حج
| فروع دین |
| بخشی از احکام عملی و فقهی |
|---|
 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
حَج عبادتی واجب و از فروع دین اسلام است. حج مجموعهای از اعمال است که در ماه ذی‌الحجه، در شهر مکه و اطراف آن انجام می‌شود. مراسم حج بزرگترین گردهمایی مسلمانان است که گروه‌هایی از تمام فرقه‌های اسلامی در آن شرکت می‌کنند.
حج اقسامی دارد که رایج‌ترین آن، حج تمتع و برای مسلمانانی است که در غیر مکه و اطراف آن زندگی می‌کنند. سفر حج، با وجود شرایط، تنها یک بار بر هر مسلمان واجب می‌شود. حج با اِحرام‌بستن آغاز می‌گردد و با این عمل، انجام مناسک حج بر حاجی واجب و برخی کارها بر وی حرام می‌گردد.
در قرآن آیات بسیاری درباره حج آمده و سوره‌ای به نام سوره حج وجود دارد. همچنین بیش از نه هزار روایت درباره حج و احکام و اعمال آن نقل شده است که بنابر برخی از آنها، حج پس از نماز، برتر از تمام عبادت‌ها است. اندیشمندان مسلمان تلاش کرده‌اند علاوه بر اعمال ظاهری، فلسفه حج را تبیین کنند که رسیدن به حقیقت توحید و یکتاپرستی از مهم‌ترین آنها است. البته حج، افزون بر بُعد عبادی، ابعادی دیگر نیز دارد.
پیش از اسلام منصب‌هایی در حج مانند پذیرایی از حاجیان فقیر، کلیدداری کعبه و آب‌رسانی به حاجیان، وجود داشت که اسلام بر برخی از آنها تأکید کرده است. امروزه بر اساس نیازهای زمان، مسئولیت‌های جدیدی در حج وجود دارد.
حج تمتع به جهت محدودیت‌های مکانی و زمانی، گنجایش تعداد محدودی از حاجیان را دارد؛ به همین دلیل بر اساس جمعیت مسلمانان هر کشور، به آنها سهمیه‌هایی داده شده است. میزان گردش مالی حج برای کشورها، مختلف است. در گزارشی آمده است در سال ۱۴۳۷ق (۱۳۹۴ش) بیش از هشت میلیون زائر به زیارت خانه خدا سفر کردند و درآمد مستقیم حکومت عربستان از حج آن سال، حدود ۱۲ میلیارد دلار بوده است. حج موضوع بسیاری از کتاب‌های معاصر در ایران و دیگر کشورهای اسلامی بوده و است.
چیستی و جایگاه
حج عبادت مخصوصى است که به منظور اطاعت و تقرّب به خدا،[۱] در شهر مکه و در ماه ذی‌الحجه انجام می‌شود.[۲] بر هر مسلمانی واجب است - در صورت وجود شرایط - به حج رود.[۳]
حج در اسلام دارای جایگاه والایی بوده و جزو فروع دین اسلام است.[۴] قرآن سوره‌ای با نام سوره حج دارد و در آیات بسیاری به مسائل حج پرداخته است.[۵] قرآن حج را از شعائر الهی معرفی نموده[۶] و ماه‌های برگزاری حج را معین کرده است.[۷] بر اساس آیه ۲۷ سوره حج، حضرت ابراهیم(ع) مأمور شد حکم حج را به مردم ابلاغ کند.
روایات بسیاری از امامان معصوم(ع) به حج پرداخته‌اند. دو کتاب وسائل الشیعه و مستدرک الوسائل بیش از ۹۱۵۰ حدیث درباره جایگاه و احکام حج نقل کرده‌اند که نشان‌دهنده اهمیت آن در دین اسلام و فراوانی احکام آن است. [۸] امام صادق(ع) در روایتی، حج را برتر از روزه و جهاد، بلکه هر عبادتی به جز نماز برشمرده است.[۹]
پیش از اسلام
حجْ سنت ابداعی اسلام نیست؛ بلکه بنابر روایات، برخی از پیامبران پیش از اسلام، طوافِ کعبه انجام داده‌اند.[۱۰] حتی مشرکان مکه نیز پیش از اسلام به حج و طواف کعبه می‌پرداختند و سنت‌های خاص خود را داشتند که اسلام برخی از آنها را تأیید نکرد؛ همچون طواف عریان[۱۱] و تغییر روزهای حج.[۱۲] برخی ادیان الهی و غیر الهی نیز مناسکی همچون حج مسلمانان داشته‌اند. یهودیان تا زمان بقای معبد سلیمان موظف به حضور در آنجا در سه عید معیّن بودند.[۱۳]
حکم، اقسام و مناسک
رفتن به سفر حج -با فراهم شدن شرایط و استطاعت آن- یک بار بر هر مسلمان، واجب است.[۱۴]
حج را به سه قِسم تقسیم کرده‌اند: حج تَمتُّع، حج قِران و حج اِفراد.[۱۵] حج تمتّع بر خلاف حج قِران و حج اِفراد وظیفه کسانی است که در فاصله شانزده فرسخی (حدود ۸۸ کیلومتری) مکه یا دورتر سکونت دارند.[۱۶]
مناسک یا همان اعمال حج تمتع دو بخش دارد: عُمره تمتع که دارای پنج عمل و حج تمتع (در معنی خاص آن) که دارای سیزده عمل است.[۱۷]
فلسفه حج
برای حج ظاهر و باطنی معرفی شده است. ظاهر حج را مجموعهای از اعمال دانسته‌اند که «مناسک حج» نامیده می‌شود؛ اما در ورای این ظاهر، باطنی نیز تبیین شده که اسرار بسیاری در آن نهفته و برخی معتقدند حقیقت حج را باید با توجه به اسرارش تحلیل و بررسی کرد.[۱۸]
از مهم‌ترین فلسفه‌های حج که بسیار بر آن تأکید شده، رسیدن به حقیقت توحید و یکتاپرستی است. ائمه معصوم دستور داده‌اند پیش از آغاز حج، باید دل را از هر آنچه غیر خداوند است، خالی کرد و تمام امور خود را به خداوند سپرد.[۱۹] امام باقر(ع) حج را مصداق آیه «فَفِرُّوا إِلَى اللَّه؛ پس به سوى خدا بگریزید»[۲۰] دانسته[۲۱] که بنابر آن، حج، خالی‌شدن و فرارکردن از غیر خداوند به سوی خدا است.[۲۲] امام رضا(ع) نیز ترسیدن از خدا، از یاد نبردن او، و به غیر او امید نداشتن را از فلسفه حج برشمرده است.[۲۳] محمدحسین غروی اصفهانی (۱۲۹۶-۱۳۶۱ق) از فقیهان شیعه، در این باره چنین سروده است:
| گهی به کعبه جانان سفر توانی کرد | که در منای وفا ترک سر توانی کرد[۲۴] |
برخی منابع حدیثی گفتگویی میان امام سجاد(ع) و شخصی با نام شِبْلی را نقل کرده‌اند که در آن امام سجاد(ع) حقیقت و معنای باطنی اعمال حج را بیان می‌کند. در بخشی از این گفتگو، وقتی امام سجاد(ع) از اِحرام‌بستن شبلی اطلاع می‌یابد، این عمل را ظاهری می‌داند و توجه شبلی را به باطن اِحرام می‌کشاند: «آیا در آن موقع تصمیم گرفتی لباس گناه را از تن خود بیرون کنی و لباس طاعت بپوشی؟ ... آیا به هنگام برهنه‌شدن از لباس دوخته‌ات، توجه داشتی که از ریا و نفاق و انجام امور شبهه‌ناک دوری کنی؟ شبلی: خیر. ... امام سجاد(ع): بنابراین نه در میقات رفته‌ای و نه از لباس دوخته، خلاص شده‌ای». امام سجاد(ع) همچنین در ادامه این گفتگو به بیان جنبه‌های درونی اعمال حج پرداخته است.[۲۵]
البته در بحث فلسفه حج، علاوه بر توحید، به ابعاد دیگر حج همچون وحدت مسلمانان، آثار اجتماعی، آثار سیاسی توجه شده است.[۲۶]
منصب‌ها در حج
پیش از اسلام منصب‌هایی برای اداره امور کعبه و حاجیان وجود داشت؛ از جمله:
- رفادت: تهیه آذوقه برای حاجیان نیازمند، که قریش مسئولیت رسیدگی و تأمین آن را بر عهده داشت.[۲۷]
- سِدانت: سدانت کعبه را به معنای خدمت به کعبه[۲۸] و تولیت امور آن، از جمله کلیدداری و باز و بسته کردن در کعبه دانسته‌اند.[۲۹] که به بنی‌عبدالدار سپرده شده بود.[۳۰]
- سقایت: آب‌رسانی به حاجیان،[۳۱] که عباس عموی پیامبر عهده‌دار آن بود.[۳۲]
پس از فتح مکه، پیامبر(ص) دو مسئولیت سدانت و سقایت را باقی گذاشت[۳۳] و مسئولیت رفادت و توجه به نیازمندان را تحت عنوان جدید «امیر الحاج» به «عَتّاب بن اَسید بن اَبی‌الْعِیص» سپرد،[۳۴] که البته از بیت‌المال تأمین می‌شد.[۳۵] پس از پیامبر نیز خُلفا و حکومت‌ها افراد مختلفی را به امارت حج گماردند.[۳۶]
امروزه با توجه به جمعیت حاجیان و نیازمندی‌های جدید، در عربستان مسئولیت‌های مختلفی برای انجام فریضه حج، تحت مجموعهای با عنوان وزاره الحج و العمره قرار داده شده است.[۳۷]
تعداد زائران
تعداد حاجیان در حج تَمتُّع و عمره مفرده متفاوت است. از آنجا که حج تمتع سالی یک بار و در روزهای محدود و خاصی انجام می‌شود و به جهت ازدحام در آن، دولت عربستان محدودیت‌ها و سهمیه‌هایی را برای کشورها قرار داده است. ولی عمره مفرده زمان خاصی ندارد؛ بنابراین تعداد نفرات بیشتری را شامل می‌شود.
حج تمتع
بر اساس آمار رسمی دولت عربستان، مجموع زائران حج تمتع در چند سال اخیر چنین بوده است:
| سال‌ها | ۱۴۲۹ق (۱۳۸۶ش) | ۱۴۳۰ق | ۱۴۳۱ق | ۱۴۳۲ق | ۱۴۳۳ق | ۱۴۳۴ق | ۱۴۳۵ق |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| مجموع حاجیان | ۲,۴۰۸,۸۴۹ نفر | ۲,۳۱۳,۲۷۸ | ۲,۷۸۹,۳۹۹ | ۲,۹۲۷,۷۱۷ | ۳,۱۶۱,۵۷۳ | ۱,۹۸۰,۲۴۹ | ۲,۰۸۵,۲۳۸[۳۸] |
| حج ۱۴۳۸ق | حج ۱۴۳۷ق | حج ۱۴۳۶ق |
|---|---|---|
| حاجیان عربستانی: ۶۰۰,۱۰۸ نفر | حاجیان عربستانی: ۵۳۷,۵۳۷ | حاجیان عربستانی:۵۶۷,۸۷۶ |
| حاجیان غیر عربستانی: ۱,۷۵۲,۰۱۴ | حاجیان غیر عربستانی:۱,۳۲۵,۳۷۲ | حاجیان غیر عربستانی: ۱,۳۸۴,۹۴۱ |
| مجموع حاجیان:۲,۳۵۲,۱۲۲[۳۹] | مجموع حاجیان: ۱,۸۶۲,۹۰۹[۴۰] | مجموع حاجیان:۱,۹۵۲,۸۱۷[۴۱] |
سهمیه کشورها در حج
برای کشورهای مختلف، با توجه به تعداد جمعیت مسلمانان، سهمیه‌هایی برای حج قرار داده شده است:
| کشور | جمعیت مسلمان(براساس میلیون نفر) | سهمیه در حج(براساس هزار نفر) |
|---|---|---|
| اندونزی | ۲۲۵ | ۲۲۱ |
| پاکستان | ۱۹۵ | ۱۷۹ |
| هند | ۱۸۰ | ۱۷۰ |
| بنگلادش | ۱۴۹ | ۱۲۸ |
| نیجریه | ۹۴ | ۹۵ |
| ایران | ۸۰ | ۸۶ |
| ترکیه | ۷۴ | ۸۰ |
| مصر | ۷۳ | ۷۸ |
| سایر کشورها | ـ | ۳۴٪[۴۲] |
عمره
در سال ۱۴۳۷ق بیش از شش میلیون نفر و در سال ۱۴۴۰ق (۱۳۹۷ش-۱۳۹۸ش) حدود شش میلیون و هفتصد هزار نفر، عمره مفرده انجام دادند.[۴۳] البته دولت عربستان براساس برنامه ۲۰۳۰ در تلاش است که این تعداد را برای سال ۲۰۳۰ به پانزده میلیون زائر برساند.[۴۳]
گردش مالی
بر اساس گزارش‌های مختلف، در سال ۱۴۳۷ق (۱۳۹۴ش) بیش از هشت میلیون زائر به زیارت خانه خدا سفر کرده‌اند و درآمد مستقیم حکومت عربستان از این طریق حدود ۱۲ میلیارد دلار بوده است.[۴۴] این درآمد، حدود ۹ درصد درآمد نفت عربستان بوده است.[۴۵]
کسب درآمد از حج، منحصر به دولت عربستان نیست. کشورهای دیگر نیز به اندازه خود از گردش مالی حج بهره‌مند می‌شوند: در سال ۱۳۹۳ش، سعید اوحدی رییس وقت سازمان حج و زیارت ایران، دارایی زائران ایرانی در سیستم بانکی کشور ایران را بیش از ۹۰هزار میلیارد ریال اعلام کرده است. او همچنین گردش مالی سازمان حج و زیارت در بانک‌های کشور را یک‌میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار دانست و معتقد بود هیچ ارگان، نهاد و دستگاهی این میزان گردش مالی را در سیستم بانکی ندارد.[۴۶]
تاریخچه ممنوعیت و تعطیلیِ حج
قرآن از افرادی که مانع حج دیگران شده‌اند، به بدی یاد می‌کند: «آنها کسانی هستند که کافر شدند و شما را از (زیارت) مسجد الحرام و رسیدن قربانی‌هایتان به محل قربانگاه بازداشتند».[۴۷] در روایات نیز از ترک حج به صورت جمعی و تعطیلی آن به‌شدت نکوهش شده است.[۴۸] همچنین در روایات آمده است بر حاکم مسلمان واجب است اگر مردم فریضه حج را ترک کردند، آنان را به انجام دادن آن وادار کند و در صورت نیاز، هزینه سفر را از بیت المال تأمین کند.[۴۹]
با این حال، در طول تاریخ به جهت مسائل امنیتی، اقتصادی و سیاسی، گاهی حج ممنوع و تعطیل شده است. نخستین جلوگیری از حج مسلمانان را مشرکان مکه و در سال ششم هجری انجام دادند، که در پی آن، صلح حدیبیه صورت گرفت و مسلمانان توانستند از سال بعد خانه خدا را زیارت کنند.[۵۰]
تحریم حج در زمان صفویه و قاجار
مسیر حج ایرانیان در زمان حکومت صفویه از سرزمین‌های دولت عثمانی می‌گذشت و سفر به قلمرو عثمانی، به ویژه هنگامی که آتش نبرد میان دو دولت برافروخته بود، با موانع و مشکلاتی روبه‌رو می‌شد. شاه عباس صفوی که حج‌گزاری ایرانیان را عامل سرازیر شدن پولِ بسیار به کشور دشمن می‌دید، سفر حج را مدتی ممنوع کرد. در سال‌های پایانی دولت قاجار نیز به دلیل وقوع جنگ جهانی اول و درگیر شدن خاورمیانه در این نبردها، به ویژه گسترش دامنه نبرد به عراق، حج‌گزاری ایرانیان و دیگر کشورهای منطقه به مدت پنج سال قطع شد.[۵۱]
حکومت آل سعود و ممنوعیت حج
با حاکمیت خاندان سعود در حجاز و ویران‌کردن برخی از مکان‌های مقدس مکه و مدینه، بسیاری از کشورهای مسلمان، سفر حج شهروندان خود را ممنوع کردند. دولت ایران نیز در سال ۱۳۰۴ش سفر ایرانیان به مکه و مدینه را ممنوع کرد و کنسولگری‌های خود در کشورهای عراق، سوریه و مصر را مأمور پیشگیری از سفر ایرانیان به مکه کرد.[۵۲]
پس از انقلاب اسلامی در حج سال ۱۳۶۶ش هنگامی که حاجیان ایرانی در حال انجام مراسم «برائت از مشرکین» بودند، نظامیان سعودی به آنان حمله کردند و دست به کشتار زائران ایرانی زدند. این واقعه به واقعه حج خونین معروف است. پس از این کشتار، سه سال ایرانیان به حج نرفتند.[۵۳]
همچنین پس از فاجعه منا در سال ۱۳۹۴ش و کشته‌شدن چند صد نفر از زائران ایرانی، و به‌وجود آمدن مشکلات سیاسی، حج واجب برای یک‌سال متوقف گردید.[۵۴] و نیز دولت سعودی برای کشورهای مختلفی همچون یمن و سوریه (مناطق تحت کنترل دولت سوریه) ممنوعیت‌هایی قرار داد.[۵۵]
حوادث حج
در مراسم حج اتفاقات ناگوار زیادی رخ داده که مهم‌ترین آنها در چند دهه اخیر چنین است:
- ۱۳۹۴ش، فاجعه منا: بیش از ۷ هزار نفر بر اثر ازدحام جمعیت در سرزمین منا کشته شدند. این فاجعه، مرگبارترین حادثه در حج تمتع بود.[۵۶] به دنبال این حادثه، اعزام حاجیان ایرانی برای سال ۱۳۹۵ لغو شد.[۵۷]
- ۱۳۹۴ش: بر اثر سقوط جرثقیل، ۱۰۷ نفر از حاجیان کشته شدند.[۵۸]
- ۱۳۸۵ش: بر اثر ریزش هتلی در مکه ۷۶ نفر و در رمی جمرات بر اثر فشار جمعیت ۳۶۴ حاجی کشته شدند.
- ۱۳۸۲ش: ۲۵۱ حاجی در فشار جمعیت در نخستین روزهای رمی جمرات کشته شدند.
- ۱۳۷۷ش: در فشار جمعیت در رمی جمرات، ۱۱۸ حاجی کشته و بیش از ۱۸۰ نفر زخمی شدند.
- ۱۳۷۶ش: بر اثر آتش‌سوزی در چادرهای حاجیان، ۳۴۳ حاجی فوت شدند.
- ۱۳۷۳ش: ۲۷۰ حاجی بر اثر فشار جمعیت در هنگام رمی جمرات کشته شدند.
- ۱۳۶۹ش: ۱۴۲۶ حاجی بر اثر فشار جمعیت در تونلی در منا دچار خفگی شدند و جان خود را از دست دادند.
- ۱۳۶۸ش: حمله به اطراف مسجد الحرام یک کشته و ۱۶ زخمی بر جای گذاشت. پس از آن ۱۶ کویتی به اتهام انجام این حمله اعدام شدند.
- ۱۳۶۶ش، کشتار حجاج (۱۳۶۶): نیروهای امنیتی عربستان تظاهرات حجاج ایرانی را با خشونت سرکوب کردند که طبق آمار رسمی عربستان، ۴۰۲ حاجی از جمله ۲۷۵ ایرانی کشته شدند.
- ۱۳۵۸ش: صدها نفر از نیروهای مسلح مخالف نظام عربستان به مدت دو هفته در مسجد الحرام تحصن کردند و ده‌ها حاجی را گروگان گرفتند که در نهایت مورد حمله قرار گرفتند. آمار رسمی حاکی از ۱۵۳ کشته و ۵۶۰ مجروح است.[۵۹]
کتاب‌‌شناسی
حج از جمله مفاهیم مهم اسلامی است که کتاب‌های متعددی در ابعاد مختلف آن از جمله: فلسفه و اسرار حج، ادبیات و هنر، سفرنامه‌ها و احکام و مسائل حج، به رشته تحریر درآمده است. جهت آگاهی بیشتر در این باره می‌توان به مدخل ذیل مراجعه نمود.
نگارخانه
تصویری قدیمی از مسجد الحرام.
انتقال حجاج با اتوبوس بدون سقف.
شعار علیه صدام توسط حجاج جانباز ایرانی.
جبل الرحمه در عرفات سال ۱۹۵۳میلادی.
انتقال گوشت قربانی در حج ۱۹۵۳میلادی.
تهیه غذا برای حجاج در سال ۱۹۵۳ میلادی.
ورود حجاج به عربستان با کشتی (۱۹۵۳میلادی).
طواف کعبه حج ۱۴۳۸
سرزمین منا
.jpg)
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ طریحی، مجمع البحرین، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۲۸۵.
- ↑ مهریزی، م (صدر طباطبائی)، فرهنگنامه حج و عمره و اماکن مربوطه، ۱۳۶۷ش، ص۱۳.
- ↑ حسینی همدانی، انوار درخشان، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۱۴۵.
- ↑ طیب، اطیب البیان، ۱۳۷۸ش، ج۶، ص۲۹۶.
- ↑ برای نمونه: سوره حج، آیات ۲۷- ۳۲.
- ↑ سوره حج، آیه۳۲.
- ↑ آیه ۱۹۷ سوره بقره.
- ↑ برکت رضایی، «وجود ۹۱۵۰ حدیث در خصوص حج»، سایت خبری ایکنا.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۲۵۴.
- ↑ عیاشی، التفسیر، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۱۸۶.
- ↑ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۲۳۴.
- ↑ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۱۶، ص۴۵.
- ↑ توفیقی، آشنایی با ادیان بزرگ، ۱۳۸۶ش، ص۸۸.
- ↑ حسینی همدانی، انوار درخشان، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۱۴۵.
- ↑ موسوى شاهرودى، جامع الفتاوى - مناسک حج، ۱۴۲۸ق، ص۵۸، مسأله ۱۳۹.
- ↑ موسوى شاهرودى، جامع الفتاوى - مناسک حج، ۱۴۲۸ق، ص۵۸، مسأله ۱۳۹.
- ↑ امام خمینی، مناسک حج، ۱۳۸۲ش، ص۵۳-۵۴.
- ↑ جوادی آملی، صهبای صفا، ص۲۶.
- ↑ (منسوب به) جعفر بن محمد(ع)، مصباح الشریعة، ۱۴۰۰ق، ص۴۷.
- ↑ سوره ذاریات، آیه۵۰.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۲۵۶.
- ↑ جوادی آملی، صهبای صفا، ص۳۳.
- ↑ شیخ صدوق، علل الشرائع، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۴۰۴.
- ↑ به نقل از انصاریان، حج در آیینه عرفان، ۱۳۸۷ش، ص۲۱.
- ↑ محدث نوری، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۱۶۶.
- ↑ برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به: ضیاء آبادی، حج برنامه تکامل، ۱۳۸۷ش؛ انصاریان، حج در آیینه عرفان، ۱۳۸۷ش.
- ↑ ابن اثیر، الكامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۲۱.
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۱۳، ص۲۰۷.
- ↑ واسطی زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، ۱۴۱۴ق، ج۱۸، ص۲۷۶.
- ↑ ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۳۹۱.
- ↑ ابن اثیر، الكامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۲۱.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۹، ص۳۹۹.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، ج۲، ص۴۱۲.
- ↑ ابن اثیر، أسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۴۵۲.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۵۷.
- ↑ برای نمونه ر.ک: طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۳۴۲.
- ↑ «الأهداف» پایگاه اینترنتی وزاره الحج و العمره.
- ↑ «الهیئه العامه للإحصاء المملکه العربیه السعودیه- خریطة إحصاءات الحج لعام ۱۴۳۸».
- ↑ «الهیئه العامه للإحصاء المملکه العربیه السعودیه- خریطة إحصاءات الحج لعام ۱۴۳۸.»
- ↑ «الهیئه العامه للإحصاء المملکه العربیه السعودیه- خریطة إحصاءات الحج لعام ۱۴۳۷»
- ↑ «الهیئه العامه للإحصاء المملکه العربیه السعودیه، خریطة إحصاءات الحج لعام ۱۴۳۶»
- ↑ قدیمی، «عربستان چقدر از حج پول در می‌آورد؟»
- ↑ ۴۳٫۰ ۴۳٫۱ «الهیئه العامه للإحصاء المملکه العربیه السعودیه- مسح العمره لعام ۲۰۱۶»)
- ↑ قدیمی، «عربستان چقدر از حج پول در می‌آورد؟»
- ↑ قدیمی، «عربستان چقدر از حج پول در می‌آورد؟»
- ↑ «گردش مالی حج و زیارت.»
- ↑ سوره فتح، آیه۲۵.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۵۱ و ج۴، ص۲۷۱.
- ↑ رجوع کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۲۵۹ -۲۶۰.
- ↑ بیهقی، دلائل النبوة، ۱۴۰۵ق، ج۴، ص۱۴۵.
- ↑ محمد حسینی، کامران، مدخل ایران، دانشنامه حج و حرمین شریفین.
- ↑ محمد حسینی، کامران، مدخل ایران، دانشنامه حج و حرمین شریفین.
- ↑ «واکنش امام(ره) به تعطیلی حج»
- ↑ «علت اصلی عدم اعزام زائران به حج.»
- ↑ «ممنوعیت ورود زائران بیت‌الله الحرام به عربستان؛ از یمن و سوریه تا ایران و فلسطین»
- ↑ رجوع کنید به: فاجعه منا
- ↑ «بیانیه سازمان حج و زیارت در خصوص حج تمتع سال جاری.»
- ↑ ۱۰۷ کشته و ۲۳۸زخمی در سقوط جرثقیل هنگام طواف کعبه»
- ↑ «حوادث موسم حج در ۴۰سال گذشته»
منابع
- آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: علی عبدالباری، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- ابن اثیر جزری، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ق.
- ابن اثیر جزری، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
- ابن اثیر جزری، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ اول، ۱۳۶۷ش.
- ابن حبیب، المحبر، تحقیق ایلزة لیختن شتیتر، بیروت، دارالآفاق الجدیدة، بی تا.
- ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد، دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی الشأن الأکبر(تاریخ ابن خلدون)، تحقیق خلیل شحادة، بیروت، دار الفکر، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۷ق.
- ابن هشام، عبد الملک، السیرة النبویة، تحقیق: مصطفی السقا، ابراهیم الأبیاری، عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، چاپ اول، بی‌تا.
- «الهیئه العامه للإحصاء المملکه العربیه السعودیه»، در مرکز آمار عربستان سعودی، تاریخ بازدید: ۲۰ شهریور ۱۳۹۶ش.
- امام خمینی، مناسک حج، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(قدس سره)، تهران، چاپ هفتم، ۱۳۸۲ش.
- انصاریان، حسین، حج در آیینه عرفان، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
- برکت رضایی، روزبه، «وجود ۹۱۵۰ حدیث در خصوص حج»، سایت خبری ایکنا، تاریخ درج مطلب: ۲ ارديبهشت ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۲۳ تیر ۱۳۹۸ش.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق: سهیل زکار، ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- بیهقی، ابو بکر احمد بن حسین، دلائل النبوة و معرفة أحوال صاحب الشریعة، تحقیق: عبدالمعطی قلعجی، دارالکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، ۱۴۰۵ق.
- توفیقی، حسین، آشنایی با ادیان بزرگ، تهران، سمت، ۱۳۸۶ش.
- جعفر بن محمد علیه السلام (منسوب به)، مصباح الشریعة، بیروت، اعلمی، چاپ اول، ۱۴۰۰ق.
- جوادی آملی، عبدالله، صهبای صفا، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ق.
- حسینی همدانی، سید محمد حسین، انوار درخشان، تهران، لطفی، ۱۴۰۴ق.
- «حوادث موسم حج در ۴۰ سال گذشته»، در العالم، تاریخ درج مطلب: ۲۸ شهریور ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۲۰ شهریور ۱۳۹۶.
- سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق: صبحی صالح، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- شریعتی، علی، مجموعه آثار حج، حسینیه ارشاد.
- شیخ صدوق، علل الشرائع، قم، کتاب فروشی داوری، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- ضیاء آبادی، محمد، حج برنامه تکامل، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
- طبری، أبو جعفر محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک(تاریخ طبری)، تحقیق: محمدأبو الفضل، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق.
- طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تحقیق: سید احمد حسینی، تهران، کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.
- طیب، سید عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران،اسلام، ۱۳۷۸ش.
- «علت اصلی عدم اعزام زائران به حج»، در خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۰ خرداد ۱۳۹۵ش. تاریخ بازدید: ۲۰ شهریور ۱۳۹۶.
- عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، محقق و مصحح: هاشم، رسولی محلاتی، تهران، المطبعة العلمیة، چاپ اول، ۱۳۸۰ق.
- فخررازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
- قدیمی، علی، «عربستان چقدر از حج پول در می‌آورد؟»، در بی بی سی، تاریخ درج مطلب: ۱۰ مرداد ۱۳۹۶ش. تاریخ بازدید: ۲۰ شهریور ۱۳۹۶.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: علی اکبر غفاری، محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- «گردش مالی حج و زیارت»، در خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۱ تیر۱۳۹۳ش. تاریخ بازدید: ۲۰ شهریور ۱۳۹۶.
- محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- محسن صدر، یادداشت‌های صدر الاشراف(۵۵)، مجله وحید، شاره۸۶، ص۲۸۰-۲۸۱، بهمن ۱۳۴۹ش.
- محمد حسینی، کامران، مدخل ایران، دانشنامه حج و حرمین شریفین.
- «ممنوعیت ورود زائران بیت‌الله الحرام به عربستان؛ از یمن و سوریه تا ایران و فلسطین»، خبرگزاری دانا، تاریخ درج مطلب: ۱۱ خرداد ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۲۰ شهریور ۱۳۹۶.
- مهریزی، م (صدر طباطبائی)، فرهنگنامه حج و عمره و اماکن مربوطه، قم، در راه حق، ۱۳۶۷ش.
- موسوى شاهرودى، سيد مرتضى، جامع الفتاوى - مناسک حج، نشر مشعر، قم، سوم، ۱۴۲۸ق.
- نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، محقق و مصحح: عباس قوچانی، علی آخوندی، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.
پیوند به بیرون
- مقاله حج در دائرة المعارف بزرگ اسلامی
- مقاله مباحث تاریخی حج در دانشنامه جهان اسلام
- مقاله مباحث قرآنی و حدیثی و فقهی حج در دانشنامه جهان اسلام
| اقسام |
|  | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| محرمات احرام | |||||||
| مراحل اعمال |
| ||||||
| زمانها | |||||||
| مکانها |
| ||||||
| مرتبط | |||||||