کَظْمِ غَیْظْ از فضایل اخلاقی به معنای فرو بردن خشم است. در آیه ۱۳۴ سوره آل‌عمران، کظم غیظ از ویژگی‌های نیکوکاران شمرده شده و در روایات، رهایی از عذاب الهی و جلب رضایت خدا، از آثار آن ذکر شده است. عالمان اخلاق در ذیل صفت خشم، درباره کظم غیظ بحث کرده و راهکارهایی ارائه داده‌اند.
 | |
| آیات اخلاقی | |
|---|---|
| آیات افک • آیه اخوت • آیه اطعام • آیه نبأ • آیه نجوا • آیه مشیت • آیه بر • آیه اصلاح ذات بین • آیه ایثار | |
| احادیث اخلاقی | |
| حدیث قرب نوافل • حدیث مکارم اخلاق • حدیث معراج • حدیث جنود عقل و جهل | |
| فضایل اخلاقی | |
| تواضع • قناعت • سخاوت • کظم غیظ • اخلاص • خشیت • حلم • زهد • شجاعت • عفت • انصاف • اصلاح ذات البین • عیب‌پوشی | |
| رذایل اخلاقی | |
| تکبر • حرص • حسد • دروغ • غیبت • سخن‌چینی • تهمت • بخل • عاق والدین • حدیث نفس • عجب • عیب‌جویی • سمعه • قطع رحم • اشاعه فحشاء • کفران نعمت | |
| اصطلاحات اخلاقی | |
| جهاد نفس • نفس لوامه • نفس اماره • نفس مطمئنه • محاسبه • مراقبه • مشارطه • گناه • درس اخلاق • استدراج | |
| عالمان اخلاق | |
| ملامهدی نراقی • ملا احمد نراقی • میرزا جواد ملکی تبریزی • سید علی قاضی • سید رضا بهاءالدینی • سید عبدالحسین دستغیب • عبدالکریم حق‌شناس • عزیزالله خوشوقت • محمدتقی بهجت • علی‌اکبر مشکینی • حسین مظاهری • محمدرضا مهدوی کنی | |
| منابع اخلاقی | |
| قرآن • نهج البلاغه • مصباح الشریعة • مکارم الاخلاق • المحجة البیضاء • رساله لقاءالله (کتاب) • مجموعه وَرّام • جامع السعادات • معراج السعادة • المراقبات | |
موسی بن جعفر(ع)، امام هفتم شیعیان به دلیل فرونشاندن خشم خود، به کاظم ملقب است.
مفهوم‌شناسی و جایگاه
غَیْظْ شدیدترین غضب است و به حرارتی گفته می‌شود که بر اثر جوشش خون قلب انسان پدید می‌آید[۱] و کظم به معنای نگه‌داشتن نَفَس است. کظم غیظ، واژه‌ای اخلاقی به معنای کنترل خشم و خودداری از اظهار آن است[۲] و به کسی که بسیار خشم خود را کنترل کند، کاظم گفته می‌شود.[۳]
کظم غیظ، به فضیلت‌های اخلاقی دیگری همچون حلم نزدیک است و در تفاوت آن با حلم گفته‌اند کظم‌غیظ از کسی سر می‌زند که هنوز به ملکه حلم دست نیافته است و غضب، توانایی آن را دارد که در وی بروز کند، اما او با تلاش در فروخوردنِ آن، سعی در مهارکردن غضب دارد.[۴]در روایات میان کظم غیظ(فروخوردن و فرونشاندن خشم) با صبر و حلم رابطه برقرار است. امام صادق(ع) در روایتی کنترل خشم را محبوب‌ترین جرعه در پیشگاه الهی دانسته و می‌گوید: هيچ جرعه‌اى نزد خداوند عزّ و جلّ از جرعۀ خشمى که بنده در دلش با جوشش و هیجان بنوشد و آن را با شکیبائى يا بردبارى دفع کند،محبوب‌تر نیست.[۵][یادداشت ۱]
در قرآن کظم غیظ از ویژگی‌های پرهیزگاران شمرده شده است. «آنان که خشم خود را فرو می‌برند و از خطاهای مردم در می‌گذرند و خدا نیکوکاران را دوست دارد.»[۶] همچنین فرو بردن خشم (کظم غیظ) در روایات، به عنوان فضیلتی اخلاقی، مورد تأکید ائمه(ع) قرار گرفته است. کلینی در الکافی در کتاب ایمان و کفر ۱۳ روایت را در ذیل باب کظم غیظ آورده است.[۷] در دعای مکارم الاخلاقِ صحیفه سجادیه به کظم غیظ اشاره شده است[۸] و در روایات عزت و بزرگی، رهایی از عذاب الهی و جلب رضایت او از آثار فرو بردن خشم یاد شده است.[۹] از پیامبر(ص) روایت شده است: «هر کس خشم خود را کنترل کند خدا عذابش را از او برمی‌دارد.»[۱۰] امام سجاد(ع) در روایتی فرموده است که هیچ جرعه ای نزد من محبوب تر از جرعه غیظی نیست که آن را بیاشامم و طرف مقابل را مجازات نکنم. ودر روایت دیگر فرو خوردن جرعه غیظ و جرعه حزن هنگام مصیبت از محبوب ترین جرعه ها در پیشگاه خداوند یاد شده است. [۱۱][یادداشت ۲]
راهکارهای کنترل خشم
در منابع اخلاقی از کظم غیظ در بخش رذایل اخلاقی و ذیل صفت خشم بحث شده است.[۱۲] عالمان اخلاق راهکارهایی برای کنترل خشم ارائه کرده‌اند.[۱۳]
فیض کاشانی در المحجة البیضا اندیشیدن در روایاتی که در فضیلت کظم غیظ، حلم و عفو وارد شده، توجه به پاداش‌هایی که در این روایات برای فروبردن خشم ذکر شده، به یاد آوردن قدرت و خشم الهی، توجه به زشتی حالتش در حالت خشم و سرزنش حس انتقام‌جویی را به عنوان راهکارهای علمی کنترل خشم بیان کرده است.[۱۴]
همچنین فیض کاشانی از استعاذه و تغییر حالت، به عنوان راهکارهای عملی کظم غیظ یاد کرده است. او بیان می‌کند که اگر استعاذه کارساز نشد در صورتی که انسان خشمگین، ایستاده است بنشیند و در صورتی که نشسته است تکیه دهد یا بخوابد. همچنین در برخی روایات، خشم به آتش تشبیه شده و گفته شده آتش را جز آب خاموش نمی‌کند پس کسی که خشمگین است، وضو بگیرد.[۱۵]
در برخی روایات نیز از رسول خدا(ص) نقل شده است هر کس که خشمگین شد صورتش را بر زمین بچسباند. ورام بن ابی فراس گفته است منظور پیامبر امر بر سجده است تا نفس، احساس خواری کند و خشم او برطرف شود.[۱۶] امام باقر(ع) در روایتی در باره کنترل خشم فرموده است هر كس بر مردمى خشمگين شد، و ايستاده بود، بايد فورى بنشيند، تا پليدى شيطان از او دور شود، و هر كس بر خويشاوندش غضب كند بايد نزديك او رود و تنش را مس كند (مثلا دست به دست او سايد) زيرا خويشاوند هر گاه مس شود آرامش يابد.[۱۷]
کظم غیظ امام کاظم(ع)
امام موسی کاظم(ع)، به این دلیل که خشم خود را کنترل می‌کرد، به کاظم ملقب بود.[۱۸] گزارش‌های مختلفی در منابع آمده که امام کاظم(ع) خشم خود را در برابر دشمنان و کسانی که به او بدی می‌کردند، فرو می‌برد.[۱۹] از جمله بیان شده که مردی از نوادگان عمر بن خطاب در حضور امام کاظم(ع)، به امام علی(ع) توهین کرد. همراهان امام خواستند به او حمله کنند، اما امام مانع شد و سپس به مزرعهٔ آن مرد رفت. مرد با دیدن امام کاظم(ع) شروع به داد و بیداد کرد که محصولش را لگدمال نکند. امام به او نزدیک شد و با خوشرویی پرسید چقدر خرج کاشت مزرعه کرده‌ای؟ مرد گفت: ۱۰۰ دینار! سپس پرسید: امید داری چه اندازه از آن برداشت کنی؟ مرد پاسخ داد غیب نمی‌دانم. امام کاظم(ع) فرمود: گفتم امید داری چه اندازه از آن برداشت کنی؟ مرد پاسخ داد: ۲۰۰ دینار! امام ۳۰۰ دینار به او داد و گفت: این ۳۰۰ دینار برای توست و محصولت هم برایت باقی است. سپس به سوی مسجد رفت. آن مرد زودتر خود را به مسجد رساند و با دیدن امام کاظم(ع) برخاست و این آیه را بلند خواند: اللَّه أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِ‌سَالَتَهُ؛ خدا بهتر می‌داند رسالتش را کجا قرار دهد[انعام–۱۲۴][۲۰]
تک‌نگاری
- مهارت مقابله با خشم، سید مهدی خطیب، نشر دارالحدیث و به‌نشر (انتشارات آستان قدس رضوی)، چاپ اول ١٣٩٨ش ٤٨ صفحه[۲۱]
- مهار خشم و پرخاشگری در پرتو آموزه های دینی، مجید جعفری هرفته، انتشارات مؤسّسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول ١٣٩٧ش ٢١٦ صفحه[۲۲]
- مهار خشم، محمدرضا کيومرثی اسکويی، انتشارات دارالحدیث، ١٣٩١ش، ٢٩٩ صفحه[۲۳]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات، ۱۴۱۲ق، ص۶۱۹.
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات، ۱۴۱۲ق، ص۷۱۲.
- ↑ نراقی، جامع السعادات، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ج۱، ص۳۳۳؛ غزالی، احیاء علوم الدین، دار المعرفه، ج۳، ص۱۷۶.
- ↑ نراقی، جامع السعادات، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ج۱، ص۳۳۳؛ غزالی، احیاء علوم الدین، دار المعرفه، ج۳، ص۱۷۶.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۱۱. {
- ↑ سوره آل عمران، آیه۱۳۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۰۹-۱۱۱.
- ↑ صحیفه سجادیه، دعای بیستم.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۰۹-۱۱۱.
- ↑ فیض کاشانی، المحجة البیضاء، مؤسسة النشر الاسلامی، ج۵، ص۳۰۶-۳۰۷.
- ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، مؤسسةالوفاء بیروت، ج ۴۷، ص ۳۰۱ العروسي الحويزي، تفسير نور الثقلين، ج۱، ص۳۹۰
- ↑ ورام، مجموعه وارم، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۲۳-۱۲۴.
- ↑ فیض کاشانی، المحجة البیضاء، مؤسسة النشر الاسلامی، ج۵، ص۳۰۶-۳۰۷.
- ↑ فیض کاشانی، المحجة البیضاء، مؤسسة النشر الاسلامی، ج۵، ص۳۰۶-۳۰۷.
- ↑ فیض کاشانی، المحجة البیضاء، مؤسسة النشر الاسلامی، ج۵، ص۳۰۶-۳۰۷.
- ↑ ورام، مجموعه ورام، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۲۴.
- ↑ کلینی، کافی،۱۴۰۷ق، ج۲، ص۳۰۲.
- ↑ ابن اثیر، الکامل، ۱۳۸۵ق، ج۶، ص۱۶۴؛ ابن جوزی، تذکرة الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۳۱۲، شیخ صدوق، عیون اخبارالرضا، ج۲، ص۱۰۳.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۳۳؛ قرشی، حیاة الامام موسی بن جعفر، ۱۴۲۹ق، ج۲، ص۱۶۲-۱۶۰.
- ↑ بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۱۳، ص۳۰.
- ↑ مهارت مقابله با خشم، پاتوق کتاب فردا.
- ↑ «مهار خشم و پرخاشگری در پرتو آموزه‌های دینی» عرضه شد، پایگاه خبری تحلیلی طلیعه.
- ↑ «کتاب مهار خشم»، پژوهشگاه قرآن و حدیث.
یادداشت
منابع
- صحیفه سجادیه.
- ابن‌اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
- ابن‌جوزی، سبط، تذکرة الخواص، قم، منشورات شریف الرضی، ۱۴۱۸ق.
- بغدادی، خطیب، تاریخ بغداد، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ق.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، تصحیح صفوان عدنان، دمشق، دارالقلم-الدارالشامیة، ۱۴۱۲ق.
- غزالی، محمد بن محمد، احیاء علوم الدین، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
- قرشی، باقرشریف، حیاة الإمام موسی بن جعفر علیهما‌السلام، تحقیق مهدی باقر قرشی، بی‌جا، مهر دلدار، ۱۴۲۹ق.
- فیض کاشانی، محمد بن مرتضی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، موسسة النشر الاسلامی، بی‌تا.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- مفید، محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، كنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- ورام، ابن ابی‌فراس، مجموعه ورام، مکتبه فقهیه، قم، ۱۴۱۰ق.
- نراقی، محمدمهدی، جامع السعادات، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
- «کتاب مهار خشم»، پژوهشگاه قرآن و حدیث، تاریخ بازدید: ۱۶ تیر ۱۳۹۹ش.