علی بن موسی بن جعفر(ع) معروف به امام رضا (۱۴۸–۲۰۳ق) هشتمین امام مذهب شیعهٔ دوازدهامامی است. او، از سال ۱۸۳ق، بهمدت بیست سال، امامت شیعیان را برعهده داشت و دورهٔ امامتش با خلافت هارون عباسی، محمدِ امین و مأمون عباسی همزمان بود.
| هشتمین امام شیعیان اثنیعشری | |
 | |
| نام | علی بن موسی |
|---|---|
| کنیه | ابوالحسن (ثانی) |
| زادروز | ۱۱ ذوالقعده، سال ۱۴۸ق |
| زادگاه | مدینه |
| مدت امامت | ۲۰ سال (۱۸۳ق تا ۲۰۳ق) |
| شهادت | آخر ماه صفر، سال ۲۰۳ق |
| مدفن | مشهد |
| محل زندگی | مدینه، مرو |
| لقب(ها) | رضا، عالم آل محمد |
| پدر | امام کاظم(ع) |
| مادر | نجمهخاتون |
| همسر(ان) | سَبیکه |
| فرزند(ان) | امام جواد(ع) |
| طول عمر | ۵۵ سال |
| امامان شیعه | |
| امام علی • امام حسن مجتبی • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام حسن عسکری • امام مهدی | |
امام رضا(ع) در سالهای واپسین عمرش بهدستور مأمون، از مدینه به مَرْو در خراسان فراخوانده و ولیعهد مأمون شد. مورخان و عالمان شیعه ولایتعهدی امام رضا(ع) را مهمترین رویداد سیاسی زندگی او میدانند و میگویند امام بهاجبار مأمون، به این کار تن داده است.
با وجود این، برخی از تاریخنگاران بر این باورند که ورود امام رضا(ع) به ایران تأثیر مهمی بر گسترش شیعه در آن داشته است؛ زیرا وی در ورود به ایران، در هر شهری، با مردم دیدار میکرد و به پاسخهای آنان، برمبنای احادیث امامان پاسخ میگفت. همچنین با شرکت در جلسات مناظره با عالمان و ادیان و مذاهب مختلف و برتری علمی بر آنان، جایگاه علمیاش بهعنوان امام شیعه برای مردم آشکار میشد.
در شهرها و مناطق مختلف ایران، بناهایی چون مسجد و قدمگاه، بهنام امام رضا نامگذاری شده که محل اسقرار او در مسیر حرکتش به مرو بوده و این را نشانهٔ تأثیر آمدن امام رضا(ع) به ایران بر گسترش شیعه در این کشور میدانند.
حدیثی مشهور از امام رضا(ع) در سفر به ایران بیان شده که به نام سِلسِلةُالذَّهَب (زنجیرهٔ زرین) شناخته میشود؛ زیرا سلسلهٔ راویانش همه معصوماند. او این حدیث قدسی را در نیشابور برای جمعی از عالمان آنجا بیان کرده است. در این حدیث، توحید قلعهٔ خدا معرفی شده که هرکه وارد آن شود در امان است. سپس آمده البته این شروطی دارد که من از جملهٔ آنها هستم.
براساس دیدگاه بیشتر عالمان شیعه، امام رضا(ع) در ۵۵سالگی در طوس، بهوسیلهٔ مأمون مسموم شد و به شهادت رسید و در بقعهٔ هارونیه در روستای سَناباد دفن شد. او تنها امام از میان امامان شیعه است که در ایران دفن شده است. حرم امام رضا در مشهد از مهمترین زیارتگاههای شیعیان است. حرم فاطمهٔ معصومه، خواهر او نیز در ایران واقع شده که مشهورترین آرامگاه این کشور، پس از حرم رضوی شمرده میشود.
درباره امام رضا(ع)، کتابهای بسیار و آثار ادبی متعددی مثل، شعر، رمان و فیلم تولید شده است. برخی از آنها بدین شرح است: کتاب اَلحیاةُ السّیاسیةُ لِلْامامِ الرّضا(ع)، نوشتهٔ سید جعفر مرتضی عاملی؛ کتاب اَلامامُ الرِّضا؛ تاریخٌ و دراسةٌ، اثر سید محمدجواد فضلالله؛ کتاب حیاةُ الْامام علیِّ بنِ موسَی الرِّضا(ع)؛ دراسةٌ و تحلیلٌ، اثر باقر شریف قَرَشی؛ حکمتنامهٔ رضوی، از محمد محمدی ریشهری و همکاران؛ شعر «قطعهای از بهشت»، اثر حبیبالله چایچیان؛ شعر «با آلعلی هرکه در افتاد ورافتاد» اثر نسیم شمال و تابلوی ضامن آهو، اثر محمود فرشچیان.
مروری بر زندگینامه
علی بن موسی، مشهور به امام رضا(ع)، هشتمین امام شیعیان دوازدهامامی است.[۱] پدرش موسی بن جعفر(ع)، امام هفتم شیعیان بود و مادرش کنیزی بود که از او با نامهایی نجمه یا تُکتَم یاد میشود.[۲]
در خصوص زمان ولادت و وفات امام رضا(ع)، اختلافنظر است.[۳] از جملهٔ آنها این است که او در در ۱۱ ذوالحجه یا ذوالقعده یا ربیعالاول سال ۱۴۸ یا ۱۵۳ق متولد شد و در آخرین روز ماه صفر یا ۱۷ یا ۲۱ ماه رمضان یا ۱۸ جمادیالاول یا ۲۳ یا آخر ذوالقعدهٔ سال ۲۰۲ یا ۲۰۳ یا ۲۰۶ق به شهادت رسید.[۴] بهگزارش سید جعفر مرتضی عاملی، بیشتر عالمان و مورخان معتقدند امام رضا در سال ۱۴۸ق در مدینه به دنیا آمد و در سال ۲۰۳ق به شهادت رسید.[۵]
امام رضا(ع)، پس از شهادت پدرش، امام شیعیان شد. مدت امامت وی، بیست سال (۱۸۳-۲۰۳ق) بود که با خلافت هارون عباسی، محمدِ امین و مأمون همزمان شد.[۶]
القاب و کنیهها
برای علی بن موسی، القابی چون رضا، صابر، رضی، وفی و زکی ذکر کردهاند.[۷] برپایهٔ حدیثی از کتاب اِعلامالوری، نوشتهٔ فضل بن حسن طبْرسی، امام کاظم(ع) لقب عالم آلمحمد را هم دربارهٔ او به کار برده است.[۸] امام رضا را با القابی چون ضامن آهو،[۹] امام رئوف،[۱۰] غریبُالغُرَبا،[۱۱] ثامنالحُجَج (هشتمین حجت)،[۱۲] ثامنُالائمة (هشتمین امام)[۱۳] نیز میخوانند.
مشهورترین لقب وی «رضا» است.[۱۴] سیوطی (۸۴۹-۹۱۱ق)، از عالمان اهلسنت گفته این لقب را مأمون، خلیفهٔ عباسی به او داد؛[۱۵] اما طبق حدیثی که شیخ صدوق، محدث شیعهٔ قرن چهارم قمری نقل کرده، امام جواد(ع) این سخن را نادرست شمرده و ملقبشدن پدرش به «رضا» را به این دلیل دانسته که او به خداوندی خدا در آسمان و نبوت پیامبر و امامت امامان در زمین راضی بود. در این حدیث، از امام جواد میپرسند دیگر امامان هم که اینگونه بودهاند. پس چرا از بینشان پدر شما به «رضا» ملقب شده است؟ امام جواد پاسخ میدهد چون دوست و دشمن از او راضی بودند و این در خصوص هیچیک از امامان دیگر صدق نمیکند.[۱۶]
کنیهٔ امام رضا ابوالحسن بوده است.[۱۷] طبق حدیثی که شیخ صدوق نقل کرده، امام کاظم(ع) این کنیه را که لقب خودش هم بوده، به او داده است.[۱۸] برای تمایز او از امام کاظم، به امام رضا ابوالحسن ثانی (دوم) نیز میگفتند.[۱۹] امام رضا کنیههای دیگری چون ابوعلی[۲۰] و ابومحمد[۲۱] هم داشته است.
همسر و فرزندان
همسر امام رضا سَبیکهٔ نوبیّه [۲۲]یا خَیزُران[۲۳] نام داشت که مادر امام جواد(ع) بود.[۲۴] در منابع تاریخی و حدیثی، از همسر دیگری هم برای امام رضا سخن آمده و گفته شده دختر مأمون بوده است.[۲۵] به گزارش شیخ صدوق، پس از آنکه مأمون امام رضا را ولیعهد خود کرد، دخترش امحبیب را به عقد او درآورد.[۲۶]
شیخ صدوق، شیخ مفید، ابنشهرآشوب و طبرسی نوشتهاند امام رضا تنها یک فرزند داشته که امام جواد بوده است؛[۲۷] بااینحال، بهنوشتهٔ سید محسن امین نویسندهٔ اَعیانُالشیعه، در برخی از منابع، فرزندان دیگری هم برای او ذکر شده است.[۲۸]
در قزوین، آرمگاهی به نام امامزاده حسین وجود دارد که مستوفی، مورخ قرن هشتم قمری، او را فرزند امام رضا(ع) دانسته است؛[۲۹] البته کِیاء گیلانی، نسبشناس، نسب او را به جعفر طَیّار رسانده است.[۳۰] در برخی از منابع هم او برادر امام رضا(ع) خوانده شده است.[۳۱]
خواهران و برادران
ابراهیم، شاهچراغ ، حمزه، اسحاق از جمله برادران و فاطمهٔ معصومه و حکیمه از خواهران امام رضا(ع) هستند.[۳۲] از میان خواهران و برادران امام رضا(ع)، شناختهترینشان فاطمهٔ معصومه است که عالمان شیعه جایگاه والایی برای او قائلاند و روایاتی درخصوص منزلت او و اهمیت زیارتش نقل میکنند.[۳۳] او در ایران و در قم دفن شده است. حرم حضرت معصومه را باشکوهترین و مشهورترین آرامگاه ایران، پس از حرم امام رضا می دانند.[۳۴]
نص بر امامت امام رضا(ع)
از دیدگاه شیعه، امام از جانب خدا تعیین میشود و یکی از راههای شناخت او، نص یعنی تصریح پیامبر(ص) یا امام قبلی به امامت امام پس از خود است.[۳۵] در کتابهای حدیثی شیعه، احادیثی از امام کاظم(ع) وجود دارد که در آنها به امامت امام رضا(ع) تصریح شده است. برای مثال، در کتابهای کافی، [۳۶] ارشاد، [۳۷] اِعلامُالْوریٰ[۳۸] و بِحارُالْانوار، [۳۹] بخشی ویژهٔ نص بر امامت امام رضا وجود دارد که روایات مربوط در آنها گرد آمده است.
برای نمونه، کلینی در روایتی آورده است داوود رَقّی از امام کاظم(ع) از امامِ پس از وی سؤال کرد و او با اشاره به امام رضا گفت: «این صاحب شما پس از من است.»[۴۰] شیخ مفید هم در حدیثی، از محمد بن اسحاق نقل کرده: «از امام کاظم پرسیدم آیا به من نمیگویی دینم را از چهکسی بگیرم؟ او پاسخ داد: از پسرم علی (امام رضا)؛ روزی پدرم (امام صادق) دست مرا گرفت و به نزد قبر پیامبر(ص) برد و فرمود: پسرم، خداوند فرموده من در زمین جانشینی قرار میدهم[۴۱] و خداوند وقتی قولی میدهد، به آن عمل میکند.»[۴۲]
دوران امامت
دورهٔ ابتدایی امامت امام رضا مصادف با خلافت هارونالرشید بود که امام کاظم را به قتل رسانده بود. بهگفتهٔ پژوهشگران، هارون بهعلت نگرانی از پیامدهای قتل امام کاظم، مزاحم امام رضا نمیشد و ازاینرو وی آزادی بیشتری داشت و تقیه نمیکرد و بهصورت آشکار، مردم را به امامت خود فرامیخواند.[۴۳] کلینی در کافی روایتی آورده که طبق آن محمد بن سِنان به امام رضا(ع) میگوید تو با دعوت آشکارت به امامت، خود را بر سر زبانها انداخته و در معرض قتل انداختهای. امام رضا پاسخ میدهد: «همانطور که پیامبر میگفت اگر ابوجهل مویی از سر من کم کند، شهادت بدهید که من پیامبر نیستم، من هم به شما میگویم اگر هارون مویی از سر من کم کند، شهادت بدهید که امام نیستم.»[۴۴]
شکلگیری واقفیه
بهگفتهٔ رسول جعفریان، تاریخپژوه، پس از شهادت امام کاظم(ع)، بنا به عللی چون وجود تقیه، فرصتطلبی برخی که اموالی از امام کاظم(ع) نزدشان بود و وجود برخی روایات نادرست، میان شیعیان دربارهٔ جانشین وی اختلاف پیش آمد.[۴۵] در این میان، فرقهای در شیعه شکل گرفت که میگفت امام کاظم(ع) نمرده و مهدی موعود است. این گروه به واقفیه شهرت یافت.[۴۶] البته بیشتر اصحاب امام کاظم امامتِ امام رضا را پذیرفتند.[۴۷]
ولایتعهدی امام رضا(ع)
ولایتعهدی امام رضا(ع) را مهمترین رویداد دورهٔ زندگی سیاسی او دانستهاند.[۴۸] این رویداد یکی از مسائل بحثبرانگیز در تاریخ اسلام است که هم از نظر سیاسی و هم از نظر کلامی (منافاتداشتن پذیرش ولایتعهدی با عصمت امام)[۴۹] اهمیت دارد.[۵۰]
بهگفتهٔ شیخ مفید، متکلم و فقیه شیعه (درگذشت: ۴۱۳ق)، مأمون، با تهدید امام رضا به قتل، او را به پذیرش ولایتعهدی مجبور کرد.[۵۱] امام رضا(ع) هم، در مقابل، شرط کرد در امور حکومتی هیچ دخالتی نکند.[۵۲] بدین ترتیب، امام رضا از مدینه به مرو در خراسان، پایتخت حکومت مأمون انتقال داده شد.[۵۳]
عالمان شیعه میگویند مأمون برای زیر نظر گرفتن امام رضا،[۵۴] خاموشکردن انقلاب علویها[۵۵] و مشروعیتبخشیدن به خلافت خود[۵۶] او را ولیعهد کرد.
مأمون در ۷ رمضان سال ۲۰۱ق، مراسم ولایتعهدی را برگزار کرد و مردم و کارگزاران حکومت با امام بیعت کردند.[۵۷] از آن پس، بهدستور مأمون، خطبهها را به نام امام خواندند و سکهها را به نامش ضرب کردند.[۵۸]
میگویند امام رضا(ع) از موقعیت پیشآمده بهنفع تشیع بهره برد و توانست بسیاری از معارف اهلبیت(ع) را برای عموم مردم بیان کند.[۵۹]
بیان حدیث سلسلة الذهب
بهنقل محدثانی چون شیخ صدوق و شیخ طوسی، امام رضا در سفر به مرو، هنگام عبور از نیشابور، بهدرخواست عالمان این شهر، حدیثی قدسی گفت[۶۰] که به حدیث سلسلةالذهب (یعنی زنجیرهٔ طلایی) مشهور شده است.[۶۱] احتمال دادهاند علت شهرت این حدیث به سلسلةالذهب این باشد که تمام سلسلهسندش تا خدا معصوماند یا اینکه به این علت است که یکی از امیران سامانی حدیث را با طلا نوشته و امر کرده بود وقتی مرد، آن را با او دفن کنند.[۶۲] حدیث سلسلةالذهب، برپایهٔ نقل شیخ صدوق، به این شرح است:
اللَّه َ عَزَّ وَ جَلّ یقُولُ: لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حِصْنِی فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِی أَمِنَ مِنْ عَذَابِی قَالَ فَلَمَّا مَرَّتِ الرَّاحِلَةُ نَادَانَا بِشُرُوطِهَا وَ أَنَا مِنْ شُرُوطِهَا
...خداوند عَزَّوَجَل میفرماید: «لا اله الا الله» دژ و حصار من است. هرکس که در دژ من درآید از عذابم در امان است. زمانی که مَرکب به راه افتاد، امام رضا(ع) گفت: البته با شرایطش، و من جزو شرایط آنم.[۶۳]
نماز عید فطر
ماجرای نماز عید فطر امام رضا(ع) در کتابهای حدیثیای چون کافی و عُیونُ اَخبارِ الرِّضا گزارش شده است.[۶۴] طبق این گزراش، پس از ولایتعهدی امام رضا، مأمون از او خواست نماز عید فطر را اقامه کند؛ اما او شرطش از پذیرش ولایتعهدی، مبنی بر دخالتنکردن در امور خلافت را به مأمون یاد آورد و آن را نپذیرفت؛ اما پس از اصرار مأمون، امام به او گفت پس من مانند رسول خدا و امام علی(ع) به نماز خواهم رفت و مأمون پذیرفت.[۶۵]
صبح روز عید، امام رضا غسل کرد، عمامهٔ سفید بر سر بست و همراه با یارانش، با پای برهنه بیرون آمد و شروع به تکبیرگفتن کرد. سپس راه افتاد و مردم با او همراه شدند. هر ده قدم که برمیداشت میایستاد و سه بار تکبیر میگفت. تمام شهر تحت تأثیر این رفتار امام، به گریه و ضجه افتاده بود. خبر به گوش مأمون رسید. فضل بن سهل، وزیر مأمون، به او گفت اگر رضا با این حالت به محل نماز برسد، مردم شهر با او همراه میشوند و برضد تو میشورند. مصلحت آن است که از او بخواهی تا برگردد. بدین ترتیب، مأمون کسی را نزد امام فرستاد و از او خواست برگردد. امام هم کفشهایش را پوشید و به خانه برگشت.[۶۶]
رسول جعفریان، تاریخپژوه، این داستان را یکی از دلایل تیرگی رابطهٔ مأمون با امام رضا(ع) دانسته است.[۶۷]
تأثیر امام رضا بر گسترش شیعه در ایران
امام رضا تنها امام از امامان شیعه است که در ایران دفن شده است.[۶۸] رسول جعفریان آمدن امام رضا به ایران را یکی از عوامل گسترش شیعه در این کشور میداند. او از شیخ صدوق نقل میکند که امام رضا در مسیر حرکتش از مدینه به مرو، در هر شهری از ایران که اقامت میگزید، مردم سراغش میآمدند و سؤالاتشان را از او میپرسیدند و امام رضا(ع) پاسخ آنها را براساس احادیثی میداد که راویانِ سندشان امامان پیش از او تا امام علی(ع) و پیامبر(ص) بودند و همین ارجاع به امامان، از عوامل توسعهٔ تفکر شیعی بود.[۶۹]
بهگفته وی، وجود امام در خراسان باعث آشنایی بیشتر مردم با شخصیت او بهعنوان امام شیعیان شد و همین، علاقمندان شیعه را روزبهروز بیشتر کرد. او، جایگاه علمی امام و علویبودن او را مهمترین عامل در توسعهٔ مذهب شیعه در ایران میشمارد.[۷۰]
همچنین شرکت امام در مناظراتی که مأمون میان امام و مخالفانش در زمینههای امامت و نبوت برپا میکرد و برتری امام در آنها شخصیت علمی امام را به مردم نشان میداد. یکی از شواهد در این زمینه حدیثی است که شیخ صدوق نقل کرده و طبق آن، به مأمون خبر دادند امام رضا جلسات کلامی برگزار میکند و مردم جذب او شدهاند و مأمون دستور داد مردم را از جلسه امام بیرون کنند.[۷۱]
در شهرها و مناطق مختلف ایران، بناهایی همچون مسجد و حمام و قدمگاه، بهنام امام رضا نامگذاری شده که محل استقرار او در مسیر حرکتش به مرو بوده و جعفریان این را از شواهد تأثیر آمدن امام رضا(ع) به ایران در گسترش شیعه در این کشور میداند.[۷۲] از جملهٔ این بناها مسجد امام رضا در شهر اهواز، قدمگاههای منسوب به او در شهرهای مختلف همچون شوشتر، دزفول، یزد، دامغان و نیشابور و نیز حمام رضا در نیشابور است.[۷۳] او مینویسد هرچند ارتباط برخی از این مکانها با امام رضا ممکن است درست نباشد، علاقهٔ شیعی مردم ایران را نشان میدهد.[۷۴]
نحوهٔ شهادت
اللّهُمَّ صَلِّ عَلَی عَلِی بْنِ مُوسَی الرِّضَا الْمُرْتَضَی الْإِمامِ التَّقِی النَّقِی وَحُجَّتِک عَلَی مَنْ فَوْقَ الْأَرْضِ وَمَنْ تَحْتَ الثَّرَی الصِّدِیقِ الشَّهِیدِ صَلاةً کثِیرَةً تامَّةً زاکیةً مُتَواصِلَةً مُتَواتِرَةً مُتَرادِفَةً کأَفْضَلِ مَا صَلَّیتَ عَلَی أَحَدٍ مِنْ أَوْلِیائِک
خدایا، درود فرست بر علی بن موسی الرّضا، امامِ پسندیدهٔ باتقوای بیعیب، و حجتت بر هرکه روی زمین و هرکه زیرِ آن است، آن راستگوی شهید؛ درودی بسیار و کامل و پاک و بههمپیوسته و پیاپی و درپیهم، مانند برترین درودی که بر یکی از اولیایت فرستادهای. |
| ابنقولویه، کاملالزّیارات، ۱۳۵۶ش، ص۳۰۹. |
گزراشهای متفاوتی در خصوص نحوهٔ شهادت امام رضا در دست است. سید جعفر مرتضی عاملی (درگذشت: ۱۴۴۱ق) تاریخپژوه، نوشته است عالمان شیعه، بهجز اندکی، اتفاقنظر دارند که امام رضا بهدستور مأمون به شهادت رسیده است. همچنین بسیاری از عالمان و مورخان اهلسنت هم معتقدند یا بیشتر احتمال میدهند که او به مرگ طبیعی از دنیا نرفته است.[۷۵]
برپایهٔ کتاب تاریخ یعقوبی (تألیف: قرن۳ق)، مأمون از مرو به قصد رفتن به بغداد خارج شد و امام رضا را که ولیعهدش بود با خود همراه کرد.[۷۶] وقتی به طوس رسیدند، امام رضا بیمار شد و پس از سه روز، در قریهای به نام نوقان درگذشت. همو مینویسد گفته شده علی بن هشام سردار مأمون، با انار امام را مسموم کرد.[۷۷] طبری، تاریخنگار اهلسنت هم در تاریخش (تألیف: ۳۰۳ق) صرفاً گزارش کرده که امام در حال خوردن انگور بود که ناگهان جان باخت.[۷۸]
شیخ مفید متکلم و فقیه شیعه، در تصحیحالاعتقاد، با تردید، از کشتهشدن امام رضا سخن گفته است؛ اما احتمال کشتهشدن او را قوی دانسته است؛[۷۹] اما در کتاب دیگرش، الارشاد، روایتی نقل کرده که طبق آن، امام رضا، بهدستور مأمون با آب انار مسموم شده است.[۸۰] شیخ صدوق هم روایاتی نقل کرده که برپایهٔ آنها مأمون امام رضا را بهوسیلهٔ انگور[۸۱] یا انار[۸۲] یا با هردو[۸۳] مسموم کرده است. برای اثبات شهادت او به روایت ما منّا إلا مقتولٌ شهیدٌ که بر شهادت همه ائمه دلالت دارد[۸۴] نیز استناد میشود.[۸۵]
حرم امام رضا(ع)
پس از شهادت امام رضا(ع)، مأمون، او را در باغ یا دارالامارهٔ حُمَید بن قَحطَبهٔ طائی از فرماندهان عباسی، نزدیک روستای سناباد دفن کرد. پیش از آن، هارون خلیفهٔ عباسی، پدر مأمون در آنجا دفن شده بود و ازاینرو به بقعهٔ هارونیه شهرت داشت.[۸۶] امام رضا تنهاامامی است که در ایران دفن شده است.[۸۷]
نوشتهاند در طول قرنها، مزار امام رضا موردعلاقهٔ همه مسلمانان مناطق خراسان بوده و افزون بر شیعیان، اهلسنت نیز به زیارت او میرفتند.[۸۸]
آرامگاه امام رضا بهتدریج به یکی از زیارتگاههای جهان اسلام و بهویژه شیعه تبدیل شد. زیارت امام رضا یکی از باورهای مهم در زندگی مردم است. محل دفن امام رضا به مَشهدُالرّضا شهرت یافت و امروزه شهر مشهد نامیده میشود. میگویند بهعلت استقبال فراوان به زیارت امام رضا، شهر مشهد دومین شهر زیارتی جهان شناخته میشود.[۸۹]
اصحاب
شیخ طوسی در کتاب رجالش، نام حدود ۳۲۰ نفر را بهعنوان اصحاب امام رضا(ع) ذکر کرده است.[۹۰] در برخی دیگر از منابع، رقمهای دیگری در این زمینه ذکر شده است.[۹۱] محمد مهدی نجف، در کتاب اَلجامعُ لِرُواةِ اَصحابِ الامامِ الرّضا، از منابع مختلف شیعه، نام ۸۳۱ نفر را بهعنوان راوی و اصحاب امام رضا(ع) گرد آورده است.[۹۲] برخی از اصحاب وی، بهنقل شیخ طوسی عبارتاند از:
محمد بن عمر کَشّی، از رجالیان شیعه در قرن چهارم قمری، شش تن از اصحاب امام رضا(ع) را جزو اصحاب اِجماع دانسته که بدین شرحاند: یونس بن عبدالرحمن، صفوان بن یحیی، اِبناَبیعُمَیر، عبدالله بن مُغَیره، حسن بن محبوب و احمد بن اَبینصر بَزَنطی.[۹۴]
کتابهای منسوب به امام رضا(ع)
بهجز احادیثی که در کتابهای حدیثی، از امام رضا(ع) نقل شده، نگارش کتابهایی نیز به خود وی نسبت داده شده که البته عالمان شیعه، در خصوص صحت انتساب بیشتر آنها به او تردید دارند:
- طِبُّالرّضا یا رسالهٔ ذهبیه: این کتاب در زمینهٔ پزشکی است. میگویند طبالرضا میان عالمان شیعه مشهور بوده و آنها آن را قبول کردهاند.[۹۵]
- صَحیفةُالرّضا: این کتاب در زمینهٔ فقه است. بیشتر عالمان شیعه انتساب آن به امام رضا(ع) را تأیید نکردهاند.[۹۶]
- اَلفقهُ الرَّضوی: بهگفته سید محمدجواد فضلالله، بیشتر عالمان شیعه انتساب این کتاب به امام رضا(ع) را نپذیرفتهاند. البته در این میان، گروهی چون محمدباقر مجلسی، محمدتقی مجلسی، بحرالعلوم، یوسف بَحرانی معروف به صاحبْحَدائِق و محدث نوری آن را نوشتهٔ امام رضا میدانند.[۹۷]
- مَحضُ الاسلام و شَرائِعُ الدّین: این کتاب را شیخ صدوق از فضل بن شاذان نقل کرده است؛ اما بهخاطر ثقهنبودن راویان سند آن و همچنین وجود مطالبی در آن که مخالف احکام مسلم فقهی است، میگویند اطمینانی به صدور این کتاب از امام رضا نیست.[۹۸]
مناظرات
بهگفته رسول جعفریان، در دورهٔ امام رضا(ع) مباحث کلامی میان مسلمانان بسیار گسترش یافته بود و میان گروههای مختلف فکری اختلافنظر بسیار وجود داشت. خلفای عباسی هم، بهویژه مأمون، وارد این مباحثات میشدند. به همین علت، بسیاری از روایاتی که از امام رضا(ع) نقل شده در زمینهٔ کلام است که بهصورت پرسشوپاسخ و یا مناظره صورت گرفته است. مباحث مربوط به امامت، توحید، صفات خدا، و جبر و اختیار از جمله این مباحث بوده است.[۹۹]
پس از آمدن امام رضا به مرو، مأمون جلسات علمی متعددی با حضور عالمان مختلف برگزار میکرد و از امام رضا میخواست که در آنها شرکت کند.[۱۰۰] در این جلسات، امام رضا مناظراتی با عالمان ادیان و مذاهب مختلف انجام داده که متنشان در کتابهای حدیثی شیعه، همچون کافی نوشتهٔ کلینی، توحید و عُیونُ اَخبارِ الرِّضا نوشتهٔ شیخ صدوق و احتجاج نوشتهٔ احمد بن علی طَبرسی آمده است. برخی از این مناظرات بدین شرحاند:
- مناظره دربارهٔ توحید؛[۱۰۱]
- مناظره با سلیمان مَرْوزی دربارهٔ بِدا و ارادهٔ خدا؛[۱۰۲]
- مناظره با ابوقُرّه دربارهٔ جسمبودن یا نبودن خدا؛[۱۰۳]
- مناظره با جاثَلیق نصرانی دربارهٔ نبوت پیامبر اسلام(ص) و بشربودن عیسای نبی؛[۱۰۴]
- مناظره با رأسالجالوت دربارهٔ نبوت پیامبر اسلام(ص)؛[۱۰۵]
- مناظره با عالم زرتشتی دربارهٔ اثبات نبوّت حضرت موسی، حضرت عیسی و حضرت محمد(ص)؛[۱۰۶]
- مناظره با عِمران صابی دربارهٔ وجود خدا و صفات او.[۱۰۷]
از شیخ صدوق نقل میکنند که هدف مأمون از برپایی این جلسات مناظره آن بود که امام رضا(ع) در تقابل با بزرگان فرقههای مختلف شکست بخورد و منزلت علمی و اجتماعیاش تضعیف شود؛ اما هرکه با امام رضا(ع) مناظره میکرد، در نهایت، به منزلت علمی وی اقرار مینمود و استدلال او را میپذیرفت.[۱۰۸]
جایگاه نزد اهلسنت
ابنحجر عَسقَلانی (۷۷۳–۸۵۲ق) محدث و تاریخنگار اهلسنت نَسَب، علم و فضل امام رضا(ع) را ستوده[۱۰۹] و گفته او درحالیکه بیست و چند سال بیشتر نداشت، در مسجدالنبی فتوا میداد[۱۱۰] یافعی از عالمان قرن هشتم قمری اهلسنت نیز از امام رضا(ع) با عنوان پیشوای «جلیل» و «مُعَظَّم» و یکی از امامان دوازدهگانه مذهب امامیه یاد کرده که مأمون میان خاندان بنیهاشم هیچکس را بهتر و سزاواتر به خلافت نیافت و با او بیعت کرد.[۱۱۱]
بهسخن رسول جعفریان، حاکم نیشابوری، محدث و فقیه شافعیمذهب در قرن چهارم قمری، کتابی با عنوان «مَفاخِرُالرِّضا» دربارهٔ امام رضا(ع) نوشته که از بین رفته و فقط بخش اندکی از آن در کتاب اَلثّاقِب فِی الْمَناقِب اثر اِبنحمزهٔ طوسی باقی مانده است.[۱۱۲]
او چند تن از عالمان اهلسنت را که تا قرن ششم به زیارت امام هشتم رفتهاند، معرفی کرده است. از جملهٔ آنها ابوبکر محمد بن خُزَیْمه، محدث مشهور اهلسنت در قرن سوم و چهارم هجری، ابوعلی ثقفی، از عالمان نیشابور، ابوحاتم محمد بن حبان بستی (درگذشت: ۳۵۴)، محدث و رجالشناس، حاکم نیشابوری (۳۲۱-۴۰۵ق) محدث بنام، ابوالفضل بیهقی (۳۸۵-۴۷۰ق) مورخ برجستهٔ ایرانی و امام محمد غزالی عالم و عارف مشهور قرن پنجم.[۱۱۳]
گزارشهایی هم از عالمان اهلسنت در زمینهٔ زیارت امام رضا در دست است. مثلاً ابنحِبّان، محدث اهلسنت در قرن سوم و چهارم هجری گفته است که بارها به زیارت قبر علی بن موسی در مشهد میرفتم و با توسل به آن حضرت مشکلاتم برطرف میشد.[۱۱۴] ابنحجر عسقلانی هم گزارش کرده که ابوبکر محمد بن خُزَیْمه، فقیه، مفسر و محدث اهلسنت در قرن سوم و چهارم هجری، و ابوعلی ثقفی، از عالمان نیشابور، همراه دیگرانی از اهلسنت به زیارت قبر امام رضا(ع) رفتهاند. راوی این حکایت به ابنحجر گفته است: «ابوبکر بن خزیمه چنان به بزرگداشت این بقعه و فروتنی و زاری نزد آن پرداخت که ما متحیر شدیم.»[۱۱۵]
آثار هنری و فرهنگی
دربارهٔ امام رضا(ع)، آثار هنری مختلفی در قالب شعر و رمان و فیلم و نقاشی و ... تولید شده است:
آثار ادبی
ای علی موسَیالرّضا، ای پاکمرد یثربی، در توس خوابیدهمن تو را بیدار میدانمزندهتر، روشنتر از خورشید عالمتاب
از فروغ و فَرّ و شورِ زندگی سرشار میدانم
گرچه پندارند دیری هست، همچون قطرهها در خاکرفتهای در ژرفنای خواب
لیکن ای پاکیزهباران بهشت، ای روح، ای روشنای آب،
من تو را بیدار، ابری پاک و رحمتبار میدانم. [۱۱۶]
اشعار فراوانی دربارهٔ امام رضا(ع) سروده شده است.[۱۱۷] بهگفتهٔ نویسندگان کتاب مدایح رضوی در شعر فارسی، ظاهراً سنایی غزنوی، از شاعران قرن پنجم قمری، نخستین شاعری است که در مدح امام رضا(ع) شعر سروده است و اگر پیش از او نیز دراینباره سرودهای بوده، یا از بین رفته یا در دسترس نیست.[۱۱۸] قصیدهٔ زیر از آنِ اوست:
به نظر آنان، تا زمان تیموریان و صفویان، اشعار درباره امام رضا(ع) اندک بود؛ اما از زمان صفویه فزونی یافت.[۱۲۰] در کتاب مدایح رضوی در شعر فارسی، قصیدههایی از ۷۲ شاعر فارسیزبان[۱۲۱] در مدح امام رضا(ع) از سنایی غزنوی تا دوران معاصر گرد آورده شده است.[۱۲۲] «قطعهای از بهشت» اثر حبیبالله چایچیان متخلّص به حسان[۱۲۳] و «با آلعلی هرکه در افتاد ورافتاد» اثر نسیم شمال، روحانی و شاعر دورهٔ مشروطیت، از جمله اشعار درباره امام هشتم است.[۱۲۴] قطعهای از بهشت چنین است:[۱۲۵]
رمانهایی نیز درباره امام رضا(ع) نگارش شده که از آن جمله است: به بلندای آن ردا، از سید علی شجاعی؛ اقیانوس مشرق، از مجید پورولی کلشتری؛ و راز آن بوی شگفت، نوشتهٔ فریبا کلهر.[۱۲۶]
آثار سینمایی و تلویزیونی
برخی از آثار سینمایی و تلویزیونی مستند و نمایشی با محوریت امام رضا(ع) بدین شرح است:[۱۲۷]
- فیلم مستند یا ضامن آهو، به کارگردانی پرویز کیمیاوی که در سال ۱۳۵۰ش ساخته شد: کیمیاوی در این اثر کوشیده حسوحال یک روز زیارتی در حرم امام رضا(ع) را به تصویر بکشد.[۱۲۸] مجید مجیدی، کارگردان سینما، این فیلم را یکی از شاهکارهای مستندی دانسته که دربارهٔ امام هشتم (ع) ساخته شده است.[۱۲۹]
- مجموعهٔ تلویزیونی ولایت عشق، به کارگردانی مهدی فخیمزاده دومین و مهمترین سریال در رابطه با امام رضا(ع) شمرده شده است. این فیلم که در سال ۱۳۷۶ش ساخته شد، به تبیین تاریخ امامت امام رضا(ع) از مدینه تا مرو و شهادت او پرداخته است.[۱۳۰]
- مستند رضای رضوان، از مجید مجیدی، محصول سال ۱۳۸۴ش، فیلمی است که روایتکنندهٔ شوق خادمان حرم امام رضا(ع) به خدمت به زائران حرم است.[۱۳۱]
- فیلم سینمایی هر شب تنهایی، ساختهٔ رسول صدر عاملی در سال ۱۳۸۶ش، با داستانی که در حرم امام رضا(ع) میگذرد، از اولین آثار سینمایی است که قسمتهای عمده آن در حرم امام رضا(ع) فیلمبرداری شده است. این فیلم روایت تحول مثبتی است که پس از زیارت، در درون یک زن افسرده و پریشان اتفاق میافتد.[۱۳۲]
- فیلم سینمایی شب، به کارگردانی رسول صدر عاملی در سال ۱۳۸۶ش روایتگر شوق یک متهمِ دستبندزده برای زیارت حرم امام رضا(ع) است.[۱۳۳]
- فیلم سینمایی روز هشتم، ساختهٔ مهدی کرمپور در سال ۱۳۸۸ش، از دیگر آثار نمایشی درباره امام رضا(ع) است که از شبکههای مختلف سیما در ایران پخش شده است.[۱۳۴]
- فیلم سینمایی زیارت، به کارگردانی صادق کرمیار در سال ۱۳۸۸ش، روایتی از زندگی انسانهای گرفتاری است که با آمدن به مشهد و زیارت حرم امام رضا(ع) مشکلات اقتصادیشان رفع میشود.[۱۳۵]
- فیلم تلویزیونی بیا از گذشته حرف بزنیم، ساختهٔ حمید نعمتالله راوی زیارت حرم امام رضا(ع) از نگاه سه زن سالخورده است.[۱۳۶]
- فیلم سینمایی بدون قرار قبلی، به کارگردانی بهروز شعیبی، دربارهٔ زیارتی است که بدون مقدمه، برای شخصیت اصلی داستان اتفاق میافتد و در او و فرزندش که مبتلا به بیماری اوتیسم است، تغییرات مثبتی ایجاد میکند.[۱۳۷]
تابلوی ضامن آهو
تابلوی ضامن آهو، اثر محمود فرشچیان، داستان ضمانت امام رضا(ع) برای یک آهو را به تصویر کشیده است. براساس گزارشِ برخی خبرگزاریها، این تابلو در دو نسخه خلق شده است: یکی در سال ۱۳۵۸ش و دیگری در سال ۱۳۸۹ش که به آستان قدس رضوی اهدا شد.[۱۳۸]
کنگرهٔ جهانی امام رضا(ع)
کنگرهٔ جهانی امام رضا(ع) مجموعههمایشهایی است که دربارهٔ امامان، مخصوصاً امام رضا(ع) برگزار میشود.[۱۳۹] نخستینِ این همایشها در سال ۱۳۶۳ برگزار شده است.[۱۴۰] هدف از تشکیل این کنگره، آغاز حرکتی علمی، فرهنگی و تحقیقاتی در زمینه شناختن و شناساندن ائمه معصوم بهویژه امام رضا(ع) بیان شده است.[۱۴۱]
جشنواره بینالمللی امام رضا(ع)
بهگزارش بنیاد بینالمللی فرهنگیهنری امام رضا، جشنوارهٔ بینالمللی امام رضا(ع)، هر سال، با آغاز دهه کرامت، از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران در استانهایی از ایران و همچنین برخی از کشورهای دیگر برگزار میشود. این جشنواره رویکرد علمی، پژوهشی، فرهنگی و هنری دارد و با فراخوان ارسال آثار در این زمینهها، برگزیدگان را معرفی میکند.[۱۴۲]
برنامههای بینالمللی این جشنواره در خارج از کشور با محوریت سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و همکاری نهادهای فرهنگی مرتبط با خارج کشور، بهویژه مجمع جهانی اهلبیت، جامعة المصطفی العالمیة و مرکز مدارس خارج از کشور انجام میشود.[۱۴۳]
کتابشناسی
کتابهای متعددی دربارهٔ امام رضا(ع) به زبانهای مختلفی همچون فارسی، عربی و انگلیسی نگارش شده که در کتابهای کتابشناختی، مانند کتابنامه امام رضا(ع) اثر علیاکبر الهی خراسانی، کتابشناسی امام رضا(ع) از سلمان حبیبی، و گزیدهٔ کتابشناسی امام رضا(ع) نوشتهٔ هادی ربانی گردآوری و معرفی شدهاند.
در کتاب کتابشناسی امام رضا(ع)، بیش از هزار کتاب در شانزده فصل نام برده شده است. در فصل چهاردهم، کتابهای ترجمهشده از زبانهای خارجی مانند اردو، ترکی، آلمانی، انگلیسی، فرانسه و تایلندی معرفی شدهاند.[۱۴۴] برخی از کتابهای مستقل درباره امام رضا(ع) از این قرار است:
- مُسنَدُ الاِمامِ الرِّضا اَبیالْحسن علیِّ بن موسی علیهماالسّلام: در این اثر، آنچه دربارهٔ امام رضا(ع) در کتابهای مختلف، از محدثان و اصحاب امامان روایت شده، توسط عزیزالله عطاردی گرد آمده است. برخی از مطالب این کتاب بدین شرح است: القاب امام رضا، امامت وی، سیرهٔ عملی، فضایل اخلاقی، سفر امام رضا(ع) از مدینه به خراسان، فضیلت زیارت وی، نام فرزندان و برادران و خاندان و اصحاب امام، و کراماتی که در مرقد او واقع شده است؛[۱۴۵]
- اَلحیاةُ السّیاسیةُ لِلْامامِ الرّضا(ع)، نوشتهٔ سید جعفر مرتضی عاملی: این کتاب با عنوان «زندگی سیاسی هشتمین امام»، بهدست سید خلیل خلیلیان به فارسی ترجمه شده است؛
- اَلامامُ الرِّضا علیهالسلام؛ تاریخٌ و دراسةٌ، اثر سید محمدجواد فضل الله: ترجمهٔ این کتاب به فارسی، با عنوان «تحلیلی از زندگانی امام رضا(ع)» توسط محمدصادق عارف انجام شده است؛
- حیاةُ الْامام علیِّ بنِ موسَی الرِّضا(ع)؛ دراسةٌ و تحلیلٌ، اثر باقر شریف قَرَشی: این اثر با عنوان «پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا(ع)» توسط سید محمد صالحی، به فارسی و به قلم جاسم رشید، به انگلیسی ترجمه شده است.
- اَلاِمامُ الرِّضا(ع) عِندَ اَهلِ السُّنّه: این کتاب نوشتهٔ محمدمحسن طبسی است و به زبانهای فارسی، انگلیسی و اردو ترجمه شده است؛
- حکمتنامه رضوی، در چهار جلد از محمد محمدی ریشهری، با همکاری جمعی از پژوهشگران؛
- فرازهایی از زندگانی امام رضا(ع)، اثر محمدرضا حکیمی که به زبانهای انگلیسی، روسی، ترکی و مالایو ترجمه شده است؛[۱۴۶]
- صیحفهٔ رضویهٔ جامعه، نوشتهٔ سید محمدباقر ابطحی که به زبانهای انگلیسی، اردو و ترکی ترجمه شده است؛[۱۴۷]
- سیرهٔ علمی و علمی امام رضا(ع)، تألیف عباسعلی زارعی سبزواری؛
- دانشنامه امام رضا(ع) که با همکاری سه نهادِ جامعةُ الْمصطفی الْعالَمیه، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بنیاد بینالمللی فرهنگیهنری امام رضا(ع)، تاکنون، دو جلد آن منتشر شده است.[۱۴۸]
پانویس
- ↑ عاملی، الحیاة السیاسیة للامام الرضا، ۱۴۰۳ق، ص۱۳۹.
- ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۱۴، ۱۶. طبرسی، اعلامالوری، ج۲، ص۴۰.
- ↑ امین، اعیانالشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۱۲-۱۳.
- ↑ امین، اعیانالشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۱۲.
- ↑ عاملی، الحیاة السیاسیة للامام الرضا، ۱۴۰۳ق، ص۱۳۹-۱۴۰.
- ↑ طبرسی، اعلامالوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۴۱-۴۲.
- ↑ امین، اعیانالشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۱۳.
- ↑ طبرسی، اعلامالوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۶۴-۶۵.
- ↑ نگاه کنید به میرآقایی، «ضامن آهو و تجلی آن در شعر فارسی،» ص۱۱-۱۳.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۹، ص۵۵.
- ↑ ناجی ادریس، «لماذا اشتهر الامام الرضا(ع) بغریب الغرباء»، وبگاه خبرگزاری براثا.
- ↑ امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۴، ص۱۰۰.
- ↑ دهخدا، لغتنامهٔ دهخدا، ذیل واژهٔ «ثامنالائمه».
- ↑ امین، اعیانالشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۱۳.
- ↑ سیوطی، تاریخالخلفاء، ۱۴۱۷ق، ص۳۶۳.
- ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۱۳.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۹، ص۳.
- ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۲۱.
- ↑ قرشی، حیاة الامام الرضا، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۲۵.
- ↑ ابنشهرآشوب، مناقب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۳۶۶.
- ↑ طبری، دلائلالامامه، ۱۴۱۳ق، ص۳۵۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۹۲؛ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۷۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۹۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۹۲؛ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۷۳.
- ↑ سیوطی، تاریخ الخلفاء، ۱۴۱۷ق، ص۳۶۳؛ ابنشهرآشوب، مناقب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۳۶۷؛ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۴۷.
- ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۴۷.
- ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۲۵۰؛ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۷۱؛ ابنشهرآشوب، مناقب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۳۶۷؛ طبرسی، اعلامالوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۸۶.
- ↑ امین، اعیانالشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۱۳.
- ↑ مستوفی، نزهةالقلوب، ۱۳۸۱ش، ص۱۰۰.
- ↑ کیاء گیلانی، سراجالانساب، ۱۴۰۹ق، ص۱۷۹.
- ↑ مدرسی طباطبایی، برگی از تاریخ قزوین، ۱۳۶۱ش، ص۱۲.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۴۴.
- ↑ شوشتری، تواریخ النبی و الآل، ۱۳۹۱ق، ص۶۵.
- ↑ سجادی، «آستانهٔ حضرت معصومه»، ص۳۵۸.
- ↑ فاضل مقداد، ارشاد الطالبین، ۱۴۰۵ق، ص۳۳۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۱۱-۳۱۹.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۴۷-۲۵۳.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۴۳-۵۲.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۹، ص۱۱-۲۸.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۱۲.
- ↑ بقره، آیه ۳۰.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۴۹.
- ↑ ناجی، «الرضا، امام».
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۲۵۷-۲۵۸.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۴۲۷-۴۲۸.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۴۲۹.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۴۲۷.
- ↑ افتخاری، امام رضا(ع)، مأمون و موضوع ولایتعهدی، ۱۳۹۸ش، ص۱۰۴؛ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه(ع)، ۱۳۸۷ش، ص۴۳۰.
- ↑ سیدِ مرتضی، تنزیهالانبیا(ع)، ۱۳۷۷ش، ص۱۷۹؛ طوسی، تلخیصالشافی، ۱۳۸۲ش، ج۴، ص۲۰۶.
- ↑ باغستانی، «الرضا، امام (ولایتعهدی)»، ص۸۳.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۵۹.
- ↑ شیخ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۸۹.
- ↑ یعقوبی، تاریخالیعقوبی، دارصادر، ج۲، ص۴۶۵.
- ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۷۰.
- ↑ عاملی، الحیاة السیاسیة للامام الرضا(ع)، ۱۴۰۳ق، ص۲۲۶.
- ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۷۰.
- ↑ یعقوبی، تاریخالیعقوبی، دارصادر، ج۲، ص۴۴۸.
- ↑ یعقوبی، تاریخالیعقوبی، دارصادر، ج۲، ص۴۴۸.
- ↑ رفیعی، زندگانی امام رضا(ع)، پژوهشکده تحقیقات اسلامی، ص۱۹۸-۱۹۹.
- ↑ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۲۵؛ صدوق، معانیالاخبار، ۱۴۰۳ق، ص۳۷۱؛ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۳۵؛ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۵۸۹.
- ↑ آملی، مصباحالهدی، ۱۳۸۰ق، ج۶، ص۲۲۱.
- ↑ آملی، مصباحالهدی، ۱۳۸۰ق، ج۶، ص۲۲۱.
- ↑ صدوق، معانیالاخبار، ۱۴۰۳ق، ص۳۷۱؛ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۳۵.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷، ج۱، ص۴۸۹-۴۹۰؛ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۵۰-۱۵۱.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷، ج۱، ص۴۸۹؛ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۵۰.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷، ج۱، ص۴۸۹-۴۹۰؛ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۵۰-۱۵۱.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۴۴۳.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۴۵۹.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ص۲۱۹.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ص۲۱۹.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ص۲۱۹-۲۲۰.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه،۱۳۸۱ش، ص۴۶۳.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۴۶۳-۴۶۷.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۴۶۳.
- ↑ عاملی، الحیاة السیاسیه للامام الرضا، ۱۴۰۳ق، ص۴۲۲.
- ↑ یعقوبی، تاریخالیعقوبی، دارصادر، ج۲، ص۴۵۱.
- ↑ یعقوبی، تاریخالیعقوبی، دارصادر، ج۲، ص۴۵۳.
- ↑ طبری، تاریخالطبری، ۱۴۱۳ق، ج۷، ص۶۱۰.
- ↑ مفید، تصحیح اعتقادات الامامیه، ۱۴۱۴ق، ص۱۳۲.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۷۰.
- ↑ صدوق،عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ص۲۴۳.
- ↑ صدوق،عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ص۲۴۰.
- ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ص۲۴۶.
- ↑ صدوق، الاعتقادات، ۱۴۱۳ق، ص۹۹.
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة النبی الأعظم، ۱۴۲۶ق، ج۳۳، ص۱۸۲.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷، ص۹۳.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۴۵۹.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ص۲۲۸.
- ↑ یاحقی، «رضا(ع) امام».
- ↑ شیخ طوسی، رجالالطوسی، ۱۴۱۵ق، ص۳۵۱-۳۷۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به عطاردی، مسند الامام الرضا، ۱۴۱۳ق، ص۵۰۹؛ قرشی، حیاة الامام علی بن موسی الرضا، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۸۶-۱۸۰.
- ↑ نجف، الجامع لِرُواة اصحاب الامام الرضا، ۱۴۰۷ق. ص۵۷۱.
- ↑ نگاه کنید به طوسی، رجالالطوسی، ۱۴۱۵ق، ص۳۵۱-۳۷۰.
- ↑ کشی، رجالالکشی، ۱۴۰۹ش، ص۵۵۶.
- ↑ فضلالله، تحلیلی از زندگانی امام رضا(ع)، ۱۳۸۲ش، ص۱۹۱.
- ↑ فضلالله، تحلیلی از زندگانی امام رضا(ع)، ۱۳۸۲ش، ص۱۹۶-۱۹۷.
- ↑ فضلالله، تحلیلی از زندگانی امام رضا(ع)، ۱۳۸۲ش، ص۱۸۷.
- ↑ فضلالله، تحلیلی از زندگانی امام رضا(ع)، ۱۳۸۲ش، ص۱۹۷-۱۹۸.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۴۵۰.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۴۴۲.
- ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۱۳۱-۱۳۳؛ صدوق، توحید، ۱۳۹۸ق، ص۲۵۰-۲۵۲؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۷۸-۷۹؛ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۹۶-۳۹۷.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۰۱-۴۰۴؛ صدوق، توحید، ۱۳۹۸ق، ۴۴۱-۴۵۴؛ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۱۷۹-۱۹۱.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۳۰-۱۳۱؛ صدوق، توحید، ۱۳۹۸ق، ص۱۱۰-۱۱۱؛ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۰۵-۴۰۸.
- ↑ صدوق، توحید، ۱۳۹۸ق، ص۴۱۷-۴۴۱؛ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۱۵۴-۱۷۵؛ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۱۵-۴۲۵.
- ↑ صدوق، توحید، ۱۳۹۸ق، ص۴۱۷-۴۴۱؛ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۱۵۴-۱۷۵؛ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۱۵-۴۲۵.
- ↑ صدوق، توحید، ۱۳۹۸ق، ص۴۱۹؛ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۱۶۷-۱۶۸؛ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۲۴.
- ↑ صدوق، توحید، ۱۳۹۸ق، ص۴۱۷-۴۴۱؛ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۱۵۴-۱۷۵؛ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۱۵-۴۲۵.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۴۴۲.
- ↑ نگاه کنید به عسقلانی، تهذیبالتهذیب، دارصادر، ج۷، ص۳۸۹.
- ↑ نگاه کنید به عسقلانی، تهذیب التهذیب، دارصادر، ج۷، ص۳۸۷.
- ↑ یافعی، مرآةالجنان، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۰.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ص۲۳۰.
- ↑ نگاه کنید به جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ص۲۲۸-۲۳۲.
- ↑ ابنحبان، الثقات، ۱۴۰۲ق، ج۸، ص۴۵۷.
- ↑ عسقلانی، تهذیبالتهذیب، دار صادر، ج۷، ص۳۸۸.
- ↑ «شعر زیبای اخوان ثالث در وصف علی بن موسی الرضا علیه السلام»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به احمدی بیرجندی و نقویزاده، مدایح رضوی در شعر فارسی، ۱۳۷۷ش؛ «شعر درباره امام رضا/ گزیده شعرهای بسیار زیبا در وصف علی بن موسی الرضا»، باشگاه خبرنگاران جوان؛ «سرودههایی در مدح امام رضا(ع)»، وبگاه خبرگزاری تسنیم.
- ↑ احمدی بیرجندی و نقویزاده، مدایح رضوی در شعر فارسی، ۱۳۷۷ش، ص۱۶ و۲۸.
- ↑ «قصیدهٔ شمارهٔ ۱۳۹ - در نعت امام هشتم (ع)»، وبگاه گنجور.
- ↑ احمدی بیرجندی و نقویزاده، مدایح رضوی در شعر فارسی، ۱۳۷۷ش، مقدمه، ص۱۶.
- ↑ احمدی بیرجندی و نقویزاده، مدایح رضوی در شعر فارسی، ۱۳۷۷ش، مقدمه چاپ دوم، ص۲۷.
- ↑ احمدی بیرجندی و نقویزاده، مدایح رضوی در شعر فارسی، ۱۳۷۷ش، مقدمه، ص۱۶ و۱۹.
- ↑ «حسان: شعر «آمدم ای شاه پناهم بده» زبان حال مادرم است»، وبگاه خبرگزاری فارس.
- ↑ موسیآبادی و دیگران، «جلوههای تمثیل و ارسال مَثَل در شعر سید اشرف الدین گیلانی»، ص۱۴۰.
- ↑ «حسان: شعر «آمدم ای شاه پناهم بده» زبان حال مادرم است»، وبگاه خبرگزاری فارس.
- ↑ زینلی، «امام رضا(ع)، به روایت کتابها»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ «فرهنگ رضوی در آینه سینما/ شوق زیارت از یا ضامن آهو تا بدون قرار قبلی»، وبگاه ایرنا.
- ↑ شفایی و بهروزلک، «هنر هفتم و فرهنگ رضوی؛ همسوییها و تعاملات»، ص۱۱۰-۱۱۱.
- ↑ «مجید مجیدی: یا ضامن آهو شاهکاری مستند درباره امام رضاست»، وبگاه ایرنا.
- ↑ شفایی و بهروزلک، «هنر هفتم و فرهنگ رضوی؛ همسوییها و تعاملات»، ص۱۱۰-۱۱۱.
- ↑ «فرهنگ رضوی در آینه سینما/ شوق زیارت از یا ضامن آهو تا بدون قرار قبلی»، وبگاه ایرنا.
- ↑ «فرهنگ رضوی در آینه سینما/ شوق زیارت از یا ضامن آهو تا بدون قرار قبلی»، وبگاه ایرنا.
- ↑ «فرهنگ رضوی در آینه سینما/ شوق زیارت از یا ضامن آهو تا بدون قرار قبلی»، وبگاه ایرنا.
- ↑ «در هر دو اثر عنایاتی از سوی امام رضا(ع) داشتهام»، پایگاه خبری-تحلیلی قدس آنلاین.
- ↑ «فرهنگ رضوی در آینه سینما/ شوق زیارت از یا ضامن آهو تا بدون قرار قبلی»، وبگاه ایرنا.
- ↑ «فرهنگ رضوی در آینه سینما/ شوق زیارت از یا ضامن آهو تا بدون قرار قبلی»، وبگاه ایرنا.
- ↑ «فرهنگ رضوی در آینه سینما/ شوق زیارت از یا ضامن آهو تا بدون قرار قبلی»، وبگاه ایرنا.
- ↑ «استاد فرشچیان: چهره امام رضا(ع) را دیدم و نقاشی کردم»، وبگاه خبرگزاری جوان آنلاین.
- ↑ مجموعه آثار نخستین کنگره جهانی حضرت رضا(ع)، ۱۳۶۵ش، ص۵.
- ↑ مجموعه آثار نخستین کنگره جهانی حضرت رضا(ع)، ۱۳۶۵ش، ص۵-۱۱.
- ↑ مجموعه آثار نخستین کنگره جهانی حضرت رضا(ع)، ۱۳۶۵ش، ص۵.
- ↑ «آشنایی مختصر با جشنواره بین المللی فرهنگی و هنری امام رضا(علیه السلام)»، وبگاه بنیاد بینالمللی فرهنگیهنری امام رضا.
- ↑ «آشنایی مختصر با جشنواره بین المللی فرهنگی و هنری امام رضا(علیه السلام)»، وبگاه بنیاد بینالمللی فرهنگیهنری امام رضا.
- ↑ حبیبی، کتابشناسی امام رضا(ع)، ۱۳۹۲ش، مقدمه، ص۹.
- ↑ نگاه کنید به عطاردی قوچانی، مسند الامام الرضا ابیالحسن علی بن موسی علیهماالسلام.
- ↑ «ترجمه کتاب محمدرضا حکیمی درباره زندگی امام رضا(ع) به ۴ زبان»، وبگاه خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «ترجمه کتاب محمدرضا حکیمی درباره زندگی امام رضا(ع) به ۴ زبان»، وبگاه خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «دانشنامه امام رضا(ع)»، وبگاه خبرگزاری رضوی.
منابع
- «آشنایی مختصر با جشنوارهٔ بینالمللی فرهنگی و هنری امام رضا(علیهالسلام)»، وبگاه بنیاد بینالمللی فرهنگیهنری امام رضا، بازدید: ۲۷ خرداد ۱۴۰۳ش.
- آملی، محمدتقی، مصباح الهدی فی شرح العروة الوثقی، بیجا، ۱۳۸۴ق.
- ابنحبان، اَلثِّقات، حیدرآباد، مطبعة مجلس دائرة المعارف العثمانیة، ۱۴۰۲ق.
- ابنشهرآشوب مازندرانی، محمد بن علی، مناقب آلابیطالب علیهمالسلام، قم، علامه، چاپ اول، ۱۳۷۹ق.
- ابنقولویه، جعفر بن محمد، کاملالزّیارات، تصحیح و تحقیق عبدالحسین امینی، نجف، دارالمرتضویه، چاپ اول، ۱۳۵۶.
- احمدی بیرجندی، احمد و علی نقویزاده، مدایح رضوی در شعر فارسی، مشهد، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۷۷ش.
- «استاد فرشچیان: چهرهٔ امام رضا(ع) را دیدم و نقاشی کردم»، خبرگزاری جوان آنلاین، درج مطلب: ۱ آبان ۱۳۹۹ش، بازدید: ۲۷ خرداد ۱۴۰۰ش.
- افتخاری، سید غنی، امام رضا(ع)، مأمون و موضوع ولایتعهدی، مشهد، بهنشر، ۱۳۹۸ش.
- امین، سید محسن، اَعیانالشّیعه، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
- امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب والسنة، قم، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، ۱۴۱۶ق.
- ناجی، محمدرضا، «الرضا، امام»، در دانشنامه جهان اسلام، ج۲۰، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، ۱۳۹۴ش.
- باغستانی، اسماعیل، «الرضا، امام (ولایتعهدی)»، در دانشنامه جهان اسلام، ج۲۰، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، ۱۳۹۴ش.
- «ترجمهٔ کتاب محمدرضا حکیمی دربارهٔ زندگی امام رضا به ۴ زبان»، خبرگزاری تسنیم، درج مطلب: ۱۳ مرداد ۱۳۹۵ش، بازدید: ۲۴ خرداد ۱۴۰۰ش.
- «دانشنامهٔ امام رضا(ع)»، وبگاه خبرگزاری رضوی، درج مطلب: ۱۷ دی ۱۳۹۷ش، بازدید: ۲۴ خرداد ۱۴۰۰ش.
- «در هر دو اثر عنایاتی از سوی امام رضا(ع) داشتهام»، پایگاه خبری-تحلیلی قدس آنلاین، درج مطلب: ۱۵ تیر ۱۳۹۸ش، بازدید: ۲۸ خرداد ۱۴۰۰ش.
- جعفریان، رسول، اطلس شیعه، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۷ش.
- جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دورهٔ صفوی، تهران، نشر علم، چاپ دوم، ۱۳۸۷ش.
- جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، قم، انصاریان، ۱۳۸۱ش.
- حبیبی، سلمان، کتابشناسی امام رضا(ع)، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
- «حسان: شعر «آمدم ای شاه پناهم بده» زبان حال مادرم است»، خبرگزاری فارس، درج مطلب: ۱۲ دی ۱۳۹۲ش، بازدید: ۲۷ خرداد ۱۴۰۰ش.
- دهخدا، علیاکبر، لغتنامهٔ دهخدا.
- رفیعی، علی، زندگانی امام رضا(ع)، تهران، پژوهشکدهٔ تحقیقات اسلامی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، بیتا.
- زینلی، منیره، «امام رضا(ع)، به روایت کتابها»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، درج مطلب: ۱۲ تیر ۱۳۹۹ش، بازدید: ۲۸ خرداد ۱۴۰۰ش.
- سجادی، «آستانهٔ حضرت معصومه»، در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۱، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۷ش.
- «سرودههایی در مدح امام رضا(ع)»، خبرگزاری تسنیم، درج مطلب: ۲۳ تیر ۱۳۹۸ش، بازدید: ۲۷ خرداد ۱۴۰۰ش.
- سیدِ مرتضی، علی بن حسین، تنزیهالانبیا(ع)، قم، دار الشریف الرضی، ۱۳۷۷ش.
- سیوطی، عبدالرحمن بن ابیبکر، تاریخالخلفاء، تحقیق ابراهیم صالح، بیروت، دارصادر، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- «شعر دربارهٔ امام رضا/ گزیدهٔ شعرهای بسیارزیبا در وصف علی بن موسی الرضا»، باشگاه خبرنگاران جوان، درج مطلب: ۲۸ آبان ۱۳۹۶ش، بازدید: ۲۷ خرداد ۱۴۰۰ش.
- «شعر زیبای اخوان ثالث در وصف علی بن موسی الرضا علیه السلام»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- شفایی، امانالله و غلامرضا بهروزلک، «هنر هفتم و فرهنگ رضوی؛ همسوییها و تعاملات»، فصلنامهٔ رسانه، شمارهٔ ۸۱، بهار ۱۳۸۹ش.
- شوشتری، محمدتقی، تواریخ النبی و الآل، تهران، ۱۳۹۱ق.
- صدوق، محمد بن علی، اَلتّوحید، تحقیق و تصحیح هاشم حسینی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعهٔ مدرسین حوزهٔ علمیهٔ قم، چاپ اول، ۱۳۹۸ق.
- صدوق، محمد بن علی، عُیونُ اَخبارِ الرِّضا، تحقیق و تصحیح مهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
- صدوق، محمد بن علی، معانیالاخبار، تصحیح علیاکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
- طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، تحقیق و تصحیح محمدباقر خرسان، مشهد، نشر مرتضی، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
- طبرسی، فضل بن الحسن، اِعلامُ الوَری بِاَعلامِ الهُدی، قم، مؤسسهٔ آل البیت لاِحیاء التراث، ۱۴۱۷ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخالطبری، بیروت، مؤسسهٔ عزالدین، ۱۴۱۳ق.
- طبری، محمد بن جریر، دلائلالامامه، قم، ۱۴۱۳ق.
- طوسی، محمد بن حسن، تلخیصالشّافی، قم، محبین، ۱۳۸۲ش.
- طوسی، محمد بن حسن، رجالالطوسی، قم، مؤسسهٔ نشر اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- عاملی، سید جعفر مرتضی، الحیاة السیاسیة للامام الرضا (ع)؛ دراسةٌ و تحلیلٌ، قم، جامعهٔ مدرسین حوزهٔ علمیهٔ قم، ۱۴۰۳ق.
- عسقلانی، ابنحجر، تهذیبالتّهذیب، بیروت، دارصادر، بیتا.
- عطاردی قوچانی، عزیزالله، مُسندُ الامامِ الرّضا(ع) ابیالحسن علی بن موسی، بیروت، دارالصَّفْوَة، ۱۴۱۳ق.
- «فرهنگ رضوی در آینهٔ سینما/ شوق زیارت از یا ضامن آهو تا بدون قرار قبلی»، وبگاه ایرنا. تاریخ درج: ۲۱ خرداد ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۵ تیر ۱۴۰۲ش.
- فضلالله، محمدجواد، تحلیلی از زندگانی امام رضا (ع)، ترجمهٔ محمدصادق عارف، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۸۲ش.
- قرشی، باقر شریف، حیاة الامام علی بن موسی الرضا (ع)؛ دراسةٌ و تحلیلٌ، قم، ۱۳۸۰ش.
- «قصیدهٔ شمارهٔ ۱۳۹ - در نعت امام هشتم (ع)»، وبگاه گنجور.
- قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم، تصحیح جلالالدین تهرانی، تهران، توس، بیتا.
- کَشّی، محمد بن عمر، رجالالکشی، مشهد، نشر دانشگاه مشهد، چاپ اول، ۱۴۰۹ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علیاکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- کیاء گیلانی، احمد بن محمد، سِراجالاَنساب، تصحیح مهدی رجایی، قم، کتابخانه عمومی آیتالله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- مجلسی، محمدباقر، بِحارُ الاَنوارِ الجامعة لِدُرَرِ اَخبارِ الاَئمةِ الاَطهار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مجموعه آثار نخستین کنگره جهانی حضرت رضا(ع)، مشهد، کنگره جهانی حضرت رضا(ع)، ۱۳۶۵ش.
- «مجید مجیدی: یا ضامن آهو شاهکاری مستند دربارهٔ امام رضاست»، وبگاه ایرنا. تاریخ درج: ۵ خرداد ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۵ تیر ۱۴۰۲ش.
- مدرسی طباطبایی، حسین، برگی از تاریخ قزوین، قم، کتابخانهٔ عمومی آیتالله مرعشی نجفی، ۱۳۶۱ش.
- مستوفی، حمدالله بن ابیبکر، نُزهةالقلوب، تحقیق محمد دبیرسیاقی، قزوین، حدیث امروز، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- مفید، محمد بن محمد، اَلاِرشاد فی معرفةِ حُجَجِ اللهِ علی العباد، تحقیق و تصحیح مؤسسهٔ آلالبیت، قم، کنگرهٔ شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- مفید، محمد بن محمد، تصحیحُ اعتقاداتِ الاِمامیه، تصحیح و تحقیق حسین درگاهی، قم، کنگرهٔ شیخ مفید، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
- موسیآبادی، رضا و دیگران، «جلوههای تمثیل و ارسال مَثَل در شعر سید اشرفالدین گیلانی»، در تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی، دورهٔ ۹، زمستان ۱۳۹۶ش، شماره ۳۴.
- میرآقایی، سید هادی، «ضامن آهو و تجلی آن در شعر فارسی»، در فرهنگ مردم، شمارهٔ ۴۳ و ۴۴، ۱۳۹۱ش.
- ناجی ادریس، مسعود، «لماذا اشتهر الامام الرضا(ع) بغریب الغرباء»، وبگاه خبرگزاری براثا، تاریخ درج مطلب: ۶ تیر ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۹ خرداد ۱۴۰۲ش.
- نجف، محمد مهدی، اَلجامع لِرُواة و اصحابِ الامام الرضا(ع)، مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضا علیهالسلام، چاپ اول، ۱۴۰۷ق.
- یاحقی، محمدجعفر، «رضا(ع) امام»، در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۴، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- یافعی، عبدالله بن اسعد، مرآة الجنان و عبرة الیقضان فی معرفة ما یعتبر من حوادث الزمان، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۷ق.
- یعقوبی، احمد بن ابییعقوب، تاریخالیعقوبی، بیروت، دارصادر، بیتا.
پیوند به بیرون
