/۱۴۰۷ق.
- «نام کتاب: اسرار آل محمد عليهم السلام»، وبگاه کتابخانه مدرسه فقاهت.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۶ق.
- نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبه، تصحیح علی اکبر غفاری، تهران، نشر صدوق، ۱۳۹۷ق.
- هلالی، سلیم بن قیس، اسرار آل محمد(ع)، مترجم: اسماعیل انصارى زنجانى خوئينى، قم، الهادی، ۱۴۱۶ق.