شاه مردان (لقب)
شاهِ مَرْدان از القاب فارسی امام علی(ع)[۱] و به‌معنای الگوی کامل مردانگی است.[۲] این لقب امام علی(ع) را مخصوص زبان فارسی و لقب فُتُوَّتی او دانسته‌اند.[۳]
به گفته محمدرضا شفیعی کَدْکَنی، ادیب و پژوهشگر، احتمالاً سابقه اطلاق این صفت بر امام علی(ع) به قرن ششم قمری برمی‌گردد که عصر دوران شکوفایی فتوت است.[۴] او احتمال داده که قدیمی‌ترین منبعی که لقب شاه مردان برای امام علی(ع) در آن به‌کار رفته، کتاب گزیده در اخلاق و تصوف[۵] نوشته ابونصر طاهر بن محمد خانقاهی از واعظان و حکیمان قرن ششم هجری است.[۶] آقابزرگ تهرانی شاه مردان را لقب امام علی(ع) نزد شیعیان شرق ایران برشمرده است.[۷]
محمدآصف محسنی قندهاری، این لقب را از بهترین نام‌هایی دانسته که بر امام علی(ع) گذاشته شده است.[۸] از نظر او، در آیه ۲۳ سوره احزاب، برخی مؤمنان شایسته قرارگرفتن در ذیل عنوان «رجال» (مردان) در آیه هستند؛ چون به عهدی که با خدا بستند، صادقانه وفا کردند.[۹] مصداق کامل این مردان امام علی(ع) است و به همین دلیل شاه مردان خوانده شده است.[۱۰]
سعدی شیرازی جوانمرد اگر راست خواهی ولی استکرم شیوه شاه مردان علی است.[۱۱]
فتح موصلی گفت: به خواب دیدم شاه مردان را. گفتم مرا پندی ده. گفت هیچ چیز ندیدم نیکوتر از تواضع توانگران بر درویشان و از این نیکوتر کِبْر درویش دیدم بر توانگر.[۱۲]
در اشعار سعدی، از لقب شاه مردان برای امام علی(ع) استفاده شده است.[۱۳] همچنین، ملا حسین واعظ کاشفی (درگذشت: ۹۱۰ق) در فتوت‌نامه سلطانی، که در آداب جوانمردی نوشته، امام علی(ع) را به نام شاه مردان خوانده است.[۱۴] از دیگر آثاری که در آنها از امام علی(ع) با عنوان شاه مردان یاد شده می‌توان به برخی نسخه‌های دیوان حافظ،[۱۵] تفسیر یعقوب چرخی،[۱۶] از صوفیان نقشبندیه در قرن نهم قمری، اشعار ترکی شاه اسماعیل اول،[۱۷] بعضی متون داستانی،[۱۸] برخی اشعار عامیانه[۱۹] و بعضی دیوان‌های شعر شیعی اشاره کرد.[۲۰]
برخی اماکن جغرافیایی که به‌نحوی با امام علی(ع) ارتباط دارند، به شاه مردان نامگذاری شده‌اند؛ برای نمونه مسجد شاه مردان در مزار شریف در افغانستان[۲۱] و آرامگاه شاه مردان منسوب به امام علی(ع) در منطقه‌ای به همین نام در مرز ازبکستان و قرقیزستان.[۲۲]
در آثار هنری درباره شاه مردان، می‌توان به قَوّالی (گونه خاصی از شعرخوانی) نصرت فتح‌علی‌خان (درگذشت: ۱۹۹۷م)، قوال پاکستانی، با عنوان شاه مردان علی(ع) اشاره کرد.[۲۳]
پانویس
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۸۰؛ شفیعی کدکنی، قلندریه در تاریخ، ۱۳۸۶، ص۷۴.
- ↑ محسنی قندهاری، انسان كامل يا شاه مردان، ۱۳۹۲ش، ص۴۹.
- ↑ شفیعی کدکنی، قلندریه در تاریخ، ۱۳۸۶، ص۷۴.
- ↑ شفیعی کدکنی، قلندریه در تاریخ، ۱۳۸۶، ص۷۴-۷۵.
- ↑ خانقاهی، گزیده، ۱۳۴۷ش، ص۲۵۱.
- ↑ شفیعی کدکنی، قلندریه در تاریخ، ۱۳۸۶، ص۷۵.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۸۰.
- ↑ محسنی قندهاری، انسان كامل يا شاه مردان، ۱۳۹۲ش، ص۴۹.
- ↑ محسنی قندهاری، انسان كامل يا شاه مردان، ۱۳۹۲ش، ص۴۹.
- ↑ محسنی قندهاری، انسان كامل يا شاه مردان، ۱۳۹۲ش، ص۴۹.
- ↑ سعدی شیرازی، بوستان سعدی، ۱۳۵۹ش، ص۶۲.
- ↑ خانقاهی، گزیده، ۱۳۴۷ش، ص۲۵۱.
- ↑ سعدی شیرازی، بوستان سعدی، ۱۳۵۹ش، ص۶۲.
- ↑ کاشفی سبزواری، فتوت‌نامه سلطانی، ۱۳۵۰ش، ص۲۹۵.
- ↑ حافظ شیرازی، دیوان حافظ قدسی، شیراز، ص۲۳۸.
- ↑ چرخی، تفسیر یعقوب چرخی، ۱۳۸۷ش، ص۲۴۹.
- ↑ شاه اسماعيل صفوی، کلیات دیوان شاه اسماعیل صفوی، ۱۳۹۰ش، ص۱۳۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: مؤلف ناشناس، رستم‌نامه، ۱۳۸۷ش، ص۲۵-۲۶.
- ↑ نقوی، فرهنگ گویش گوغر بافت، ۱۳۸۶ش، ص۸۳؛ رئیس‌الذاکرین، کندو: فرهنگ مردم سيستان، ۱۳۷۰ش، ص۱۸-۱۹.
- ↑ آذری اسفراینی، دیوان حکیم آذر اسفراینی، ۱۳۹۰ش، ص۳۶؛ شیخ بهائی، كليات اشعار و آثار فارسى شيخ بهائی، ۱۳۵۲ش، ص۲۰.
- ↑ زواری، «حضرت امام صاحب»، ص۵۴۶.
- ↑ پاک‌آئین، چهار سال در سرزمین تیمور، ۱۳۸۹ش، ص۱۷۹-۱۸۰.
- ↑ «فاتح علی خان - شاه مردان علی»، وبگاه آپارات.
منابع
- آذری اسفراینی، حمزة بن علی، دیوان حکیم آذر اسفراینی، تحقیق محسن کیانی و سید عباس رستاخیز، تهران، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۱۳۹۰ش.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن بن علی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، تحقیق سید احمد حسینی اشکوری، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ق.
- پاک‌آئین، محسن، چهار سال در سرزمین تیمور، تهران، انتشارات فرهنگ سبز ۱۳۸۹ش.
- چرخی، یعقوب بن عثمان، تفسیر یعقوب چرخی، تحقیق حسنعلی محمدی و لیلا حمامی، تهران، نشر فرتاب، ۱۳۸۷ش.
- حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد، دیوان خواجه شمس الدین محمد حافظ شیرازی از روی نسخه قدسی، شیراز، انتشارات اشراقی، بی‌تا.
- خانقاهی، طاهر بن محمد، گزیده در اخلاق و تصوف، به‌کوشش ایرج افشار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷ش.
- رئیس‌الذاکرین، غلامعلی، کندو: فرهنگ مردم سيستان، مشهد، بی‌نا، ۱۳۷۰ش.
- زواری، محمدامین، «حضرت امام صاحب»، در دانشنامه جهان اسلام، ج۱۳، تهران، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، ۱۳۸۸ش.
- سعدی شیرازی، مصلح بن عبدالله، بوستان سعدی، تحقیق غلامحسین یوسفی، تهران، انجمن استادان زبان و ادبیات فارسی، ۱۳۵۹ش.
- شاه اسماعيل صفوی، اسماعیل بن حیدر، کلیات دیوان شاه اسماعیل صفوی، تحقیق رسول اسماعیل‌زاده، تهران، انتشارات بین‌المللی الهدی، ۱۳۹۰ش.
- شفیعی کدکنی، محمدرضا، قلندریه در تاریخ (دگردیسی‌های یک ایدئولوژی)، تهران، نشر سخن، ۱۳۸۶ش.
- شیخ بهائی، محمد بن حسین، كليات اشعار و آثار فارسى شيخ بهائی، تهران، كتابفروشی محمودی، ۱۳۵۲ش.
- کاشفی سبزواری، حسین بن علی، فتوت‌نامه سلطانی، تحقیق محمدجعفر محجوب، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۰ش.
- محسنی قندهاری، محمدآصف، انسان كامل يا شاه مردان، کابل، حوزه علميه خاتم النبيين(ص)، ۱۳۹۲ش.
- مؤلف ناشناس (قرن دهم قمری)، رستم‌نامه، تهران، مرکز پژوهشی ميراث مکتوب، ۱۳۸۷ش.
- نصرت فتح‌علی‌خان، «شاه مردان علی»، در تارنمای آپارات، تاریخ بازدید: ۲۵ فروردین ۱۴۰۳ش.
- نقوی، اکبر، فرهنگ گویش گوغر بافت، کرمان، انتشارات مرکز کرمان‌شناسی، ۱۳۸۶ش.