خطبه امام سجاد در شام
- این مقاله در توضیح و شرح خطبه است، برای دیدن متن و ترجمه آن به صفحه «متن خطبه امام سجاد در شام» مراجعه کنید.
 |
| سوگواری محرم |
| رویدادها |
|---|
|
واقعه کربلا • اسیران کربلا • روزشمار واقعه عاشورا • روز عاشورا • نامه‌های کوفیان به امام حسین(ع) • واقعه عاشورا (از نگاه آمار) |
| افراد |
| علی اکبر • علی اصغر • عباس بن علی • حضرت زینب(س) • سکینه بنت حسین • فاطمه دختر امام حسین • مسلم بن عقیل • شهیدان کربلا • اسیران کربلا |
| جای‌ها |
| حرم امام حسین(ع) • تل زینبیه • حرم حضرت عباس(ع) • گودال قتلگاه • بین‌الحرمین • نهر علقمه |
| مناسبت‌ها |
| تاسوعا • عاشورا • دهه محرم • اربعین • دهه صفر |
| مراسم |
| مرثیه‌خوانی • نوحه • تعزیه • روضه • زنجیرزنی • سینه‌زنی • سقاخانه • سنج و دمام • دسته عزاداری • شام غریبان • تشت‌گذاری • نخل‌گردانی • قمه‌زنی • راهپیمایی اربعین • تابوت‌گردانی • مراسم تابوت |
خطبه امام سجاد علیه اسلام در شام بعد از واقعه عاشورا در شام و در حضور یزید. این خطبه پس از آن ایراد شد، که به دستور یزید، خطیبی بر منبر رفت و در تمجید آل ابی سفیان و مذمت امام علی(ع) و اولادش سخن راند. امام سجاد(ع) از این موقعیت بهره برد و در جواب خطیب به بیان فضائل حضرت علی(ع) پرداخت. این خطبه که بیشتر آن در توصیف حضرت علی(ع) است بازتاب وسیعی در شام داشت و تغییر ظاهری سیاست یزید را به دنبال آورد.
محتویات
تاریخ و محل
تاریخ ورودِ اهل بیت به شام ثبت دقیقی ندارد. از همین‌رو، تاریخ دقیق ایراد این خطبه هم مشخص نیست، ولی به نظر می رسد این خطبه در روزهای پایانی اقامت اسرای اهل بیت در شام ایراد شده است، چون یزید پس از این خطبه، نگهداری اهل بیت در شام را به مصحلت نمی‌دید و مقدمات حرکت آنان به مدینه را فراهم نمود.
امام سجاد (ع) و خطیب درباری
با حضور اسیران در شام، به دستور یزید، اجتماعی در مسجد اموی به راه انداختند تا اهل بیت را رسوا کنند. به همین سبب، سخنرانی بر بالای منبر رفت و در مدح یزید و اجدادش به سخنرانی پرداخت. در این هنگام امام سجاد(ع) رو به سخنران کرد و به او چنین گفت: وای بر تو که برای به دست‌آوردن خشنودی مخلوق، خشم خدا را برگزیدی و جایگاه خود را پر از آتش کردی![۱] امام سجاد سپس رو به یزید کرد و تقاضای سخنرانی کرد و یزید نپذیرفت؛ ولی اصرار شامیان یزید را مجبور به قبول درخواست امام سجاد(ع) کرد.[۲]
محتوا
امام سجاد(ع) در خطبه شام، ابتدا خصلت‌ها و ویژگی‌های اهل بیت را بیان می‌کند و سپس برای معرفی خودش، به معرفی پیامبر(ص)، امام علی(ع) و حضرت زهرا(س) می‌پردازد و خود را فرزند این سه نفر، امام حسین(ع) و حضرت خدیجه معرفی می‌کند. امام سجاد در معرفی اهل بیت به شش خصلت اشاره می‌کند و این خاندان را به دلیل داشتن بزرگانی چون پیامبر(ص) و حمزه و جعفر طیار، برتر از دیگران می‌داند.[۳]
هدف امام سجاد(ع)
در مورد اینکه چرا امام سجاد(ع) به پا خاست و خطبه خواند و در این خطبه به معرفی خود و نسبتش با پیامبر(ص) پرداخت، گفته شده است مردم شام از مرکز اسلام دور بودند و با سیره پیامبر(ص) ناآشنا. آنان بر خلاف کوفیان، از مقام اهل بیت آگاهی نداشتند؛[۴] چنان‌که سیدجعفر شهیدی تاریخ‌پژوه معاصر می‌نویسد مردم سرزمین شام، نه صحبت پیامبر را شنیده بودند و نه روش اصحاب او را می‌شناختند. برخی از اصحاب پیامبر هم که به آنجا رفته بودند، در بین مردم نفوذ نداشتند. در نتیجه مردم شام کردار معاویه و اطرافیانش را سنت مسلمانی می‌پنداشتند و چون صدها سال امپراتوری روم بر آنان حکومت کرده بود، رفتار حاکمان اسلامی را عادلانه‌تر از حکومت‌های پیشین می‌دیدند و کارهای آنان را صحیح می‌دانستند.[۵]
بنابراین امام سجاد(ع) با این خطبه بیان کرد آنچه یزید و کارگزارانش بر زبان‌ها افکنده‌اند، درست نیست و پدرش، امام حسین(ع)، فردی نبوده است که بخواهد جمعیت مسلمانان را بر هم بزند و در سرزمین‌های اسلامی فتنه ایجاد کند، بلکه او برای حق و به دعوت مسلمانان به پا خاست تا دین را از بدعت‌ها بزداید.[۶]
شرح برخی بخش‌ها
امام سجاد(ع) در این خطبه به بیان برخی مسائل پرداخته‌اند که شاید در نگاه اول کمی غامض باشد. ایشان می‌فرمایند: من فرزند مکه و منا، زمزم و صفا هستم. در توضیح این فراز می‌توان چند احتمال را مطرح کرد:
- این مطلب به معنای من فرزند مناسک حج هستم است. با این تفسیر که مناسک حج به عنوان یک منسک توحیدی بوده و توحید در خون و گوشت ایشان جریان داشته است، نه اینکه ایشان هم همانند دیگر مسلمانان مناسک حج را بجا می‌آورد بلکه بیشترین ارتباط را که ممکن است با حج و مناسک توحیدی باشد، در وجود ایشان است. گاهی بعضی از افراد برای اینکه مبالغه در ارتباط خود با جریانی را اثبات کنند خود را فرزند آن خطاب می‌کند. امام سجاد(ع) می‌فرماید، ما را خارج از دین خطاب می‌کنند من، چنان ارتباطی به مهمترین مناسک توحیدی دارم که گویا فرزند آن هستم.
- مراسم حج یادگار حضرت ابراهیم است، و مسلمانان این مناسک را با نام ابراهیم آمیخته می‌دانست. امام درصدد است اثبات نماید که من فرزند ابراهیم خلیلم، که اشاره به فرمایش امام صادق(ع) است که هنگام آتش گرفتن خانه خودشان فرمود.[۷]
- و احتمال دیگر این است که حضرت سعی کردند خود را فرزند کسی معرفی کنند که مناسک ابراهمیی را احیا کرد یعنی من فرزند رسول خدا(ص) هستم.
رابطه خود با پیامبر(ص)
معرفی پیامبر(ص) به آن دلیل بود که رابطه اسیران با پیامبر(ص) معلوم شود و گرنه مردم شام پیامبر(ص) را می‌شناختند و نیازی به معرفی ایشان نبود، بلکه مهم بیان نسبت اسیرانی بود که به اسم خارجی اسیر شده بودند، لذا به بعضی از فضائل حضرت رسول الله(ص) اشاره شد.
معرفی حضرت علی(ع)
تخریب شخصیت امیرالمؤمنین(ع) به دست بنی امیه در شام، موجب شد که امام سجاد(ع)در این خطبه بیشتر به معرفی حضرت علی(ع) بپردازد و این مجال کوتاه، بهترین فرصت برای امام سجاد(ع) بود تا چهل سال تخریب ناجوانمردانه حکومت شام علیه علی(ع) را، آشکار کند.
اگر چه فضائل حضرت علی(ع) برای مردم شام تازگی داشت، که در ادامه به توضیح برخی از این اوصاف می‌پردازیم.
جنگ با دو شمشیر
امام سجاد(ع) پس از بیان چند فضیلت اشاره به این فضیلت می‌کند که جد من با دو شمشیرش جنگید، در اینکه منظور از دو شمشیر چیست احتمالاتی ذکر شده است.
- دو شمشیری که پیامبر(ص) به حضرت علی بخشیده بود. پیامبر(ص)در سال هشتم هجری علی(ع) را بسوی منات (نام بتی) فرستاد تا سرنگونش کند.امام علی(ع) پس از آنکه آن بت را سرنگون ساخت، آنچه به منات تعلق داشت برداشت و نزد پیامبر(ص) آورد. از جمله چیزهایی که علی(ع) به دست آورده بود، دو شمشیری بود که حارث بن ابی شمر غسانی -پادشاه غسان- آن دو را به منات پیشکش کرده بود، یکی از آن دو مخذم، و دیگری رسوب نامیده می‌شد. پیامبر اکرم(ص) آن دو شمشیر را به علی(ع) بخشید. نقل شده یکی از آن دو همان ذو الفقار شمشیر علی(ع) است.[۸]
- دو شمشیر تنزیل و تاویل است.[۹] در روایتی از پیامبر(ص) بیان شده است: «علی بر اساس تاویل نبرد می‌کند، همانطور که من بر اساس تنزیل جنگیدم».[۱۰]
- یعنی اینکه بعد از شمشیر اول، شمشیر دیگری می‌گرفت و می‌جنگید مثل جنگ احد که بعد از شکسته شدن شمشیرش، پیامبر(ص) ذوالفقار را به ایشان داد.[۱۱]
- اشاره به دو لبه بودن ذوالفقار است.[۱۲]
دو بار هجرت
در این خطبه ضمن بیان مناقب حضرت علی(ع)، وصف «هاجر هجرتین» آمده است،[۱۳] که اشاره به دو هجرت حضرت دارد.
هجرت اول اشاره به هجرت از مکه به مدینه دارد؛ اما برای هجرت دوم احتمالاتی ذکر شده است.
احتمال اول: هجرت به شعب ابی طالب.[۱۴]
احتمال دوم:در بعضی نقل‌ها از ابن عباس رسیده که امام علی(ع) با برادرش جعفر به حبشه هجرت کرده است و از حبشه به مدینه آمده است.[۱۵] ولی این نقل ضعیف است؛ چون در هیچ تاریخ معتبری از امام علی(ع) به عنوان هجرت به حبشه نام برده نشده است. علاوه بر اینکه در سال‌هایی که مهاجران در حبشه بودند، علی(ع) از مکه به مدینه هجرت کرده است.
احتمال سوم: هجرت از مدینه به کوفه.
دو بار بیعت
این جمله علاوه بر خطبه امام سجاد(ع)، از خودامام علی(ع) نیز نقل شده است. منظور از دو بیعت طبق فرمایش امام علی علیه‌السلام:
- امام در نامه نگاری با معاویه فرموده: «من در دو بیعت شرکت کردم که تو نسبت به اولی "کافر" بودی» و آن بیعت رضوان در سال ششم هجری در صلح حدیبیه بود.
- بیعت دوم بیعت بعد از فتح مکه است که گر چه معاویه هم در این بیعت شرکت داشته، ولی نسبت به آن بیعت شکن بوده است.[۱۶]
در روایتی نیز آمده که بیعت اول را بیعت بدر و بیعت دوم را بیعت رضوان معرفی کرده است.[۱۷]
تایید جبرئیل، یاری میکائیل
این مطلب اشاره به جنگ بدر دارد که جبرئیل و میکائیل به یاری حضرت علی(ع) آمدند. ابن عبد البر در استیعاب در بیان جریان جنگ بدر می‌گوید: جبرئیل و میکائیل با علی(ع) بودند.[۱۸]
امام حسن(ع) نیز دراین باره فرمود: رسول خدا(ص) پرچم را به دست علی داد، در حالی که جبرئیل از طرف راست و میکائل از طرف چپ آن حضرت را همراهی می‌کردند.[۱۹]
بیان انتساب به حضرت فاطمه(س)
با توجه به عدم تخریب شخصیت حضرت زهرا(س) در شام، امام سجاد(ع) فقط به بیان نسبت خود با صدیقه طاهره(س) پرداخته است.
مظلومیت امام حسین(ع)
امام سجاد(ع) پس از معرفی حضرت علی(ع) و انتساب خود به پیامبر(ص) و حضرت فاطمه(س) به مظلومیت امام حسین(ع) و نحوه شهادت ایشان می‌پردازد. با مشخص شدن انتساب امام سجاد(ع) به پیامبر(ص) و فاطمه(س) و نیز بر ملا شدن دروغهای معاویه و یزید درباره حضرت علی(ع)، بیان نحوه شهادت مظلومانه امام حسین(ع) می‌توانست تاثیر زیادی بر مردم شام و شکست یزید را داشته باشد، لذا امام سجاد(ع) در چند فراز به نحوه شهادت پدر خود می‌پردازد.
بازتاب خطبه
این خطبه بازتاب‌های متعددی داشت.
ترس یزید از افشاگری بیشتر
خطبه افشاگرانه امام(ع)، پایه های حکومت یزید را به شدت لرزان کرد. بنابراین یزید به جهت ترس از این افشاگری و ایجاد فتنه، دستور داد تا اذان گفته شود، و موذن نیز برای خلاصی یزید از این ماجرا فورا شروع به اذان گفتن می کند.[۲۰] مؤذن هر جمله از اذان را می‌گفت، امام سجاد جمله‌ای می‌فرمود تا اینکه به اشهد ان محمدا رسول الله رسید. پس از بیان این فراز توسط موذن، امام سجاد(ع) اشاره به موذن کرده و از یزید می پرسد: ای یزید! این محمدی که در اذان نامش برده می شود جد من است یا جد تو؟ اگر ایشان را جد خود بدانی دروغ گفته‌ای ولی اگر جد من است، چرا این ظلم را به عترتش روا داشته‌ای؟[۲۱]
عکس العمل مردم
هنگامى كه امام سجاد(ع) خطبه را ایراد کرد ، مردم حاضر در مسجد را سخت تحت تأثیر قرار داد. در ریاض القدس آمده که یزید بدون اینکه نماز بخواند از مسجد بیرون رفت، اجتماع بهم خورد و امام از منبر پائین آمد. مردم به گرد حضرت جمع شده و همه از رفتار خود عذر خواهی می‌کردند.[۲۲]
حکایت یهودی حاضر در جلسه
پس از خطبه امام سجاد(ع)، یک یهودی که در مجلس حاضر بود به یزید پرخاش کرد و از اینکه پسر دختر پیامبرش را به این نحوه به شهادت رسانده علیه یزید سخن گفت و حاضران را اینگونه سرزنش کرد:
- بخدا سوگند كه اگر پیامبر ما موسى بن عمران در میان ما فرزندى مىگذاشت، ما گمان مىكردیم كه او را تا سر حد پرستش باید احترام كنیم. شما دیروز پیامبرتان از دنیا رفت و امروز بر فرزند او شوریده و او را از دم شمشیر خود گذراندید؟! واى بر شما![۲۳]
متن خطبه
نک: خطبه امام سجاد در شام (متن)
منابع نقل این خطبه
- ابن شهر آشوب، مناقب، قم، انتشارات علامه
- موفق بن احمد خوارزمی، مقتل الحسین، مکتبه المفید
- عباسقلی خان سپهر، ناسخ التواریخ، زندگی نامه امام سجاد علیه السلام، تصحیح محمدباقر بهبودی، انتشارات اسلامیه، چاپ دوم
- عمادالدین طبری، کامل بهائی، چاپ تهران
- باقر شریف قرشی، حیاه الامام زین العابدین، دار الكتاب الاسلامی
- شیخ عباس قمی، نفس المهموم
- محمدمهدی مازندرانی، معالی السبطین، قم
- محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، مؤسسة الوفاء، بیروت، چاپ دوم
- سید عبدالرزاق موسوی مقرم، مقتل الحسین، دارالکتاب الاسلامى، بیروت
شرح‌های این خطبه
- نورائی یگانه قمی، احمد، شرح خطبه امام سجاد (ع) در مسجد جامع شام، دارالتفسیر، ایران، قم.
- ترجمه و شرح كوتاهی بر خطبه امام سجاد (ع)، علیرضا داورزنی، بیان الحق، ۱۳۸۴.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۱۳۷.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۱۳۷و۱۳۸.
- ↑ نگاه کنید به: مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۱۳۸و۱۳۹.
- ↑ باقی‌پور، «خطبه امام سجاد، قیام علیه نیرنگ‌ها»، پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ شهیدی، زندگانی علی بن الحسین، ۱۳۸۰ش، ص۶۵-۶۷.
- ↑ شهیدی، زندگانی علی بن الحسین، ۱۳۸۰ش، ص۷۵.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۳۶۲، ج۱، ص۴۷۳؛ خسروی، زندگانی حضرت امام جعفر صادق علیه‌السلام، ۱۳۹۸ق، ص۱۱۶
- ↑ کلبی، الأصنام، ۱۳۶۴ق، ص۱۹
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳۹، ص۳۴۱.
- ↑ رسولی محلاتی، الإنصاف، ص۱۳۲.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳۹، ص۳۴۱.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳۹، ص۳۴۱.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۱۳۸.
- ↑ جعفر عباس، بلاغه الحسین، ۱۳۸۳ش، ص۹۸.
- ↑ ابن شهر آشوب، مناقب، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۲۹۰؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳۸، ص۲۲۹.
- ↑ طبرسی، الإحتجاج، ج۱، ص۲۷۲؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۴، ص۷۴.
- ↑ ابن شهرآشوب، مناقب، ۱۳۷۶ش، ج۲، ص۵؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳۸، ص۲۲۹.
- ↑ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۱۰۱.
- ↑ أحمد بن حنبل، مسند، ج۲، ص۳۴۴.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۱۳۹.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۱۳۹.
- ↑ ریاض القدس، ج۲، ص۳۲۹
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۱۳۹.
منابع
- ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب(ع)، نجف، حیدریه، ۱۳۷۶ق.
- ابن عبد البر، یوسف بن عبد الله بن محمد، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجیل، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- الکلبی، هشام بن محمد، کتاب الأصنام (تنکیس الأصنام)، تحقیق احمد زکی باشا، القاهرة، افست تهران (همراه با ترجمه)، نشر نو، چ دوم، ۱۳۶۴ش.
- باقی‌پور، فاطمه السادات، «خطبه امام سجاد، قیام علیه نیرنگ‌ها»، مجله شمیم یاس، شماره ۵۹، ۱۳۸۶ش.
- جعفر عباس الحائری، بلاغه الحسین، قم، دار الحدیث، ۱۳۸۳ ش.
- خسروی موسی، زندگانی حضرت امام جعفر صادق علیه‌السلام، اسلامیه، تهران، چاپ دوم، ۱۳۹۸ ق.
- رسولی محلاتی مترجم، الإنصاف فی النص علی الأئمة ع.
- شهیدی، سیدجعفر، زندگانی علی بن الحسین(ع)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۰ش.
- مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، اسلامیه، ۱۳۶۲.
