حج

حَج عبادتی واجب و از فروع دین اسلام است. حج مجموعه‌‌ای از اعمال است که در ماه ذی‌الحجه، در شهر مکه و اطراف آن انجام می‌شود. مراسم حج بزرگترین اجتماع مسلمانان است. گروه‌هایی از تمام فرقه‌های اسلامی در ایام حج در مکه گرد هم می‌آیند.

حج اقسامی دارد که رایج‌ترین آن، حج تمتع و برای مسلمانانی است که در غیر مکه و اطراف آن زندگی می‌کنند. سفر حج، با وجود شرایط، تنها یک بار بر هر مسلمان واجب می‌شود. حج با اِحرام‌بستن آغاز می‌گردد و با این کار، انجام‌دادن مناسک حج بر او واجب و برخی اعمال بر حاجی حرام می‌شود.

در قرآن آیات بسیاری درباره حج سخن می‌گویند و سوره‌ای به نام سوره حج وجود دارد. همچنین بیش از نه هزار روایت درباره حج و احکام و اعمال آن نقل شده است که بنابر برخی از آنها، حج پس از نماز، برتر از تمام عبادت‌ها است. حج افزون بر بُعد عبادی، دارای ابعاد دیگری نیز است. اندیشمندان مسلمان تلاش کرده‌اند علاوه بر اعمال ظاهری،‌ حقیقت حج را تبیین و تفسیر کنند که رسیدن به حقیقت توحید و یکتاپرستی از مهم‌ترین آنها است.

پیش از اسلام منصب‌هایی چون پذیرای از حاجیان فقیر، کلیدداری کعبه و آب‌رسانی به حاجیان، در حج وجود داشته که اسلام برخی از آنها را تأیید کرده است. امروزه بر اساس نیازهای زمان، مسئولیت‌های جدیدی در حج به وجود آمده است.

حج تمتع به جهت محدودیت‌های مکانی و زمانی، گنجایش تعداد محدودی از حاجیان را دارد؛ به همین دلیل بر اساس جمعیت مسلمانان هر کشور، به آنان سهمیه‌هایی داده شده است (سهمیه ایران: ۸۱ هزار نفر). میزان گردش مالی حج برای کشورها مختلف است. در گزارش‌ها آمده است در سال ۱۴۳۷ق (۱۳۹۴ش) بیش از هشت میلیون زائر به زیارت خانه خدا سفر کرده‌اند و درآمد مستقیم حکومت عربستان حدود ۱۲ میلیارد دلار بوده است. حج موضوع بسیاری از کتاب‌های معاصر در ایران و دیگر کشورهای اسلامی بوده و است.

چیستی، جایگاه و اهمیت

حج عبادت مخصوصى است که به منظور اطاعت و تقرّب به خداوند و در مکانی مقدس به نام مکه و در ماه ذی‌الحجه انجام می‌شود. بر هر مسلمانی واجب است ـ در صورت مهیاشدن شرایط ـ به حج برود.

حج در نگاه اسلام، اهمیت و ارزش بسیار والایی دارد و همین سبب شده است حج را در فروع دین اسلام جای دهند.

قرآن سوره‌ای با نام سوره حج دارد و در آیات بسیاری به مسائل حج پرداخته است. بر اساس آیه ۲۷ سوره حج، حضرت ابراهیم(ع) مأمور شد حکم حج را به مردم ابلاغ کند. قرآن حج را از شعائر الهی معرفی کرده است. همچنین در قرآن به معین بودن ماه‌های برگزاری حج تصریح شده است.

روایات بسیاری به حج پرداخته‌اند. دو کتاب وسائل الشیعه و مستدرک الوسائل بیش از ۹۱۵۰ حدیث درباره جایگاه و احکام حج نقل کرده‌اند که نشان‌دهنده اهمیت آن در دین اسلام و فراوانی احکام و پیچیدگی‌های آن است. امام صادق(ع) در روایتی، حج را برتر از روزه و جهاد، بلکه هر عبادتی به جز نماز برشمرده است.

بنابر روایات، زمانی که حاجیان در مِنا مستقر می‌شوند، منادی از جانب خدا ندا می‌دهد که «اگر خواستار خشنودی من هستید، من راضی شدم». از امام علی(ع) نقل شده که خداوند حج را نشانه خاكسارى در برابر عظمت، و اعتراف به عزت خداوندی‌اش قرار داد. شنوندگانى از بندگانش را برگزید كه‏ دعوتش را لبیک گفتند، و سخن او را تصدیق کردند.

پیش از اسلام

حجْ سنت ابداعی اسلام نیست؛ بلکه بنابر روایات، برخی از پیامبران پیش از اسلام، طوافِ کعبه انجام داده‌اند. حتی مشرکان مکه نیز پیش از اسلام به حج و طواف کعبه می‌پرداختند و سنت‌های خاص خود را داشتند که اسلام برخی از آنها را تأیید نکرد؛ همچون طواف عریان و تغییر روزهای حج. برخی ادیان الهی و غیر الهی نیز مناسکی همچون حج مسلمانان داشته‌اند. یهودیان تا زمان بقای معبد سلیمان موظف به حضور در آنجا در سه عید معیّن بودند.

حکم، اقسام و مناسک

نوشتار اصلی: مناسک حج

طواف کعبه در حج

رفتن به سفر حج، به صورت عادی (در غیر حالت نذر و قَسَم) بر هر مسلمان فقط یک بار واجب است.

اقسام

حج را بر یک معیار به سه قسم تقسیم کرده‌اند: حج تَمتُّع، حج قِران و حج اِفراد.

• حج تمتّع: این حج وظیفه کسانی است که در فاصله شانزده یا دوازده فرسخی (حدود ۸۸ یا ۶۶ کیلومتری) مکه یا دورتر سکونت دارند.

اعمال و مناسک حج تمتع از دو بخش عُمره‌ تمتع و اصل حج تمتع تشکیل شده است:

1. عمره‌ی تمتع پنج جزء دارد: ۱. احرام. ۲. طواف. ۳. نماز طواف. ۴. سعی بین صفا و مروه. ۵. تقصیر.
2. اصل حج تمتع سیزده جزء دارد: ۱. احرام ۲.وقوف در عرفات ۳. وقوف در مشعرالحرام ۴. رمی جمره ۵.قربانی ۶.حلق یا تقصیر ۷.طواف. ۸.نماز طواف. ۹.سعی بین صفا و مروه. ۱۰.طواف نساء ۱۱.نماز طواف نساء. ۱۲.بیتوته در منا ۱۳. رمی جمرات.

• حج قِران و حج اِفراد: این دو حج وظیفه اهالی مکه و نیز کسانی است که فاصله محلّ سکونتشان تا مکه کمتر از مسافت گفته‌شده در حج تمتع است.

مناسک

مناسک یا همان اعمال حج، بخش مهمی از حج است که حجم بسیاری از مطالب نوشته شده در مورد حج را شامل می‌‌شود. قرآن در آیات متعددی به مناسک و احکام فقهی حج پرداخته است. از جمله احکامی که در قرآن به آنها اشاره شده این موارد است: تشریع حج تمتع برای غیر اهالی مکه و مجاوران حَرَم، وقوف در مشعر الحرام و عرفات همراه با آداب آن، احکام مربوط به قربانی کردن و شکارکردن، وجوب طواف خانه خدا و سعی میان صفا و مروه، جایز نبودن تراشیدن موی سر پیش از انجام قربانی، جواز کسب و تجارت در حج، ممنوعیت هم‌بستر شدن با همسر.

فلسفه حج

برای حج ظاهر و باطنی معرفی کرده‌اند. ظاهر حج را مجموعه‌ای از اعمال مختلف دانسته‌اند که «مناسک حج» نامیده می‌شود؛ اما ورای این ظاهر، باطنی نیز تبیین شده است که اسرار بسیاری را در خود نهفته دارد. برخی معتقدند حقیقت حج را نمی‌توان با بحث‌های فقهی و مناسکی تحلیل کرد، بلکه حج و امثال آن را باید با توجه به اسرارش تحلیل و بررسی کرد.

یکی از مهم‌ترین فلسفه‌های حج که بسیار بر آن تأکید شده، رسیدن به حقیقت توحید و یکتاپرستی است. ائمه معصوم دستور داده‌اند پیش از آغاز حج، باید دل را از هر آنچه غیر خداوند است، خالی کرد و تمام امور خود را به خداوند سپرد. امام باقر(ع) حج را مصداق آیه «فَفِرُّوا إِلَى اللَّه‏؛ پس به سوى خدا بگریزید» دانسته‌ که بنابر آن، حج، خالی‌شدن و فرارکردن از غیر خداوند به سوی خدا است. امام رضا(ع) نیز ترسیدن از خدا، از یاد نبردن او، و به غیر او امید نداشتن را از فلسفه حج برشمرده است.

محمدحسین غروی اصفهانی (۱۲۹۶-۱۳۶۱ق) از فقیهان شیعه، در این باره چنین سروده است:

گهی به کعبه جانان سفر توانی کرد		که در منای وفا ترک سر توانی کرد

علی شریعتی در کتاب «تحلیلی از مناسک حج» با نگاهی ذوقی درباره حج می‌نویسد: «حج، بودنِ تو را که چون کلافی، سر در خویش گم کرده،‌ باز می‌کند. این دایره بسته با یک نیت انقلابی باز می‌شود،‌افقی می‌شود، راه می‌افتد. در یک خط سیر مستقیم، هجرت به سوی ابدیت به سوی دیگری به سوی او».

در بحث فلسفه حج، علاوه بر توحید، به ابعاد دیگر حج همچون وحدت مسلمانان، آثار اجتماعی، آثار سیاسی توجه شده است.

امام سجاد(ع) و شِبلی

برخی منابع حدیثی گفتگویی میان امام سجاد(ع) و شخصی با نام شِبْلی را نقل کرده‌اند که در آن امام سجاد(ع) حقیقت و معنای باطنی اعمال حج را بیان می‌کند. در بخشی از این گفتگو، وقتی امام سجاد(ع) از اِحرام‌بستن شبلی اطلاع می‌یابد، این عمل را ظاهری می‌داند و توجه شبلی را به باطن اِحرام می‌کشاند: «آیا در آن موقع تصمیم گرفتی لباس گناه را از تن خود بیرون کنی و لباس طاعت بپوشی؟ ... آیا به هنگام برهنه‌شدن از لباس دوخته‌ات، توجه داشتی که از ریا و نفاق و انجام امور شبهه‌ناک دوری کنی؟ شبلی: خیر. ... امام سجاد(ع): بنابراین نه در میقات رفته‌ای و نه از لباس دوخته، خلاص شده‌ای». امام سجاد(ع) همچنین در ادامه این گفتگو به بیان جنبه‌های درونی اعمال حج پرداخته است.

منصب‌ها در حج

پیش از اسلام منصب‌هایی برای اداره امور کعبه و حاجیان وجود داشت که خاندان‌های مختلف،‌ عهده‌دار آن بودند. یکی از مهم‌ترین مسئولیت‌ها در حج «رفادت» بود؛ قریش مقداری از اموال خود را به فرد مسئول می‌دادند تا برای حاجیان فقیر و مستحق خوراک آماده کند. مسئولیت این امر به دست هاشم بن عبدمناف (جد پیامبر) بود و در نهایت به ابوطالب واگذار شد. این مسئولیت پس از مدتی، به جهت تنگدستی ابوطالب به عباس عموی پیامبر سپرده شد.

از دیگر مسئولیت‌ها، «سِدانت» بود که بر اساس آن، شخصی متولی و کلیددار کعبه می‌گردید. این مسئولیت در میان تیره بنی‌عبدالدار بود. سقایت و آب‌رسانی به حاجیان نیز از دیگر مسئولیت‌ها بود که عباس عموی پیامبر عهده‌دار آن بود.

پس از فتح مکه، پیامبر(ص) تنها دو مسئولیت سدانت و سقایت را باقی گذاشت و آنها را به همان افرادی که عهده‌دار آن بودند، برگرداند. همچنین پذیرایی از حاجیان فقیر نیز از بیت‌المال هزینه می‌شد.

امیر الحاج

پیامبر مسئولیت جدیدی با عنوان «امیر الحاج» قرار داد که وظیفه‌اش توجه به گرسنگان و مستمندان و پذیرایی از آنان از بیت‌المال بود. این مسئولیت، نوع جدیدی از رفادت به حساب می‌آمد. بر اساس گزارش تاریخ‌نگاران و سیره‌نویسان، اولین کسی که رسول خدا(ص) در سال هشتم هجرت به امارت حج منصوب کرد، «عَتّاب بن اَسید بن اَبی‌الْعِیص» بود. پس از پیامبر نیز خُلفا و حکومت‌ها افراد مختلفی را به امارت حج گماردند و گاه خودِ خلیفه به حج می‌رفت و این مسئولیت را بر عهده می‌گرفت. امام علی(ع) به قثم بن عباس که والی مکه و امیر الحاج بود، نامه‌ای نوشت و دستوراتی به او داد. این نامه، مسئولیت‌های امیرالحاج در آن زمان را نشان می‌دهد.

امروزه در عربستان مسئولیت‌های مختلفی برای انجام این عمل واجب، یعنی حج، در نظر گرفته شده که تحت مجموعه‌ای با عنوان وزاره الحج و العمره قرار دارند.

تعداد زائران

تعداد حاجیان در حج تَمتُّع و حج عُمره متفاوت است. از آنجا که حج تمتع سالی یک بار و در روزهای محدود و خاصی انجام می‌شود و به جهت ازدحام در آن، دولت عربستان محدودیت‌ها و سهمیه‌هایی را برای کشورها قرار داده است. ولی حج عمره زمان خاصی ندارد؛ بنابراین تعداد نفرات بیشتری را شامل می‌شود.

حج تمتع
بر اساس آمار رسمی دولت عربستان، مجموع زائران حج تمتع در چند سال اخیر چنین بوده است:

سال‌ها	۱۴۲۹ق (۱۳۸۶ش)	۱۴۳۰ق	۱۴۳۱ق	۱۴۳۲ق	۱۴۳۳ق	۱۴۳۴ق	۱۴۳۵ق
مجموع حاجیان	۲,۴۰۸,۸۴۹ نفر	۲,۳۱۳,۲۷۸	۲,۷۸۹,۳۹۹	۲,۹۲۷,۷۱۷	۳,۱۶۱,۵۷۳	۱,۹۸۰,۲۴۹	۲,۰۸۵,۲۳۸

حج ۱۴۳۸ق	حج ۱۴۳۷ق	حج ۱۴۳۶ق
حاجیان عربستانی: ۶۰۰,۱۰۸ نفر	حاجیان عربستانی: ۵۳۷,۵۳۷	حاجیان عربستانی:۵۶۷,۸۷۶
حاجیان غیر عربستانی: ۱,۷۵۲,۰۱۴	حاجیان غیر عربستانی:۱,۳۲۵,۳۷۲	حاجیان غیر عربستانی: ۱,۳۸۴,۹۴۱
مجموع حاجیان:۲,۳۵۲,۱۲۲	مجموع حاجیان: ۱,۸۶۲,۹۰۹	مجموع حاجیان:۱,۹۵۲,۸۱۷

سهمیه‌ کشورها در حج

برای کشورهای مختلف، با توجه به تعداد جمعیت مسلمانان، سهمیه‌هایی برای حج قرار داده شده است:

کشور	جمعیت مسلمان(براساس میلیون نفر)	سهمیه در حج(براساس هزار نفر)
اندونزی	۲۲۵	۲۲۱
پاکستان	۱۹۵	۱۷۹
هند	۱۸۰	۱۷۰
بنگلادش	۱۴۹	۱۲۸
نیجریه	۹۴	۹۵
ایران	۸۰	۸۶
ترکیه	۷۴	۸۰
مصر	۷۳	۷۸
سایر کشورها	ـ	۳۴٪

حج عمره

در سال ۱۴۳۷ق بیش از شش میلیون نفر و در سال ۱۴۴۰ق (۱۳۹۷ش-۱۳۹۸ش) حدود شش میلیون و هفتصد هزار نفر، حج عمره انجام دادند. البته دولت عربستان براساس برنامه ۲۰۳۰ در تلاش است که این تعداد را برای سال ۲۰۳۰ به پانزده میلیون زائر برساند.

گردش مالی

بر اساس گزارش‌های مختلف،‌ در سال ۱۴۳۷ق (۱۳۹۴ش) بیش از هشت میلیون زائر به زیارت خانه خدا سفر کرده‌اند و درآمد مستقیم حکومت عربستان حدود ۱۲ میلیارد دلار بوده است. این درآمد، حدود ۹ درصد درآمد نفت عربستان بوده است.

بر اساس گزارش اتاق بازرگانی مکه هر زائر خارجی حج تمتع، حدود ۴۶۰۰ دلار هزینه می‌کند. این رقم برای زائران داخلی کمتر از ۱۵۰۰ دلار برآورد شده است.

کسب درآمد از حج، منحصر به دولت عربستان نیست. کشورهای دیگر نیز به اندازه خود از گردش مالی حج بهره‌مند می‌شوند: در سال ۱۳۹۳ش، سعید اوحدی رییس وقت سازمان حج و زیارت ایران، دارایی زائران ایرانی در سیستم بانکی کشور ایران را بیش از ۹۰هزار میلیارد ریال اعلام کرده است. او همچنین گردش مالی سازمان حج و زیارت در بانک‌های کشور را یک‌میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار دانست و معتقد بود هیچ ارگان، نهاد و دستگاهی این میزان گردش مالی را در سیستم بانکی ندارد.

تاریخچه ممنوعیت و تعطیل کردن حج

قرآن از افرادی که مانع حج دیگران شده‌اند، به بدی یاد می‌کند: «آنها کسانی هستند که کافر شدند و شما را از (زیارت) مسجد الحرام و رسیدن قربانی‌هایتان به محل قربانگاه بازداشتند». در روایات نیز از ترک حج به صورت جمعی و تعطیلی آن به‌شدت نکوهش شده است:

• امام علی(ع): «درباره خانه پروردگارتان خدا را در نظر داشته باشید. مبادا به حال خود رها شود که در این صورت مهلت داده نمی‌شوید (عذاب خواهید شد).
• امام صادق(ع): اگر مردم حج را ترک کنند، بر آنان عذاب نازل می‌شود.

همچنین در روایات آمده است بر حاکم مسلمان واجب است اگر مردم فریضه حج را ترک کردند، آنان را به انجام دادن آن وادار کند و در صورت نیاز، هزینه سفر را از بیت المال تأمین کند. با این حال در طول تاریخ به جهت مسائل امنیتی،‌ اقتصادی و سیاسی، حج ممنوع و تعطیل شده است:

نخستین جلوگیری از حج مسلمانان را مشرکان مکه و در سال ششم هجری انجام دادند. مشرکان به پیامبر(ص) و مسلمانان که به قصد حج از مدینه به سوی مکه حرکت کرده بودند اجازه انجام حج ندادند. در پی این ممانعت، صلح حدیبیه شکل گرفت که به مسلمانان اجازه می‌داد از سال بعد بتوانند خانه خدا را زیارت کنند.

تحریم حج در زمان صفویه و قاجار
مسیر حج ایرانیان در زمان حکومت صفویه از سرزمین‌های دولت عثمانی می‌گذشت و سفر به قلمرو عثمانی، به ویژه هنگامی که آتش نبرد میان دو دولت برافروخته بود، با موانع و مشکلاتی روبه‌رو می‌شد. شاه عباس صفوی که حج‌گزاری ایرانیان را عامل سرازیر شدن پولِ بسیار به کشور دشمن می‌دید، سفر حج را مدتی ممنوع کرد. در سال‌های پایانی دولت قاجار نیز به دلیل وقوع جنگ جهانی اول و درگیر شدن خاورمیانه در این نبردها، به ویژه گسترش دامنه نبرد به عراق، حج‌گزاری ایرانیان و دیگر کشورهای منطقه به مدت پنج سال قطع شد.

حکومت آل سعود و ممنوعیت حج
با حاکمیت خاندان سعود در حجاز و ویران‌کردن برخی از مکان‌های مقدس مکه و مدینه، بسیاری از کشورهای مسلمان، سفر حج شهروندان خود را ممنوع کردند. دولت ایران نیز در سال ۱۳۰۴ش سفر ایرانیان به مکه و مدینه را ممنوع کرد و کنسولگری‌های خود در کشورهای عراق، سوریه و مصر را مأمور پیشگیری از سفر ایرانیان به مکه کرد.

در سال ۱۳۲۲ش زائری ایرانی به نام ابوطالب یزدی، به دلیل گرمی هوا درون مسجدالحرام دچار تهوع شد و مأموران حرم که می‌پنداشتند وی قصد آلوده‌کردن مسجد الحرام را داشته، او را بازداشت و پس از محاکمه، اعدام کردند. دولت ایران به اجرای این حکم اعتراض و حج ایرانیان را برای چند سال ممنوع کرد.

پس از انقلاب اسلامی
در حج سال ۱۳۶۶ش هنگامی که حاجیان ایرانی در حال انجام مراسم «برائت از مشرکین» بودند، نظامیان سعودی به آنان حمله کردند و دست به کشتار زائران ایرانی زدند. این واقعه به واقعه حج خونین معروف است. پس از این کشتار،‌ سه سال ایرانیان به حج نرفتند.

همچنین پس از فاجعه منا در سال ۱۳۹۴ش و کشته‌شدن چند صد نفر از زائران ایرانی، و به‌وجود آمدن مشکلات سیاسی، حج واجب برای یک‌سال متوقف گردید. همچنین دولت سعودی برای کشورهای مختلفی همچون یمن و سوریه (مناطق تحت کنترل دولت سوریه) ممنوعیت‌هایی قرار داد.

حوادث حج

در مراسم حج اتفاقات ناگوار بسیار زیادی رخ داده که مهم‌ترین آنها در چند دهه گذشته چنین است:

• ۱۳۹۴ش، فاجعه منا: بیش از ۷ هزار نفر بر اثر ازدحام جمعیت در سرزمین منا کشته شدند. این فاجعه، مرگبارترین حادثه در حج تمتع بود. به دنبال این حادثه، اعزام حاجیان ایرانی برای سال ۱۳۹۵ لغو شد.
• ۱۳۹۴ش: بر اثر سقوط جرثقیل، ۱۰۷ نفر از حاجیان کشته شدند.
• ۱۳۸۵ش: بر اثر ریزش یک هتل در مرکز مکه ۷۶ نفر و در رمی جمرات در منا بر اثر فشار جمعیت ۳۶۴ حاجی کشته شدند.
• ۱۳۸۴ش: ۳ حاجی در هنگام رمی جمرات در منا جان خود را از دست دادند.
• ۱۳۸۲ش: ۲۵۱ حاجی در فشار جمعیت در نخستین روزهای رمی جمرات کشته شدند.
• ۱۳۸۱ش: ۱۴ حاجی از جمله ۶ زن در نخستین روزهای رمی جمرات در منا جان خود را از دست دادند.
• ۱۳۸۰ش: هنگام رمی جمرات ۳۵ حاجی کشته شدند و شمار زیادی از حاجیان اندکی آسیب دیدند.
• ۱۳۷۷ش: در فشار جمعیت در رمی جمرات، ۱۱۸ حاجی کشته و بیش از ۱۸۰ نفر زخمی شدند.
• ۱۳۷۶ش: بر اثر آتش‌سوزی در چادرهای حاجیان، ۳۴۳ حاجی فوت شدند.
• ۱۳۷۴ش: در آتش‌سوزی چادر حاجیان، ۳ نفر کشته و ۹۹ نفر زخمی شدند.
• ۱۳۷۳ش: ۲۷۰ حاجی بر اثر فشار جمعیت در هنگام رمی جمرات کشته شدند.
• ۱۳۶۹ش: ۱۴۲۶ حاجی اغلب از آسیایی‌ها بر اثر فشار جمعیت در تونلی در منا دچار خفگی شدند و جان خود را از دست دادند.
• ۱۳۶۸ش: حمله به اطراف مسجد الحرام یک کشته و ۱۶ زخمی بر جای گذاشت. پس از آن ۱۶ کویتی به اتهام انجام این حمله اعدام شدند.
• ۱۳۶۶ش، کشتار حجاج (۱۳۶۶): نیروهای امنیتی عربستان تظاهرات حجاج ایرانی را با خشونت سرکوب کردند که طبق آمار رسمی عربستان، ۴۰۲ حاجی از جمله ۲۷۵ ایرانی کشته شدند.
• ۱۳۵۸ش: صدها نفر از نیروهای مسلح مخالف نظام عربستان به مدت دو هفته در مسجد الحرام تحصن کردند و ده‌ها حاجی را گروگان گرفتند که در نهایت مورد حمله قرار گرفتند. آمار رسمی حاکی از ۱۵۳ کشته و ۵۶۰ مجروح است.

کتاب‌‌شناسی

نوشتار اصلی: فهرست کتاب‌ها درباره حج

حج از جمله مفاهیم مهم اسلامی است که کتاب‌های مختلفی در مورد آن نگارش یافته است:

فلسفه و اسرار حج

• الهی قمشه‌ای مهدی ، اسرار حج عاشقان،‌ بی‌جا، بی‌نا،‌ ۱۳۶۴ش.
• انصاریان،‌ حسین، حج در آیینه عرفان،‌تهران نشر مشعر،‌ ۱۳۸۶ش.
• جوادی آملی، عبدالله، صهبای حج، ویرایش احمد واعظی،‌ قم، مرز نشر اسراء، ۱۳۷۸ش.
• ‌ صدر، سید محمد باقر، آیین بندگی در آینه اندیشه و احساس، ترجمه مهدی طیب، تهران،‌خرمشهر، ۱۳۷۹ش.
• صفائی حائری، علی، حقیقت حج، قم، لیله القدر، ۱۳۸۳ش.

حج در ادبیات و هنر

• جعفریان رسول، سفرنامه منظوم حج: هزار و دویست بیت،‌سراینده شهربانو بیگم،‌ قم، نشر مشعر، ۱۳۷۴ش.
• شجاعی محمد، حج در آینه شعر فارسی، به کوشش حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج، قم،‌نشر مشعر، بی‌تا.

این کتاب مجموعه اشعار پارسی از قرن سوم تا قرن دهم درباره ابعاد حج است.

سفرنامه‌ها

نوشتار اصلی: سفرنامه‌های حج

• صافی گلپایگانی، لطف الله، سفرنامه حج، قم، جامعه‌ مدرسین‌، ۱۳۷۵ش.
• جلال آل احمد، خسی در میقات، جامه‌دران، ۱۳۹۰ش. (این کتاب توسط انتشارات مختلف در سال‌های مختلف چاپ شده است)
• مهدی قلی هدایت مخبر السلطنه، سفرنامه مکه، تهران،‌تیراژه، ۱۳۶۸ش.
• داود بن علینقی (وزیر وظایف)، سفرنامه میرزا داوود وزیر وظایف، محقق: علی قاضی عسکر،تهران، ۱۳۸۶ش.

نگارخانه

• 

  تصویری قدیمی از مسجد الحرام.

• 

  انتقال حجاج با اتوبوس بدون سقف.

• 

  شعار علیه صدام توسط حجاج جانباز ایرانی.

• 

  جبل الرحمه در عرفات سال ۱۹۵۳میلادی.

• 

  انتقال گوشت قربانی در حج ۱۹۵۳میلادی.

• 

  تهیه غذا برای حجاج در سال ۱۹۵۳ میلادی.

• 

  ورود حجاج به عربستان با کشتی (۱۹۵۳میلادی).

• 
• 
• 
• 

  طواف کعبه حج ۱۴۳۸

• 

  سرزمین منا

جستارهای وابسته

ماه‌های حج

پیوند به بیرون

• مقاله حج در دائرة المعارف بزرگ اسلامی
• مقاله مباحث تاریخی حج در دانشنامه جهان اسلام
• مقاله مباحث قرآنی و حدیثی و فقهی حج در دانشنامه جهان اسلام