روضة الواعظین و بصیرة المتعظین (کتاب)

روضة الواعظین

اطلاعات کتاب
نویسنده	فتال نیشابوری (متوفای ۵۰۸ق)
تاریخ نگارش	قرن ششم
موضوع	زندگانی پیامبر و اهل بیت
زبان	عربی
اطلاعات نشر
ناشر	دلیل ما
تاریخ نشر	۱۴۲۳ق
نسخه الکترونیکی	http://lib.eshia.ir/11012

رَوضَةُ الْواعِظین وَ بَصیرَةُ الْمُتَّعِظین نوشته فتال نیشابوری (م ۵۰۸) از علمای ۵ و ۶ هجری قمری درباره تاریخ زندگانی پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع) است. این کتاب در ۹۶ مجلس تنظیم شده و همواره مورد توجه و استناد عالمان و بزرگان دین قرار داشته است. روضة الواعظین یکی از منابع بحارالانوار به شمار می‌رود. در برخی موارد روضة الواعظین به اشتباه به شیخ مفید نسبت داده شده است.

نویسنده

مقالهٔ اصلی: محمد بن حسن فتال نیشابوری

محمّد بن حسن بن علی بن احمد بن علی فَتّال نیشابوری، معروف به ابن فتال و ابن فارسی، فقیه و عالم قرن پنجم و ششم هجری قمری است. کنیه‌اش ابو جعفر و در برخی از کتاب‌ها ابو علی است. وی از مشایخ ابن شهر آشوب بوده و از شیخ طوسی و سید مرتضی روایت کرده است. او دارای دو اثر به نام‌های روضة الواعظین و التنویر فی معانی التفسیر بوده که در انتساب آن‌ها به ابن فتال تردیدی نیست. برخی نیز کتاب مونس الحزین را به وی منتسب می‌دانند. فتال نیشابوری در سال ۵۰۸ هجری به دست شهاب الاسلام به قتل رسید. او را با لقب شهید نیز یاد کرده‌اند.

نام و موضوع کتاب

نام کتاب بنا بر آن چه در ابتدای کتاب آمده «روضة الواعظین و بصیرة المتعظین» است اما برخی منابع به نام «روضة الواعظین و تبصرة المتعظین» از آن یاد کرده‌اند.

این کتاب درباره تاریخ و مناقب معصومان و همچنین مواعظ و اخلاقیات و به گفته خود مؤلف در اصول و فروع دین و زهد و مواعظ است.

محتوا

این کتاب شبیه کتاب‌های امالی، در ۹۶ مجلس تنظیم شده است.

• سه مجلس در ماهیت عقل و برتری آن و معرفت خداوند و شگفتی‌هایی که بر بزرگی خداوند دلالت دارد.
• مجلس چهارم تا ششم درباره نبوت.
• مجلس هفتم تا یازدهم درباره امیرالمؤمنین(ع).
• مجلس دوازدهم درباره ایمان ابوطالب و شرح حال فاطمه بنت اسد.
• مجلس سیزدهم تا شانزدهم درباره حضرت زهرا(س).
• مجلس هفدهم تا سی و یکم شرح حال و مناقب ائمه اطهار و پس از آن فروع دین و مباحث اخلاقی است.

این مجالس به فراخور موضوع، گاهی مفصل (مانند مجلس دوم) و گاهی مختصر (مانند مجلس نوزدهم) است. فتال در تنظیم مجلس‌ها، پیوستگی تاریخی را رعایت نکرده است مانند اینکه ولادت پیامبر(ص) را بعد از بعثت می‌آورد و برخی مباحث مانند جنگ‌ها و مغازی پیامبر را هم طرح نکرده است.

نخستین مطلب کتاب در مجلس اول درباره ماهیت عقل و فضیلت آن است. این فصل با سه آیه از قرآن آغاز شده که عبارتند از: آیه ۱۹۰ سوره آل‌عمران إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ مسلماً در آفرينش آسمان‌ها و زمين، و در پى يكديگر آمدن شب و روز، براى خردمندان نشانه‌هايى [قانع كننده‌] است.آیه ۵۴ سوره طه كُلُوا وَارْعَوْا أَنْعَامَكُمْ ۗ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَاتٍ لِأُولِي النُّهَىٰ «بخوريد و دام‌هايتان را بچرانيد كه قطعاً در اينها براى خردمندان نشانه‌هايى است» و آیه ۵ سوره فجر هَلْ فِي ذَٰلِكَ قَسَمٌ لِذِي حِجْرٍآيا در اين، براى خردمند [نياز به‌] سوگندى [ديگر] است؟

آخرین فصل کتاب درباره جهنم و کیفیت آن است که با آیاتی از قرآن شروع شده است و آخرین روایتش از ابن عباس درباره درهای جهنم و عذاب‌های موجود در جهنم است. پایان بخش کتاب نیز اشعاری درباره روز قیامت و وضعیت انسان گناهکار در پیشگاه پروردگار است.برخی ازابیات این سروده این است:

إلهي كأنّی في القيامة واقف‌

و قد فاض دمعي حين أقرأ كتابيا

يقول لي الجبّار اقرأ فإنني‌

أثيبك يا عبدي بما كنت ساعيا

فيا سوأتي من موقفي و صحيفتي‌

تخبره تحصي عليَّ الدواهي

انگیزه نگارش

فتال در مقدمه می‌نویسد:

از جوانی برای مردم مجالسی داشتم و به پرسش‌های آنان درباره اصول و فروع پاسخ می‌دادم. سپس از من خواستند پند و اندرز و سخنان بازدارنده از گناه برایشان بگویم ولی آن را در کتابی جامع نیافتم لذا خود به این کار اقدام کرده و به جمع‌آوری سخنان معصومین و اخبار آنان همت گماشتم که خود کاری پر زحمت بود. اسناد این روایات را هم حذف کردم زیرا برای اخبار رایج و مشهور، نیازی به ذکر اسناد نیست.

ارزش و اعتبار کتاب

کتاب روضة الواعظین از زمان تألیف، مورد توجه و استناد قرار گرفته است. این کتاب یکی از منابع بحارالانوار به شمار می‌رود. مؤلف تأکید می‌کند که هیچ روایتی در این کتاب نیاورده، مگر اینکه معنای صحیح و مطابق دیدگاه شیعه برای آن داشته است.

تصویر ترجمه کتاب توسط محمود مهدوی دامغانی

منابع کتاب

منابع این کتاب عبارتند از: کافی از محمد بن یعقوب کلینی، کتب متعدد شیخ صدوق مانند امالی، خصال، عیون اخبار الرضا، کمال الدین و معانی الاخبار، کتب شیخ مفید بخصوص امالی و ارشاد، کتب شیخ طوسی که در غالب موارد، عبارات آنان آمده و در مواردی تلخیص یا تلفیق شده است.

گاهی به اشتباه این کتاب به شیخ مفید نسبت داده شده که درست نیست. ظاهرا منظور از شیخ مفید، ابو عبد الله محمد بن محمد بن نعمان درگذشته ۴۱۳ق نیست. بلکه منظور محمد بن حسین نیشابوری ملقب به مفید است که پدر بزرگ ابوالفتوح رازی و برادر شیخ عبدالرحمن مفید نیشابوری است.

ترجمه و چاپ

این کتاب در سال ۱۳۶۶ق توسط محمود مهدوی دامغانی، به فارسی ترجمه شده است. برخی چاپ‌ها عبارت است از:

• چاپ سنگی سال ۱۳۰۳ق در تبریز، در کتابخانه حاج ملا عباس علی.
• چاپ سال ۱۳۷۷ق در قم، در کتابخانه مصطفوی.
• چاپ بیروت در سال ۱۴۰۶ق در مؤسسه اعلمی.
• چاپ نجف در سال ۱۳۸۶ق در چاپخانه الحیدریة.