توسّل واسطه‌قراردادن شخص یا چیزی نزد خداوند، برای تقرب به او و برآورده‌شدن حاجات است. توسل از باورهای مشترک مسلمانان است و برای مشروعیت آن به آیاتی از قرآن نظیر آیه وسیله و نیز سنت پیامبر(ص) و سیره مسلمانان، روایات امامان معصوم(ع) و دلیل عقلی استناد کرده‌اند. توسل در میان شیعیان جایگاه ویژه‌ای دارد و آنان غیر از توسل به پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع)، به افرادی از خاندان ائمه(ع) همچون همسران و مادران آنان و امامزادگان متوسل می‌شوند. شیعیان به هنگام زیارت قبور ائمه(ع) و امامزادگان، زیارت‌نامه می‌خوانند که در آن‌ها به شیوه‌های مختلفی به صاحب آن زیارتگاه‌ها توسل می‌جویند.
| خداشناسی | |
|---|---|
| توحید | اثبات خدا • توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات • صفات فعل |
| فروع | توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه |
| عدل الهی | |
| حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین | |
| نبوت | |
| عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه• اصالت قرآن | |
| امامت | |
| باورها | عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور• رجعت • امامت تنصیصی |
| امامان | امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی |
| معاد | |
| برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان | |
| مسائل برجسته | |
| اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه • ایمان مرتکب کبیره | |
گفته می‌شود باور به توسل تا قرن هشتم قمری در میان همه فرقه‌های مسلمان رایج بود؛ در این قرن، برخی از اقسام آن مانند توسل به ذات پیامبر(ص) و بندگان صالح، توسل به مقام و منزلتی که آنان نزد خداوند دارند و توسل به آنان پس از وفاتشان، مورد تشکیک گروهی از عالمان سلفی به‌ویژه ابن‌تیمیه قرار گرفت و پس از چند قرن با رواج جریان وهابی‌گری از سوی وهابیان، توسل مورد مخالفت واقع شد.
عمده دلیلی که عالمان سلفی و وهابیون به آن استناد کرده‌اند این است که گزارشی از عمل به این قبیل توسل‌ها در میان صحابه پیامبر وجود ندارد. دیدگاه سلفیه و وهابیان درباره توسل از سوی عالمان شیعه و اهلسنت نقد شده است. آنان به برخی نقل‌ها و گزارش‌های تاریخی استناد کرده‌اند که برپایه آن‌ها صحابه پیامبر به این نوع توسل‌ها عمل می‌کرده‌اند.
جایگاه توسل نزد مسلمانان
اتفاق‌نظر مسلمانان در مشروعیت اصل توسل
توسل از باورهای مشترک مسلمانان است.[۱] ابن‌تیمیه مشروعیت اصل آن را مورد اتفاق همه مسلمانان دانسته است.[۲] تقی‌الدین سُبکی (درگذشت: ۷۵۶ق)، عالم شافعیمذهب اهل مصر، در کتاب شِفاء السَّقام، مجادله و نزاع درباره آن را مجادله در ضروریات دانسته است.[۳] جعفر سبحانی متکلم شیعه نیز اصل توسل به اسباب در حیات بشری را فطری دانسته است.[۴]
مخالفت وهابیان با مشروعیت برخی اقسام توسل
گفته می‌شود توسل در میان فِرَق اسلامی، به‌ویژه در میان امامیه و تا اندازه‌ای صوفیه رایج بوده است و از قرن هشتم هجری قمری برخی عالمان سلفی، به‌ویژه ابن‌تیمیه، نسبت به مشروعیت برخی اقسام آن تشکیک کردند. همین مسئله سبب گردید تا میان شیعه و اهلسنت با سلفیه منازعاتی در باب مشروعیت توسل در شرع اسلام شکل گرفت و آثاری در ردّ دیدگاه آنان تألیف گردید.[۵] از جمله این آثار کتاب شفاء السقام نوشته تقی‌الدین سُبْکی بود که در ردّ آراء عالمان سلفی، به‌ویژه در باب توسل، نگاشته شد.[۶]
امروزه (قرن پانزدهم هجری) وهابیان نیز به پیروی از سلفیه در مشروعیت برخی انواع توسل تشکیک کرده‌اند؛ ازاین‌رو بحث از توسل بار دیگر مورد توجه عالمان شیعه و اهلسنت قرار گرفت و در نقد و بررسی دیدگاه وهابیان، تألیفاتی نگاشته شد.[۷]
اهتمام ویژه شیعیان به توسل
توسل در میان شیعیان جایگاه ویژه‌ای دارد و آنان غیر از توسل به پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع)، به افرادی از خاندان ائمه(ع) همچون همسران و مادران آنان و امامزادگان متوسل می‌شوند.[۸] شیعیان به هنگام زیارت قبور ائمه(ع) و امامزادگان، زیارت‌نامه می‌خوانند که در آن‌ها به شیوه‌های مختلفی به صاحب آن زیارتگاه‌ها توسل می‌جویند.[۹]
توسل‌جستن به دو صورت فردی و گروهی انجام می‌شود. دعای توسل از جمله ادعیه‌ای است که در میان شیعیان؛ به‌ویژه در ایران به صورت گروهی هر هفته غالباً در شب‌های چهارشنبه به‌صورت مجالس خانگی و یا در مساجد، زیارتگاه‌ها و حسینیه‌ها خوانده می‌شود و در آن به چهارده معصوم(ع) توسل می‌شود.[۱۰] گاهی نیز برای توسل‌جستن در جهت برآورده‌شدن برخی حاجات مراسمی برپا می‌شود، برای نمونه در ایران برخی مردم برای شفایافتن بیمار از بیماری و یا برآورده‌شدن دیگر حاجات، به نام امام زین‌العابدین(ع) سفره می‌اندازند و به اطعام می‌پردازند.[۱۱] همچنین سفره حضرت رقیه برای طلب خواسته‌هایی همچون ازدواج، بچه‌دارشدن، حاجات مالی و سایر حاجات در میان برخی مردم ایران امری متعارف است.
البته مواردی از توسل در میان اهلسنت نیز گزارش شده است. برای نمونه سَمْعانی، تاریخ‌نگار، محدث و فقیه شافعیمذهب قرن ششم هجری قمری، به زیارت قبر امام کاظم(ع) می‌رفته و به او متوسل می‌شده است.[۱۲] ابوعلی خَلّال، از دیگر عالمان اهلسنت در قرن سوم هجری قمری، گفته است هرگاه برایم مشکلی پیش می‌آمد به زیارت قبر موسی بن جعفر می‌رفتم و به او متوسل می‌شدم و مشکلم برطرف می‌شد.[۱۳] از محمد بن اِدریس شافعی، از فقهای چهارگانه اهلسنت، نیز نقل شده که قبر موسی بن جعفر را «داروی شفابخش» توصیف کرده است.[۱۴]
مفهوم‌شناسی توسل و مشروعیت آن
توسل به این معناست که فردی، شخص یا چیزی که نزد خداوند جایگاه ویژه‌ای دارد را واسطه یا وسیله اجابت دعای خود قرار دهد.[۱۵] توسل از لحاظ لغوی با واژه وسیله هم‌ریشه است.[۱۶] «وسیله» هر آن‌چیزی است که برای نزدیک‌شدن به چیز دیگری از آن استفاده می‌شود.[۱۷]
توسل و اِستغاثه از سوی برخی هم‌معنا تلقی شده است.[۱۸] برخی نیز آن‌ها را متفاوت دانسته‌اند، بدین بیان که استغاثه فقط برای موقعیت و حالت شدت و سختی است، اما توسل به حالت سختی اختصاص ندارد و آسایش را نیز شامل می‌شود.[۱۹]
دلایل مشروعیت توسل
برای مشروعیت و جواز شرعی توسل به ادله زیر استناد کرده‌اند:
- قرآن: خدا در آیه وسیله به مؤمنان دستور داده است که برای تقرب به خداوند وسیله‌ای بجویند.[۲۰] همچنین در آیه ۶۴ سوره نساء به گنهکاران توصیه شده که نزد پیامبر(ص) بروند و از او درخواست کنند که درباره آن‌ها از خداوند طلب مغفرت کند.[۲۱] از دیگر آیاتی که بر مشروعیت توسل دلالت می‌کند، آیه ۹۷ سوره یوسف است[۲۲] که براساس آن فرزندان حضرت یعقوب از پدرشان درخواست کردند که برای آن‌ها طلب مغفرت کند.[۲۳]
- روایات: روایات فراوانی از منابع روایی شیعه و اهلسنت نقل شده است[۲۴] که بر مشروعیت و جواز توسل در شرع اسلام دلالت می‌کنند.[۲۵]
- سیره مسلمانان: سیره مسلمانان صدر اسلام و صحابه پیامبر نشان می‌دهد که توسل به پیامبر(ص) امری مقبول و پسندیده بوده است.[۲۶] برای نمونه در کتاب صحیح بخاری بخشی با عنوان «ابواب الاِستسقاء» تدوین شده و ذیل آن روایات مختلفی از متوسل‌شدن صحابه به پیامبر(ص) جهت دعا برای طلب باران نقل شده است.[۲۷]
- دلیل عقلی: توسل یا وسیله‌قراردادن، موجب تقرب بندگان به خداوند است و تقرب به خداوند، مقصود و مطلوب نهایی انسان‌ها در اعمال عبادی‌شان است؛ چرا که بدون تقرب به خداوند، سعادت و رستگاری در دنیا و آخرت نصیب انسان نمی‌شود؛ از طرفی این تقرب نیز بدون وسیله حاصل نمی‌شود، بنا بر این سعادت و رستگاری در دنیا و آخرت، متوقف بر وسیله و توسل است.[۲۸]
مخالفت وهابیان با مشروعیت توسل به پیامبر(ص) و بندگان صالح
توسل به پیامبر و بندگان صالح بدین صورت است که مثلاً توسل‌کننده می‌گوید: «اللهمَّ انّی أتوسلُ إلیک بنبیکَ محمد(ص) اَن تقضی حاجتی؛ خدایا به واسطه پیامبرت محمد(ص) به تو توسل می‌جویم که حاجتم را برآورده ساز».[۲۹]
برپایه فتوای دار الإفتاء مصر درباره توسل:
«توسل به انبیاء، اولیاء و بندگان صالح خداوند و تبرک جستن و استمداد از آنان، جایز و مستحب است و بر مشروعیت و استحباب آن ادله‌ای از قرآن، سنت و عمل صحابه پیامبر وجود دارد. همچنین همانطور که توسل به خود آنان مشروع است، توسل به مقام و منزلت‌شان نیز عملی جایز و مشروع است و مخالفت گروه اندکی در این مسئله فاقد اعتبار است.»[۳۰]
به گفته عیسی بن عبدالله حمیری، محقق مالکی‌مذهب اهل امارات، این قسم توسل از قرن هفتم هجری مورد مخالفت گروهی از علمای سلفی قرار گرفت و در همان دوران با ایستادگی عالمان مسلمان و پاسخ قاطع به منکران این نوع توسل، نزاع از میان رفت؛ ولی بعدها دوباره این نزاع از سوی وهابیون مطرح شد و این نوع توسل، باطل شمرده شد.[۳۱] برای نمونه محمدنسیب رفاعی (درگذشت: ۱۴۱۲ق)، از وهابیان اهل سوریه، تقرب به خداوند از طریق انبیاء و اولیای الهی (مخلوقین) را باطل اعلام کرده و این عمل را کفر و بدعت پنداشته است.[۳۲] رفاعی برای بیان بدعت‌آمیز بودن این نوع از توسل گفته است که هیچ دلیلی از قرآن و سنت پیامبر(ص) بر مشروعیت آن وجود ندارد.[۳۳]
نقد دیدگاه وهابیان از سوی علمای مسلمان
تقی‌الدین سُبکی، عالم شافعیمذهب در قرن هشتم قمری، گفته است روایات متواتر و فراوانی بر مشروعیت توسل و استغاثه‌جستن به پیامبر(ص) و انسان‌های صالح دلالت دارند.[۳۴] علی بن عبدالله سمهودی (درگذشت: ۹۱۱ق)، عالم شافعیمذهب اهل مصر، در کتاب «وفاء الوفاء» بر مشروعیت توسل به پیامبر(ص) و انسان‌های صالح، ادعای اجماع کرده است.[۳۵] آنان به برخی روایات موجود در متون روایی معتبر اهلسنت، استناد کرده‌اند.[۳۶] از جمله برپایه روایتی که در صحیح بخاری نقل شده عمر بن خطاب برای طلب باران به عباس بن عبدالمطلب (عموی پیامبر) توسل جسته است.[۳۷]
روایات زیادی نیز از امامان شیعه در مشروعیت توسل به پیامبر و اولیای الهی نقل شده است. در برخی از این روایات خود اهل‌بیت(ع) به‌عنوان وسیله برای تقرب به خداوند معرفی شده‌اند.[۳۸] برای نمونه دعای توسل از دعاهایی است که در آن برای طلب حاجت از خداوند به چهارده معصوم توسل می‌شود.[۳۹]
بدعت‌پنداری توسل به اموات از سوی ابن‌تیمیه و وهابیان
از نظر ابن‌تیمیه توسل به انبیاء و اولیای الهی پس از وفاتشان عملی غیرمشروع و بدعت است؛ به گفته او از صحابه و فقیهان گذشته کسی چنین عملی انجام نداده و دلیلی بر مشروعیت و جواز آن وجود ندارد.[۴۰] همچنین محمد بن عبدالوهاب، پایه‌گذار فرقه وهابیت[۴۱] و به پیروی از او عالمان وهابی توسل به انبیاء و اولیای الهی پس از وفاتشان را شرک و بدعت پنداشته‌اند.[۴۲]
مشروعیت توسل به اموات از دیدگاه علمای مسلمان
دیدگاه وهابیت از سوی عالمان شیعه و اهلسنت نقد شده است. محمد بن علی شوکانی (درگذشت: ۱۲۵۰ق)، فقیه زیدی، برای مشروعیت توسل به پیامبر(ص) هم در زمان حیات و هم پس از وفات وی، به اجماع صحابه استناد کرده و گفته است هیچ‌یک از صحابه پیامبر مشروعیت این نوع توسل را انکار نکرده‌اند.[۴۳] همچنین احمد بن محمد قسطلانی (درگذشت: ۹۲۳ق)، مورخ و محدث شافعیمذهب اهل مصر، گفته است اخبار و آثار توسل به پیامبر(ص) پس از حیات وی، قابل شمارش نیست.[۴۴] به‌گفته سمهودی در توسل به پیامبر(ص)، بین این که در زمان حیات وی باشد یا پس از آن، فرقی نیست.[۴۵] او به روایاتی از منابع حدیثی اهلسنت اشاره کرده است که برپایه آن‌ها صحابه پس از وفات پیامبر(ص) برای امور مختلف به وی متوسل می‌شدند.[۴۶]
جعفر سبحانی نیز گفته است: سیره مسلمانان بر این بوده است که همانطور که در زمان حیات پیامبر(ص) به وی توسل می‌جستند، پس از وفات نیز به او متوسل می‌شدند.[۴۷] محمد بن زاهد کوثری (درگذشت: ۱۳۷۱ق)، عالم حنفی‌مذهب اهل ترکیه، گفته است منکرِ توسل به پیامبران و صالحان پس از وفاتشان، به فنای ارواح پس از مرگ اعتقاد دارد و منکر معاد و حیات اخروی است.[۴۸] او منحصردانستن روایات مشروعیت توسل به زمان حیات توسل‌شدگان را تحریف این روایات و تأویل بدون دلیل آن‌ها دانسته است.[۴۹]
شرک‌آمیز دانستن توسل به مقام و منزلت پیامبر و اولیای الهی
تقی‌الدین سُبْکی:
«توسل و استغاثه به پیامبر(ص) عملی جایز و نیکو است و جواز و حُسن آن برای هر دینداری معلوم است و آن فعل و عمل انبیاء مرسلین و سیره صالحان سلف و عالمان و عوام مسلمان بوده است. در هیچ زمان و در هیچ دینی کسی آن را انکار نکرد تا این که ابن‌تیمیه آمد و با سخنان خود، این مسئله را بر افراد ضعیف مشتبه ساخت[یادداشت ۱] و بدعتی را پایه‌گذاری کرد که در هیچ عصری سابقه نداشته است.» [۵۰]
توسل به مقام و منزلت پیامبر(ص) به این صورت است که متوسل‌گننده بگوید: «اللهمَّ إنّی أتوسل إلیک بجاه محمدٍ(ص) و حُرمته أن تقضی حاجتی؛ خدایا من مقام و احترامی که پیامبر(ص) نزد تو دارد را وسیله قرار می‌دهم که حاجتم را برآورده کنی».[۵۱] محمدنسیب رفاعی، از وهابیان، بر این نظر است که دلیلی بر مشروعیت تقرب به خداوند به وسیله مقام و احترام پیامبر(ص) و اولیای الهی، وجود ندارد و از صحابه پیامبر کسی چنین توسلی نکرده است.[۵۲] عبدالعزیز بن‌باز (درگذشت: ۱۴۲۰ق)، مفتی وهابی اهل عربستان، نیز این نوع توسل را بدعت و شرک‌آمیز دانسته و به حرمت آن فتوا داده است.[۵۳]
نقد دیدگاه وهابیان از سوی عالمان مسلمان
این دیدگاه از سوی عالمان شیعه و اهلسنت نقد شده است. از نظر سمهودی توسل به مقام پیامبر(ص) و برکت وجود وی نزد خداوند، سیره پیامبران و سلف صالح بوده و در هر زمانی؛ چه پیش از خلقت و چه در زمان حیات و پس از وفات وی بوده است.[۵۴] شهاب‌الدین آلوسی (درگذشت: ۱۲۷۰ق)، مفسر شافعیمذهب، نیز توسل به جایگاه و منزلت پیامبر(ص) و افراد صالحی که نزد خداوند دارای منزلت باشند را مشروع دانسته است.[۵۵]
جعفر سبحانی از علمای شیعه می‌گوید: توسل به حق و منزلت پیامبران و بندگان صالح بدین معنا نیست که برای آنان یک حق ذاتی بر خداوند لازم است تا شرک به شمار آید؛ بلکه همه حق متعلق به خداوند است و او از روی فضل و کرامتش به برخی بندگان و در جهت تکریم آنان، مقام و منزلتی اعطا کرده است.[۵۶]
دار الإفتاء مصر، در پاسخ به حکم توسل به مقام و منزلت پیامبر(ص)، با استناد به آیه ۳۵ سوره مائده و آیه ۵۷ سوره اسراء و برخی روایات، چنین فتوا داده است که فرقی بین توسل به منزلت پیامبر(ص) و توسل به خود وی نیست و توسل به مقام و منزلت پیامبر(ص) و سایر انبیاء، از امور مشروعی است که مشروعیت آن در قرآن و سنت پیامبر اثبات شده است.[۵۷]
اتفاق‌نظر مسلمانان در مشروعیت توسل به قرآن و اسماء الهی
توسل به اسماء و صفات الهی
توسل به اسماء و صفات الهی به این صورت است که مثلاً توسل‌کننده بگوید: «اللّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُک بِاسْمِک یا اللّهُ، یا رَحْمنُ، یا رَحِیمُ...خَلِّصْنا مِنَ النَّارِ یا رَبِّ؛ خدایا از تو می‌خواهم به نامت، ای خدا، ای بخشنده، ای مهربان...ما را از آتش رهایی بخش ای پروردگار من».[۵۸] گفته می‌شود بین مسلمانان هیچ اختلافی در مشروعیت این قسم از توسل وجود ندارد.[۵۹] در آیه ۱۸۰ سوره اعراف خداوند دستور داده که با اسماء حُسْنا خوانده شود.[۶۰] همچنین گفته می‌شود روایات زیادی از پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع)[۶۱] بر مشروعیت این نوع توسل دلالت دارند.[۶۲] دعای جوشن کبیر مشتمل بر صد بند است و در آن به ۱۰۰۱ اسم و صفت از اوصاف الهی توسل می‌شود.[۶۳] همچنین در روایاتی به خواندن این دعا در شب‌های قدر توصیه شده است.[۶۴]
توسل به قرآن
توسل به قرآن به این صورت است که مثلاً توسل‌کننده بگوید: «اللّٰهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِکِتابِکَ الْمُنْزَلِ وَمَا فِیهِ وَفِیهِ اسْمُکَ الْأَکْبَرُ وَأَسْماؤُکَ الْحُسْنیٰ...أَنْ تَجْعَلَنِی مِنْ عُتَقائِکَ مِنَ النّارِ؛ خدایا از تو می‌خواهم به حق کتاب نازل شده‌ات (قرآن) و آنچه در آن است و در آن است نام بزرگت و نام‌های نیکویت...اینکه مرا از آزادشدگان از آتش دوزخ قرار دهی».[۶۵] در برخی روایاتی که در منابع روایی اهلسنت و شیعه وارد شده،[۶۶] متوسل‌شدن به قرآن برای تقرب به خداوند یا خواستن چیزی از او، مشروع دانسته شده است.[۶۷] همچنین در روایاتی از امامان معصوم(ع)، به واسطه قراردادن قرآن، ضمن مراسم قرآن به سر گرفتن در شب قدر، توصیه شده است.[۶۸]
توسل به اعمال صالح را یکی دیگر از اقسام توسل دانسته‌اند.[۶۹] در روایتی به نقل از امام علی(ع) اعمالی همچون ایمان به خدا و پیامبر(ص)، جهاد در راه خدا، به پا داشتن نماز و پرداختن زکات، روزه گرفتن، حج گذاردن، صِله رَحِم و صدقه دادن از بهترین وسیله‌های تقرب به خداوند معرفی شده‌اند.[۷۰] درخواست دعا از فردی که به برکت وجودش، امید استجابت دعا از وی وجود دارد را از دیگر اقسام توسل بر شمرده‌اند که عالمان مسلمان با توجه به برخی آیات قرآن و روایات، به مشروعیت آن نظر داده‌اند.[۷۱]
تک‌نگاری
آثار فراوانی درباره مسئله توسل از سوی عالمان مسلمان نگارش یافته که برخی از آن‌ها به شرح زیر است:
- التوسل مفهومه واقسامه وحکمه فی الشریعة الإسلامیة الغرّاء: نوشته جعفر سبحانی. نویسنده در این کتاب، ادله‌ای از قرآن و روایات در مشروعیت هر یک از اقسام توسل ذکر کرده و به نقد و بررسی دیدگاه مخالفان پرداخته است.[۷۲]
- التأمل فی حقیقة التوسل: نوشته عیسی بن عبدالله حمیری. این کتاب مشتمل بر دو باب است. نویسنده در این کتاب به بررسی و نقد ادله مخالفان توسل و بیان مشروعیت آن با توجه به قرآن و روایاتی از متون روایی اهلسنت و همچنین دیدگاه عالمان پرداخته است.[۷۳] این کتاب توسط سیدمرتضی حسینی فاضل به فارسی ترجمه شده و با عنوان «درنگی در حقیقت توسل»، از سوی نشر مشعر چاپ گردیده است.[۷۴]
- محق التقول فی مسئلة التوسل: نوشته محمدزاهد کوثری (درگذشت: ۱۳۷۱ق)، عالم حنفی و از منتقدان و مخالفان ابن‌تیمیه و اندیشه‌های سَلَفی. نویسنده در این کتاب در ۲۲ صفحه به اثبات مشروعیت توسل و استغاثه با استناد به قرآن و سنت پیامبر(ص) و صحابه پرداخته است.[۷۵]
پانویس
- ↑ سبکی، شفاء السقام، ۱۴۱۹ق، ص۲۹۳.
- ↑ ابن‌تیمیه، قاعدة جلیلة فی التوسل والوسیلة، ۱۴۲۲ق، ص۱۶.
- ↑ سبکی، شفاء السقام، ۱۴۱۹ق، ص۳۱۸.
- ↑ سبحانی، التوسل فی الکتاب و السنه، ۱۳۷۴ش، ص۱۸.
- ↑ حمیری، التأمل فی حقیقة التوسل، ۱۴۲۸ق، ص۴۸؛ پاکتچی، «توسل»، ص۳۶۲.
- ↑ سبکی، شفاء السقام، ۱۴۱۹ق، ص۵۹-۶۱.
- ↑ معموری، «نقد توسل از سوی سلفیه»، ص۳۶۷-۳۶۸.
- ↑ علیزاده، «توسل در تحقق تاریخی»، ص۳۶۸.
- ↑ علیزاده، «توسل در تحقق تاریخی»، ص۳۶۹.
- ↑ علیزاده، «توسل در تحقق تاریخی»، ص۳۶۹.
- ↑ علیزاده، «توسل در تحقق تاریخی»، ص۳۶۹.
- ↑ سمعانی، الانساب، ۱۳۸۲ق، ج۱۲، ص۴۷۹.
- ↑ بغدادی، تاریخ بغداد، |۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۳۳.
- ↑ کعبی، الامام موسی بن الکاظم علیه السلام سیره و تاریخ، ۱۴۳۰ق، ص۲۱۶.
- ↑ حمیری، التأمل فی حقیقة التوسل، ۱۴۲۸ق، ص۱۶.
- ↑ جوهری، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، ذیل واژه «وسل».
- ↑ جوهری، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، ذیل واژه «وسل».
- ↑ سبکی، شفاء السقام، ۱۴۱۹ق، ص۳۱۴.
- ↑ عبدالرحمن عبدالمنعم، معجم المصطلحات والألفاظ الفقهیة، دار الفضیلة، ص۱۵۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۶۳ش، ج۵، ص۳۲۸؛ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱۱، ص۳۴۹.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۹۰ش، ج۷، ص۴۱۲؛ سوره نساء، آیه ۶۴.
- ↑ مکارم شیرازی، آیات الولایة فی القرآن، ۱۴۲۵ق، ص۲۰۱.
- ↑ سوره یوسف، آیه ۹۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به سمهودی، وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفی، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۱۹۶؛ ترمذی، سنن ترمذی، ۱۳۹۵ق، ج۵، ص۵۳۹؛ شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ص۴۱۶؛ سید بن طاووس، الاقبال، ۱۳۷۶ش، ص۱۷۷؛ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳۶، ص۱۵-۲۱.
- ↑ مکارم شیرازی، آیات الولایة فی القرآن، ۱۴۲۵ق، ص۲۰۳.
- ↑ سبحانی، التوسل، ص۱۰۷.
- ↑ بخاری، صحیح بخاری، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۲۶-۳۲.
- ↑ حمیری، التأمل فی حقیقة التوسل، ۱۴۲۸ق، ص۷۶.
- ↑ سبحانی، التوسل، ص۶۹.
- ↑ «حكم التوسل بالأنبياء والأولياء والصالحين وطلب المدد منهم»، سایت دار الإفتاء المصریة.
- ↑ حمیری، التأمل فی حقیقة التوسل، ۱۴۲۸ق، ص۴۸.
- ↑ رفاعی، التوصل الی حقیقة التوسل، ۱۳۹۹ق، ص۱۸۵.
- ↑ رفاعی، التوصل الی حقیقة التوسل، ۱۳۹۹ق، ص۱۸۶.
- ↑ سبکی، شفاء السقام، ۱۴۱۹ق، ص۳۰۵.
- ↑ سمهودی، وفاء الوفاء، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۱۹۶.
- ↑ سبکی، شفاء السقام، ص۳۰۵؛ سمهودی، وفاء الوفاء، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۱۹۶.
- ↑ بخاری، صحیح بخاری، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۲۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به قمی، تفسیر قمی، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۶۸؛ بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۲۹۲.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۲، ص۲۴۷-۲۴۹.
- ↑ ابن‌تیمیه، مجموعة الرسائل و المسائل، لجنة التراث العربی، ج۱، ص۲۲-۲۳.
- ↑ عبدالوهاب، کشف الشبهات، ۱۴۱۸ق، ص۵۱-۵۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ابن‌باز، التوسل المشروع و توسل الممنوع، ۱۴۲۸ق، ص۳۵-۳۶.
- ↑ شوکانی، الدر النضید، دار ابن حزیمه، ص۲۰.
- ↑ قسطلانی، المواهب اللدنیة، ۱۴۲۵ق، ج۳، ص۶۰۶.
- ↑ سمهودی، وفاء الوفاء، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۱۹۵.
- ↑ سمهودی، وفاء الوفاء، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۱۹۵-۱۹۶.
- ↑ سبحانی، التوسل ...، ۱۳۷۴ش، ص۵۲.
- ↑ کوثری، محق التقول فی مسألة التوسل، المکتبة الازهریة للتراث، ص۴.
- ↑ کوثری، محق التقول فی مسألة التوسل، المکتبة الازهریة للتراث، ص۵.
- ↑ سبکی، شفاء السقام، ص۲۹۳.
- ↑ سبحانی، آیین وهابیت، ۱۳۷۵ش، ص۱۴۶.
- ↑ رفاعی، التوصل الی حقیقة التوسل، ۱۳۹۹ق، ص۱۸۸-۱۸۹.
- ↑ ابن‌باز، مجموع فتاوی ابن‌باز، ۱۴۲۰ق، ج۵، ص۳۲۲.
- ↑ سمهودی، وفاء الوفاء، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۱۹۳.
- ↑ آلوسی، تفسیر روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۱۲۸.
- ↑ سبحانی، التوسل مفهومه وأقسامه وحکمه فی الشریعة الإسلامیة الغرّاء، ۱۳۷۴ش، ص۸۲.
- ↑ «حکم التوسل بالأنبیاء والأولیاء والصالحین وطلب المدد منهم»، سایت دار الإفتاء المصریة.
- ↑ کفعمی، المصباح، ۱۴۰۹ق، ص۲۴۷؛ حمیری، التأمل فی حقیقة التوسل، ۱۴۲۸ق، ص۴۴.
- ↑ سبحانی، التوسل...، ۱۳۷۴ش، ص۲۴؛ حمیری، التأمل فی حقیقة التوسل، ۱۴۲۸ق، ص۴۴.
- ↑ سبحانی، التوسل...، ۱۳۷۴ش، ص۲۲؛ البانی، التوسل، انواعه و احکامه، ۱۴۲۱ق، ص۳۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ترمذی، سنن ترمذی، ۱۳۹۵ق، ج۵، ص۵۳۹؛ شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ص۴۱۶؛ سید بن طاووس، الاقبال، ۱۳۷۶ش، ص۱۷۷.
- ↑ سبحانی، التوسل...، ۱۳۷۴ش، ص۲۲؛ حمیری، التأمل فی حقیقة التوسل، ۱۴۲۸ق، ص۴۴.
- ↑ کفعمی، المصباح، ۱۴۰۹ق، ص۲۴۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به علامه مجلسی، زاد المعاد، ۱۴۲۳ق، ص۲۷.
- ↑ سید بن طاووس، الاقبال، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۳۴۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به بن حنبل، مسند احمد، ۱۴۲۱ق، ج۳۳، ص۱۴۶؛ سید بن طاووس، الاقبال، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۳۴۶.
- ↑ سبحانی، التوسل...، ۱۳۷۴ش، ص۲۵-۲۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به شیخ مفید، المقنعة، ۱۴۱۳ق، ص۱۹۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به سبحانی، التوسل...، ۱۳۷۴ش، ص۲۷-۳۲ و ۳۹؛ حمیری، التأمل فی حقیقة التوسل، ۱۴۲۸ق، ص۴۵-۴۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۳۷۴ش، خطبه ۱۱۰، ص۱۶۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به سبحانی، التوسل...، ۱۳۷۴ش، ص۲۷-۳۲ و ۳۹؛ حمیری، التأمل فی حقیقة التوسل، ۱۴۲۸ق، ص۴۵-۴۸.
- ↑ سبحانی، التوسل...، ۱۳۷۴ش، ص۱۱۷.
- ↑ حمیری، التأمل فی حقیقة التوسل، ۱۴۲۸ق، ص۸-۱۱.
- ↑ حمیری، درنگی در حقیقت توسل، ۱۳۹۲ش، ص۱۳.
- ↑ کوثری، محق التقول فی مسألة التوسل، المکتبة الازهریة للتراث، ص۴-۱۱.
یادداشت
- ↑ ابن‌تیمیه در کتابی با عنوان «قاعدة جلیلة فی التوسل و الوسیلة»، توسل را سه قسم دانسته است:
- توسل به معنای تقرب به خداوند به واسطه طاعت او و پیامبرش. او این نوع توسل را اصل دین دانسته و معتقد است هیچ‌یک از مسلمانان آن را انکار نکرده‌اند؛
- توسل به دعای پیامبر(ص) در زمان حیاتش و به شفاعت وی در قیامت. او معتقد است این نوع توسل در میان صحابه واقع شده است؛
- توسل به ذات پیامبر(ص) و خواستن چیزی از او. ابن‌تیمیه این نوع توسل را نامشروع دانسته و بر این باور است که کسی از صحابه آن را انجام نداده است.(ابن‌تیمیه، قاعدة جلیلة فی التوسل و الوسیلة، ۱۴۲۲ق، ص۸۷-۸۸.)
منابع
- آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.
- ابن حنبل، احمد بن محمد، مسند احمد، قاهره، دار الحدیث، ۱۴۲۱ق.
- ابن‌باز، عبدالعزیز، التوسل المشروع و توسل الممنوع، ریاض، بی‌نا، ۱۴۲۸ق.
- ابن‌باز، عبدالعزیز، مجموع فتاوی ابن‌باز، ریاض، دار القاسم للنشر، ۱۴۲۰ق.
- ابن‌تیمیه، تقی‌الدین ابوالعباس، قاعدة جلیلة فی التوسل والوسیلة، بی‌جا، مکتبة الفرقان، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- ابن‌تیمیه، تقی‌الدین ابوالعباس، مجموعة الرسائل والمسائل، بی‌جا، لجنة التراث العربی، بی‌تا.
- البانی، محمد ناصرالدین، التوسل، انواعه و احکامه، ریاض، مکتبة المعارف، ۱۴۲۱ق.
- بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، بنیاد بعثت، ۱۴۱۵ق.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، دمشق، دار طوق النجاة، ۱۴۲۲ق.
- پاکتچی، احمد، «توسل»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی،
- ترمذی، محمد بن عیسی، سنن ترمذی، مصر، شرکة مکتبة ومطبعة مصطفی البابی الحلبی، ۱۳۹۵ق.
- تقی‌الدین سبکی، علی بن عبدالکافی، شفاء السقام فی زیارة خیر الأنام، تحقیق سید محمدرضا جلالی، قم، نشر مشعر، چاپ چهارم، ۱۴۱۹ق.
- جوهری، أبو نصر إسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- «حکم التوسل بالأنبیاء والأولیاء والصالحین وطلب المدد منهم»، سایت دار الإفتاء المصریة، تاریخ درج مطلب: ۱۳ مارس ۲۰۱۸م، تاریخ بازدید: ۲۵ فروردین ۱۴۰۳ش.
- حمیری، عیسی بن عبدالله، التأمل فی حقیقة التوسل، بی‌جا، بی‌نا، ۱۴۲۸ق.
- رفاعی، محمدنسیب، التوصل الی حقیقة التوسل، بیروت، دار لبنان للطباعة والنشر، چاپ سوم، ۱۳۹۹ق.
- سبحانی، جعفر، آیین وهابیت، تهران، نشر مشعر، ۱۳۷۵ش.
- سبحانی، جعفر، التوسل مفهومه وأقسامه وحکمه فی الشریعة الإسلامیة الغرّاء، قم، نشر مشعر، ۱۳۷۴ش.
- سبحانی، جعفر، التوسل، بیروت، الدار الاسلامیة، بی‌تا.
- سبحانی، جعفر، منشور جاوید، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۳۹۰ش.
- سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفی، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۹ق.
- سید بن طاووس، علی بن موسی، الاقبال بالاعمال الحسنة، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
- شوکانی، محمد بن علی، الدر النضید فی اخلاص کلمة التوحید، بی‌جا، دار ابن حزیمة، بی‌تا.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجد، بیروت، مؤسسة فقه الشیعة، ۱۴۱۱ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، المقنعة، قم، كنگره جهانى هزاره شيخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، نشر اسماعیلیان، ۱۳۶۳ش.
- عبدالمنعم، محمود عبدالرحمن، معجم المصطلحات والألفاظ الفقهیة، قاهره، دار الفضیلة، بی‌تا.
- عبدالوهاب، محمد، کشف الشبهات، عربستان، وزارة الشؤون الإسلامیة والأوقاف والدعوة والإرشاد، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
- علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- علامه مجلسی، محمدباقر، زاد المعاد، بیروت، موسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۲۳ق.
- فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
- قسطلانی، احمد بن محمد، المواهب اللدنیة بالمنح المحمدیة، بیروت، المکتب الاسلامی، ۱۴۲۵ق.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق.
- کفعمی، ابراهیم بن علی، المصباح، جنة الأمان الواقیة و جنة الإیمان الباقیة، قم، دار الرضی، ۱۴۰۵ق.
- کوثری، محمدزاهد، محق التقول فی مسألة التوسل، قاهره، المکتبة الازهریة للتراث، بی‌تا.
- معموری، علی، «نقد توسل از سوی سلفیه»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی،
- مکارم شیرازی، ناصر، آیات الولایة فی القرآن، قم، مدرسه امام علی ابن‌ابی‌طالب(ع)، ۱۴۲۵ق،
- نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، قم، مركز البحوث الاسلامیة، ۱۳۷۴ش.
پیوند به بیرون