توسل

مقاله قابل قبول
رده ناقص
کپی‌کاری از منابع خوب
استناد ناقص
شناسه ارزیابی نشده
نارسا
نیازمند خلاصه‌سازی
از ویکی شیعه
اعتقادات شیعه
‌خداشناسی
توحیداثبات خداتوحید ذاتیتوحید صفاتیتوحید افعالیتوحید عبادیصفات ذات و صفات فعل
فروعتوسلشفاعتتبرکاستغاثه
عدل الهی
حُسن و قُبحبداءامر بین الامرین
نبوت
عصمت پیامبرانخاتمیتپیامبر اسلاممعجزهاصالت قرآن
امامت
باورهاعصمت امامانولایت تكوینیعلم غیبخلیفة‌اللهغیبتمهدویتانتظار فرجظهوررجعتامامت تنصیصی
امامانامام علیامام حسنامام حسینامام سجادامام باقرامام صادقامام کاظمامام رضاامام جوادامام هادیامام عسکریامام مهدی
معاد
برزخمعاد جسمانیحشرصراطتطایر کتبمیزان
مسائل برجسته
اهل‌بیتچهارده معصومکرامتتقیهمرجعیتولایت فقیهایمان مرتکب کبیره


توسّل واسطه قرار دادن شخص یا چیزی نزد خداوند، برای تقرب به او و برآورده شدن حاجت‌ها است. توسل از آموزه‌های اعتقادی شیعه و بسیاری از مسلمانان است. توسل با آموزه شفاعت پیوند نزدیکی دارد و این دو آموزه معمولاً همراه یکدیگر ذکر می‌شوند.

به اعتقاد شیعیان، اهمیت توسل برخاسته از امر الاهی در قرآن و نیز احادیث پرشماری از اهل بیت(ع) است. در دعاها و زیارات ائمه(ع) نیز مضامین توسل بسیار به چشم می‌خورد که معروف‌ترین آنها دعای توسل است.

در دوره معاصر، وهابی‌ها به پیروی از ابن تیمیه اشکالاتی را دربارهٔ توسل مطرح کرده‌اند که علمای شیعه و غالب اهل سنت این اشکالات را نپذیرفته‌ و آنها را نقد کرده‌اند.

مفهوم‌شناسی

توسّل انجام دادن کاری برای تقرب به چیزی یا شخصی است،[۱] این کلمه در اصطلاح به معنای واسطه قرار دادن امور خیر و افراد صالح و مقرب درگاه الهی برای برآورده شدن درخواست و اجابت دعا است. در فعل توسل، انسان در هنگام دعا و استغاثه، به درگاه الهی چیزی عرضه می‌کند که واسطه پذیرش توبه و اجابت دعای او و بر آورده شدنِ درخواست او است. شخص یا موضوع محل توسل، هر آن کس یا چیزی است که نزد خدا محترم است، مانند صفات و اسمای الهی یا پیامبر اکرم(ص) و دعای او یا اولیاء و فرشتگان. حاجت درخواست‌شده می‌تواند امری دینی و معنوی و یا حاجتی دنیوی و مادی باشد.

«وسیله» چیزی است که انسان از طریق آن به چیز دیگری نزدیک می‌شود.[۲]

بنابر روایات شیعی، «وسیله» مفهومی گسترده دارد و می‌تواند شامل واجبات و مستحبات شرعی،[۳] دعای صالحان و مؤمنان [نیازمند منبع]و یا حضرات معصومین(ع)[۴] شود.

مشروعیت توسل

پژوهشگران برای اثبات مشروعیت توسل شواهد مختلفی از قرآن، حدیث و سیره فراهم آورده‌اند. برخی نیز معتقدند توسل افزون بر آن که به لحاظ دینی، مشروع و پسندیده است، ریشه در فطرت و خرد انسانی نیز دارد.[۵]

قرآن

  • قرآن کریم مؤمنان را به توسل توصیه کرده و روشن‌ترین اشاره به توسل در سوره مائده آمده است که خداوند صریحاً به مؤمنان دستور می‌دهد برای تقرب به او وسیله‌ای بجویند: یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللَّــهَ وَابْتَغُواْ إِلَیهِ الْوَسِیلَةَ وَجَاهِدُواْ فِی سَبِیلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ (ای کسانی که ایمان آورده‌اید! تقوا پیشه کنید و وسیله‌ای برای تقرب به خدا بجویید و در راه او جهاد کنید، باشد که رستگار شوید.)[۶]

حضرت علی(ع) بهترين چيزى كه به وسيله آن مى‌‏توان به خدا نزدیک شد را ایمان به خدا و پیامبر او و جهاد در راه خدا می‌داند که قله کوهسارِ اسلام است، و همچنین جمله اخلاص (لا اله الا اللَّه) كه همان فطرت توحيد است، و بر پا داشتن نماز که آئین اسلام است، و زكات که فریضه واجبه است، و روزه ماه‏ رمضان كه سپرى است در برابر گناه و كيفرهاى الهى، و حج و عمره كه فقر و پريشانى را دور مى‏‌كند و گناهان را مى‏‌شويد، و صله رحم كه ثروت را زياد و عمر را طولانى مى‏‌كند، انفاق‌هاى پنهانى كه جبران گناهان مى‏‌نمايد و انفاق آشكار كه مرگ‌هاى ناگوار و بد را دور مى‏‌سازد و كارهاى نيك كه انسان را از سقوط نجات مى‏‌دهد. [۷]

  • وقتی برادران حضرت یوسف از کرده خود پشیمان شدند به جای اینکه مستقیم از خداوند درخواست عفو کنند، یعقوب را واسطه قرار دادند و از او خواستند برای‌شان نزد خدا طلب بخشش کند.[۸]
  • در آیه‌ای دیگر، از بندگان خواسته شده است که همگی به ریسمان الهی چنگ زنند و گرد هم آیندو پراکنده نشوند: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّــهِ جَمِیعاً وَلاتَفَرَّقُوا.[۹] بنا بر روایات شیعه، مقصود از ریسمان الهی، اهل بیت پیامبر(ص) است.[۱۰]
  • در آيه ۱۱۴ سوره توبه وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ ۚ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ ترجمه: (و استغفار ابراهیم برای پدرش [= عمویش آزر]، فقط بخاطر وعده‌ای بود که به او داده بود (تا وی را بسوی ایمان جذب کند)؛ امّا هنگامی که برای او روشن شد که وی دشمن خداست، از او بیزاری جست؛ به یقین، ابراهیم مهربان و بردبار بود.) نيز موضوع استغفار حضرت ابراهیم در مورد عمویش(که به او پدر می‌گفت) آمده كه تأثير دعاى پيامبران را در باره ديگران تأييد مى‏‌كند.
برای اطلاعات بیشتر، اینها را هم ببینید: آیه ۹۷ سوره یوسف

روایات

در منابع روایی، احادیث پرشماری از اهل‌بیت(ع) در باب توسل نقل و معنا، مصادیق وسیله و نیز آثار و نتایج آن بیان شده است. حضرت علی(ع) بهترين چيزى که به وسیله آن مى‌‏توان به خدا نزدیک شد را ایمان به خدا و پیامبر او و جهاد در راه خدا می‌داند که قله کوهسار اسلام است، و هم‌چنین جمله اخلاص (لا اله الا اللَّه) که همان فطرت توحيد است، و بر پا داشتن نماز که آئین اسلام است، و زكات که فریضه واجبه است، و روزه ماه‏ رمضان که سپرى است در برابر گناه و کيفرهاى الهى، و حج و عمره که فقر و پریشانى را دور مى‏‌کند و گناهان را مى‏‌شوید، و صله رحم که ثروت را زیاد و عمر را طولانى مى‏‌كند، انفاق‌هاى پنهانى كه جبران گناهان مى‏‌نمايد و انفاق آشكار كه مرگ‌هاى ناگوار و بد را دور مى‏‌سازد و كارهاى نيك كه انسان را از سقوط نجات مى‏‌دهد. [۱۱]

تمام آنچه در آسمان و زمین است، برای تقرب به خداوند در پی وسیله است و ما وسیله و واسطه خداوند در میان خلق اوییم.[۱۲]

  • بنابر روایتی، امام صادق(ع) فرمودند: ما (اهل بیت) همان ریسمان الهی هستیم که خداوند تبارک و تعالی فرموده: وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّــهِ جَمِیعاً وَلاتَفَرَّقُوا[۱۳] همگی به ریسمان الهی چنگ زنید و پراکنده نشوید.[۱۴]
  • همچنین بنا بر احادیثی که در تفسیر آیه ۳۷ سوره بقره نقل شده است، حضرت آدم پس از رانده شدن از بهشت با توسل به پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) مورد عفو خداوند قرار گرفت.[۱۵] پیامبران پیشین نیز به مقام پیامبر اسلام(ص) توسل می‌جسته‌اند.[۱۶]
  • در روایتی نقل شده از امیرالمؤمنین برترین مصادیق وسیله برشمرده شده است که از جمله آنها است: ایمان به خداوند، جهاد در راه خدا، و ادای واجبات، روزه، حج و عمره.[۱۷]
  • زیارتنامه‌ها و دعاهای رسیده از پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) سرشار از مضامین مربوط به توسل و سوگند دادن خدا به حق پیامبر(ص) و امامان است که خود نوعی از توسل به شمار می‌رود.[۱۸]

روایاتی که بر مشروعیت توسل گواهی می‌دهند، در منابع اهل سنت نیز به چشم می‌خورند. از جمله روایت مرد نابینایی که با توسل به پیامبر بینایی خود را بازیافت،[۱۹] و یا حدیثی از عائشه که از پیامبر(ص) نقل کرده است امیرالمؤمنین نزدیک‌ترین وسیله به خداوند است.[۲۰]

سیرهٔ مسلمانان

سیره مسلمانان صدر اسلام و یاران پیامبر نشان می‌دهد که توسل به صالحان و پاکدامنان امری مقبول و پسندیده بوده است. در این باره می‌توان به نمونه‌هایی اشاره کرد:

  • توسل عمر به عباس بن عبدالمطلب در هنگام طلب باران؛[۲۱]
  • متوسل شدن صفیه، (عمه پیامبر) وسرودن اشعاری در رثای وی. [۲۲]
  • توسل مردی به پیامبر در زمان خلافت عثمان با راهنمایی عثمان بن حنیف[۲۳] و توسل بلال بن حارث به پیامبر برای طلب باران.[۲۴]
  • به نوشته زینی دحلان، تفحص و جستجو در اذکار و ادعیه پیشینیان موارد بسیاری از توسل‌های آنان را به دست می‌دهد.[۲۵] ابن حَجَر هَیتَمی برخی اشعار شافعی را آورده که در آن آل پیامبر صریحاً وسیلۀ قرب الاهی معرفی شده‌اند.[۲۶] بنا بر روایتی، مالک بن انس در گفتگویی با منصور دوانیقی چگونگی زیارت پیامبر اکرم و توسل به ایشان را به وی آموخت.[۲۷]

اقسام وسیله

بنابر منابع شیعه، برای نزدیک شدن به خدا از هر وسیله‌ای نمی‌توان استفاده کرد؛ برای مثال استفاده از آتش که در برخی آیین‌های دیگر مرسوم است، یا بت که در حجاز معمول بوده، باطل و حرام است؛ زیرا اجازه شرعی استفاده از آتش به عنوان وسیله اثبات نشده است و حرام بودن استفاده از بت نیز در شرع اثبات شده است. برای اینکه بدانیم چه چیزهای از دیدگاه شرع، وسیله هستند باید به آیات و روایات مراجعه کرد. بدین رو برخی توسل را به توسل مشروع و توسل نامشروع تقسیم کرده‌اند.[۲۸]

در روایات اهل بیت به آنچه می‌توان بدان توسل جست، تصریح شده است. از جمله آنها است:

شبهات وهابیان دربارهٔ توسل

آموزه توسل را بیشتر مسلمانان چه شیعه و چه اهل سنت پذیرفته‌اند؛[یادداشت ۱] در این بین وهابیت آموزه توسل را مردود می‌داند و در مقابل، بسیاری از عالمان مسلمان در رد آنها کتاب نگاشته‌اند.[۳۶] برخی از اشکالات وهابیان از این قرار است:

توسل و توحید

نخستین دلیل وهابیان این است که توسل با توحید منافات دارد؛ زیرا بنده باید تنها از خدا کمک بخواهد و کمک خواستن از غیر خدا شرک است. ابن تیمیه برای اثبات این مدعا، گاه به آیات قرآنی استدلال کرده است، از جمله آیات ۵۶ و ۵۷ سوره اسراء «قُلِ ادْعُواْ الَّذِینَ زَعَمْتُم مِّن دُونِهِ فَلاَ یمْلِكُونَ كَشْفَ الضُّرِّ عَنكُمْ وَلاَ تَحْوِیلًا أُولَئِكَ الَّذِینَ یدْعُونَ یبْتَغُونَ إِلَی رَبِّهِمُ الْوَسِیلَةَ أَیهُمْ أَقْرَبُ وَیرْجُونَ رَحْمَتَهُ وَیخَافُونَ عَذَابَهُ إِنَّ عَذَابَ رَبِّكَ كَانَ مَحْذُورًا»[۳۷]و آیه ۵ سوره حمد، «إِیاكَ نَعْبُدُ وإِیاكَ نَسْتَعِینُ» او معتقد است که آنچه در این آیات منع و نکوهش شده است، همان توسل به خداوند است.[۳۸]

به گفته موافقان توسل، این آیات معنای دیگری دارند؛ دو آیه نخست از نفی الوهیت معبودهای مشرکان و عدم شایستگی خدایان برساخته برای پرستش سخن می‌گویند و ارتباطی به موضوع توسل به امور مقدّس به منظور تقرب به درگاه الاهی ندارند. همچنین آیه ۵ سوره حمد درصدد نفی کمک خواستن از غیر خدا با اعتقاد به استقلال وسیله‌ها از خدا است، نه نفی استعانت از خداوند با وسایل و وسایط؛ همچنان که در قرآن کریم یاری جستن از نماز و امور دیگر نیز مطرح شده است.[۳۹]

باورمندان به توسل بر آنند که از نظر عقلی نیز توسل به هیچ وجه شرک نیست؛ زیرا اولاً کمک گرفتن از کسی یا چیزی به معنای پرستیدن آن شخص یا چیز نیست. نظام عالم بر اساس رابطه تأثیر اشیاء و وسایل در یکدیگر است و البته همه آنها بر اراده الهی تکیه دارند و هیچ‌یک مستقلانه قادر به تأثیر گذاری نیستند. همان گونه که کمک گرفتن از وسائل و ابزار مادی و انسان‌ها در امور زندگی شرک نیست، استفاده از وسیله غیر مادی نیز اگر با اعتقاد به وابسته بودن آنها باشد شرک نخواهد بود. بینش توحیدی مسلتزم آن است که انسان در عین حال که از اسباب و وسایل استفاده می‌کند، به مبداء آن و وابسته بودن همه وسایل به پروردگار عالم آگاه باشد و این همان توحید است.[۴۰]

مخالفان توسل، علاوه بر اینها، بر حرمت توسل، به آیات دیگری نیز استناد کرده‌اند،[۴۱] از جمله آیه ۳ سوره زمر: «ألَا للَّــهِ الدِّینُ الْخَالِصُ وَالَّذِینَ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَوْلِیاء مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیقَرِّبُونَا إِلَی اللَّــهِ زُلْفَی إِنَّ اللَّــهَ یحْكُمُ بَینَهُمْ فِی مَا هُمْ فِیهِ یخْتَلِفُونَ إِنَّ اللَّــهَ لایهْدِی مَنْ هُوَ كَاذِبٌ كَفَّارٌ» و آیه ۳۷ سوره سبأ «وَمَا أَمْوَالُكُمْ وَلَا أَوْلَادُكُم بِالَّتِی تُقَرِّبُكُمْ عِندَنَا زُلْفَی إِلَّا مَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَأُوْلَئِكَ لَهُمْ جَزَاء الضِّعْفِ بِمَا عَمِلُوا وَهُمْ فِی الْغُرُفَاتِ آمِنُونَ» ولی آیه نخست تنها عبادت غیر خدا و بت‌پرستی را نفی کرده نه تقرب به خداوند را از طریق توسل به صالحان، بدون آن که مورد پرستش قرار گیرند. دربارهٔ آیه دوم هم می‌توان گفت که توسل به انبیاء و اولیاء از جمله مصادیق کار شایسته (عمل صالح) است و با مفهوم آیه تنافی ندارد.[۴۲]

توسل به پیامبر(ص) بعد از رحلت

بنابر باور ابن تیمیه توسل به دعای پیامبر(ص) و صالحان، فقط در زمان حیات آنان صحیح است و پس از مرگ دیگر کاری از آنان بر نمی‌آید و توسل صحیح نیست.

به اعتقاد بیشتر مسلمانان، این سخن ابن تیمیه با آیات قرآنی [یادداشت ۲]که از زندگی پس از مرگ خبر می‌دهند، سازگار نیست و زندگی انبیا و اولیاء پس از انتقال آنان به عالم برزخ نیز ادامه دارد. همان گونه که به تصریح قرآن، زندگی شهیدان پس از مرگ آنان نیز ادامه دارد[۴۳] پیامبران که مقام بالاتری نسبت به شهیدان دارند، بعد از مرگ ظاهری زنده‌اند. از دیدگاه اسلامی، مرگ فنا و نابودی انسان نیست بلکه انتقال از عالمی به عالم دیگر است.[۴۴]

همان گونه که در زمان حیات می‌توان از پیامبر(ص) خواست تا برای انسان دعا و استغفار کند، بعد از حیات پیامبر نیز می‌توان همین درخواست را داشت؛ زیرا بنا بر قرآن کریم و سنّت، امکان اتصال انسان موجود در دنیا به ارواح انسان‌ها در عالم برزخ وجود دارد. گفتگوی حضرت صالح پیامبر و حضرت شعیب با امت هلاک شده خود،[۴۵] و اینکه در قرآن نیز خداوند به پیامبر(ص) فرمان می‌دهد تا با پیامبران پیشین گفتگو کند،[۴۶] و گفتگوی پیامبر(ص) و امیرالمؤمنین(ع) با کشته شدگان جنگ بدر و جمل[۴۷] از ادله و شواهد این مدعا است.

شیعیان در عصر غیبت علاوه بر پیامبر و سایر معصومان، به طور ویژه به امام زمان(عج) که او را زنده می‌دانند توسل کرده و دعاها و توجهات ویژه آن امام را خواستارند. شیعیان به دلیل آیاتی مانند وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَیرَی اللَّــهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ وَسَتُرَدُّونَ إِلَیٰ عَالِمِ الْغَیبِ وَالشَّهَادَةِ فَینَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ [توبه–۱۰۵][یادداشت ۳] و روایات فراوانی که تعدادی از آنها در بخش بَابٌ فِی أَنّ الْأَئِمّةَ شُهَدَاءُ اللَّــهِ عَزّ وَ جَلّ عَلَی خَلْقِهِ (ائمه، شاهدان خداوند بر خلق هستند) اصول کافی گردآوری شده‌اند معتقدند امامان با اذن و اجازه خداوند از حال و شرایط زندگی انسان‌ها باخبر بوده و می‌توانند در بهبود شرایط مادی و معنوی افراد اثرگذار باشند، و هرچه پیروی، توسل و ارتباط با آنها بیشتر باشد این آثار نیز بیشتر خواهد بود.

توسل و بدعت

سیره پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع) و نیز رفتار صحابه و مسلمانان صدر اسلام با بدعت شمردن توسل سازگار نیست. برخی از حوادثی که رایج بودن توسل نزد مسلمانان را نشان می‌دهد عبارت است از: توسل عمر به عباس بن عبدالمطلب در هنگام مراسم استسقا یا طلب باران،[۴۸] متوسل شدن صفیه، به پیامبر، با سرودن اشعاری در رثای وی،[۴۹] توسل مردی به پیامبر(ص) در زمان خلافت عثمان با راهنمایی عثمان بن حنیف،[۵۰]و توسل بلال بن حارث به وی برای طلب باران.[۵۱]

به نوشته زینی دُحلان[۵۲] تتبع در اذکار و ادعیه پیشینیان موارد بسیاری از توسل‌های آنان را به دست می‌دهد. ابن حَجَر هَیثمی[۵۳]برخی اشعار شافعی را آورده که در آن آل پیامبر(ص) صریحاً وسیله قرب الاهی معرفی شده‌اند. بنا بر روایتی، مالک بن انس در گفتگویی با منصور دوانیقی چگونگی زیارت پیامبر اکرم(ص) و توسل به ایشان را به وی آموخت.[۵۴]

حتی اگر صحت سند برخی از روایات اهل سنت در جایز بودن توسل پذیرفته نشود، بسیار بودن تعداد آنها نشان می‌دهد که توسل از عصر صحابه تا دوران‌های بعد رایج و به مثابه اصلی مسلّم پذیرفته شده بوده است. سَمهودی [یادداشت ۴][۵۵] ماجراهای متعددی را دربارهٔ کسانی که با توسل به پیامبر(ص) نزد قبر مطهر وی، به خواسته‌های خود نایل شدند، آورده است.[۵۶]

نحوه توسل در زیارات و دعاها

بررسی نحوه توسل و ادبیات به کار رفته در ادعیه مأثور (دعاهایی که از معصومان رسیده است) و زیارات امامان(ع) تصویری درست از توسل مشروع را نشان می‌دهد. توسل به امامان شیعه و اولیای الهی در بیشتر دعاهای شیعه و زیارات پیامبر(ص) امامان(ع) آمده است. همچنین در کتب ادعیه نمازهای مخصوصی برای توسل به پیامبر(ص) یا هر یک از امامان ذکر شده است[۵۷] که معروف‌ترین آنها دعای توسل است. برخی از فرازهای دعای توسل به این صورت است:[۵۸]

  • اَللَّــهُمَّ اِنّی اَسئلُكَ وَاَتَوَجَّهُ الَیكَ بِنَبِیكَ نَبِی الرَّحمَةِ...

خداوندا! من توسط پیامبر تو که پیامبر رحمت است به تو روی می‌آورم و از تو در خواست می‌کنم...

  • یا رَسوُلَ اللَّــهِ... اِنا تَوَجَّهنا وَاستَشفَعنا وَ تَوَسَّلنا بِكَ اِلی اللَّــهِ وَ قَدَّمناكَ بَینَ یدَی حاجاتِنا یا وَجیهاً عِندَاللَّــهِ اِشفَع لَنا عِندَاللَّــه‌ای رسول خدا! ما به وسیله تو به خدا روی آورده و از او شفاعت و به او توسل می‌جوئیم و تو را پیشاپیش حاجت هایمان قرار می‌دهیم؛ ای کسی که نزد خدا آبرومندی، برای ما نزد خداوند شفاعت کن!
  • قسم دادن خداوند به حق پیامبر و امامان و صالحان نیز یکی از شیوه‌های توسل مشروع است؛ مانند اینکه گفته شود: «اللهم انی اسئلک بجاه محمد» یا «اللهم انی اسئلک بحق کل مؤمن مدحته فیه».

آیین توسل در فرهنگ شیعی

توسل به سبب جایگاه ویژه‌ای که در فرهنگ شیعی دارد، آیین‌ها و آداب خاصی در میان شیعیان پیدا کرده است. برخی از این آیین‌ها فاقد مبنای روایی‌اند هرچند منع شرعی نیز ندارند؛ مانند سفره‌انداختن به نام امامان مثلاً سفره امام زین العابدین(ع) و یا سفره حضرت ابوالفضل. در این جلسات ضمن اطعام مؤمنان و خواندن قرآن و دعا و هدیه کردن ثواب آن به آن امام، به او توسل می‌جویند.[۵۹] برپاکردن مجالس دعای توسل به صورت گروهی نیز از آیین‌های فراگیر شیعیان است که معمولاً شب‌های چهارشنبه و در مساجد، حرم امامان و حتی در منازل انجام می‌شود. برخی رفتارها و روش‌های توسل در میان برخی شیعیان دیده می‌شود که سنت رسمی شیعی آن را تأیید نمی‌کند.[نیازمند منبع]

پانویس

  1. ابن منظور، لسان العرب، ذیل واژه وسل.
  2. جوهری، الصحاح، ذیل واژه وسل.
  3. مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۴ق، ج ۳۰، ص۴۳.
  4. ر.ک علامه طباطبایی، تفسیر المیزان‏، ت۱۳۷۴ش، ج۵، ص۵۴۵–۵۴۶
  5. نگاه کنید: سبحانی، «توسل»،‌ ج۸، ص ۵۴۰-۵۴۱.
  6. سوره مائده، آیه ۳۵.
  7. نهج البلاغه فیض الاسلام٬ قم٬ دارالهجره٬ خطبه ۱۱۰
  8. سوره یوسف، آیه ۹۷.
  9. سوره آل عمران، آیه ۱۰۳.
  10. طباطبائی،المیزان، موسسة الاعلمی، ج۳، ص۳۶۹.
  11. نهج البلاغه فیض الاسلام٬ قم٬ دارالهجره٬ خطبه ۱۱۰
  12. ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، ۱۴۰۴ق، ج۱۶، ص۲۱۱؛ جوهری بصری، السقیفة و فدک، مکتبة نینوی الحديثة، ص ۹۹. .
  13. سوره آل عمران، آیه ۱۰۳.
  14. مجلسی، بحارالانوار، داراحیاء التراث العربی، ج۲۴، ص۸۴.
  15. سیوطی، الدرر المنثور، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص ۶۰-۶۱.
  16. صدوق، الأمالی، ۱۳۷۶ش، ص ۲۱۸؛ فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص ۳۷۲.
  17. نهج البلاغه، محقق عطاردی قوچانی، خطبه ۱۱۰، ص ۱۲۷.
  18. برای نمونه رجوع کنید به زیارت پیامبر(ص)، زیارت جامعه کبیره، و دعاهای صحیفه سجادیه.
  19. ابن ماجه، سنن ابن ماجه، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۴۴۱؛ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، دارصادر، ج۳، ص ۲۱.
  20. ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۲۶۷؛ابن المغازلی، مناقب، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۱۰۷.
  21. رک: بخاری ، صحیح البخاری، ۱۴۰۱، ج۲، ص۱۶؛ ابن اثیر، أسدالغابة، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۱۶۶؛ ابن حجر عسقلانی، فتح الباری فی شرح صحیح البخاری، دارالمعرفه، ج۲، ص۴۱۱-۴۱۲.
  22. رک: طبری، ذخائر العقبی، ۱۳۵۶ق، ص۲۵۲؛ هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ۱۴۰۸ق، ج۹، ص۳۹.
  23. رک: طبرانی، المعجم الکبیر، مکتبة ابن تیمیة، ج۹، ص۳۰.
  24. دحلان، الدرر السنیه، المکتبة القافیة، ص۱۸.
  25. دحلان، الدرر السنیه، المکتبة القافیة، ص۳۱.
  26. دحلان، الدرر السنیه، المکتبة القافیة، ص۱۸۰.
  27. رک: سمهودی، وفاءالوفا، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص۱۳۷۶.
  28. سبحانی، «توسل»، ج۸، ص۵۴۱.
  29. نهج البلاغه، محقق عطاردی قوچانی، خطبه ۱۱۰، ص ۱۲۷.
  30. صحیفه سجادیه، دعای ۴۲.
  31. سوره اعراف، آیه ۱۸۰.
  32. سوره حشر، آیه۱۰.
  33. سوره نساء، آیه ۶۴.
  34. مجلسی، بحارالانوار، داراحیاء التراث العربی، ج۲۴، ص۸۴.
  35. نهج البلاغه، محقق عطاردی قوچانی، خطبه ۱۱۰، ص ۱۲۷.
  36. نک:سبکی، شفاء السقام، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۲۴۵–۳۲۰؛ سمهودی، وفاء الوفاء، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۳۷۱؛ نبهانی، شواهد الحق، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۸۶.
  37. سوره اسراء، آیه ۱۷، ۵۶ و ۵۷.
  38. رفاعی، التوصل الی حقیقة التوسل، ۱۳۹۴ق، ص۱۲–۱۴، ۵۴.
  39. سوره بقره ۲، آیه ۴۵.
  40. برای تفصیل بحث نک: مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۷۵.
  41. رفاعی، التوصل الی حقیقة التوسل، ۱۳۹۴ق، ص۱۷۹.
  42. سبحانی، التوسل مفهومه و اقسامه، ۱۴۱۵ق، ص۷۷-۸۵.
  43. سوره آل عمران، آیه۱۶۹–۱۷۱.
  44. ر. ک: سوره سجده، آیه۱۰ و ۱۱؛ سوره زمر، آیه۴۲.
  45. سوره اعراف آیات ۷۸–۷۹ و ۹۱–۹۳.
  46. سوره زخرف، آیه۴۵.
  47. ابن هشام، السیرة النبویة، ۱۳۸۳ق، ج۲، ص۲۹۲؛بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۰۱ق، ج۵، ص۷۶؛ مفید، الجمل، ۱۴۱۶ق، ص۳۹۱-۳۹۲.
  48. بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۰۱ق، ج۲، ص۱۶؛ ابن اثیر، اسدالغابة فی معرفة الصحابه، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۱۶۶؛ ابن حجر عسقلانی، فتح الباری، دارالمعرفه، ج۲، ص۴۱۱-۴۱۲.
  49. ابن حجر عسقلانی، فتح الباری، دارالمعرفه، ج۲، ص۴۱۱-۴۱۲؛طبری، ذخائر العقبی فی مناقب ذوی‌القربی، ۱۳۵۶ق، ص۲۵۲.
  50. هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ۱۴۰۸ق، ج۹، ص۳۹.
  51. دحلان، الدرر السنیه، المکتبة القافیة، ص۱۸.
  52. دحلان، الدرر السنیه، المکتبة القافیة، ص۳۱.
  53. هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ۱۴۰۸ق، ج۹، ص۱۸۰.
  54. سمهودی، وفاء الوفاء، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص۱۳۷۶.
  55. سمهودی، وفاء الوفاء، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص۱۳۸۰-۱۳۸۷.
  56. سبحانی، التوسل مفهومه و اقسامه، ۱۴۱۵ق، ص ۵۹-۶۶.
  57. مفاتیح الجنان، بخش ادعیه.
  58. مفاتیح الجنان، دعای توسل.
  59. https://www.cgie.org.ir/fa/article/238314/ابوالفضل(ع)،-سفره

یادداشت

  1. برخی از عالمان اهل سنت که از جایز بودن توسل یا استحباب آن سخن گفته‌اند، عبارتند از:
    • تقی الدین سبکی (درگذشته ۷۵۶ ق) از علمای شافعی در کتاب شفاءالسقام: «أنه یجوز ویحسن التوسل، والاستغاثة، والتشفع بالنبی «صلی الله علیه وآله وسلم» إلی ربه سبحانه وتعالی. وجواز ذلک وحسنه من الأمور المعلومة لکل ذی دین، المعروفة من فعل الأنبیاء والمرسلین، وسیر السلف الصالحین، والعلماء والعوام من المسلمین. ولم ینکر أحد ذلک من أهل الأدیان، ولا سمع به فی زمن من الأزمان، حتی جاء ابن تیمیة، فتکلم فی ذلک بکلام یلبس فیه علی الضعفاء الأغمار، وابتدع ما لم یسبق إلیه فی سائر الأعصار[شفاءالسقام فی زیارت خیر الانام،تقی الدین سبکی «م:۷۵۶»ص۱۶۰.]؛ توسل و استغاثه و شفاعت به پیامبر اکرم(ص) جایز و مستحب است. جواز این کار بر هر دینداری روشن است و از کارهایی است که پیامبران بدان اهتمام داشتند و سیره صالحان و علما و عموم مسلمانان بوده است....»
    • نورالدین سمهودی (درگذشته ۹۱۱ ق)از عالمان اهل تسنن: «اعلم أن الاستغاثة والتشفع بالنبی صلی الله تعالی علیه و سلم و بجاهه و برکته عند ربه تعالی من فعل الأنبیاء وسیر السلف الصالح، واقع فی کل حال، قبل خلقه صلی الله تعالی علیه و سلم وبعد خلقه فی حیاته الدنیویة ومدة البرزخ وعرصات القیامة»[وفاء الوفاء باخبار‌دار المصطفی.نور الدین سمهودی، ج۴، ص۱۳۷۲]. استغاثه و شفاعت و توسل به پیامبر(ص) نزد خداوند از کارهای انبیاء و سیره صالحان بوده و در هر زمانی انجام می‌‌گرفته است؛ چه قبل از خلقت و چه بعد از او، در حیات دنیوی و در برزخ....»
    • زینی دهلان (درگذشته ۱۳۰۴ق) امام جماعت مسجد الحرام می‌نویسد: «اذا جاز التوسل بالأعمال الصالحة - کما فی صحیح البخاری فی حدیث الثلاثة الذین أووا إلی غار فأطبق علیهم ذلک الغار فتوسل کل واحد منهم إلی الله تعالی بأرجی عمل له فانفرجت الصخرة آلتی سدت الغار عنهم - فالتوسل به «صلی الله علیه وسلم» أحق وأولی لما فیه من النبوة والفضائل سواء کان ذلک فی حیاته أو بعد وفاته فالمؤمن إذا توسل به إنما یرید بنبوته آلتی جمعت الکمالات وهؤلاء المانعون للتوسل یقولون یجوز التوسل بالأعمال الصالحة مع کونها أعراضا فالذوات الفاضلة أولی فإن عمر رضی الله عنه توسل بالعباس رضی الله عنه وأیضا لو سلمنا ذلک نقول لهم إذا جاز التوسل بالأعمال الصالحة فما المانع من جوازها بالنبی صلی الله علیه وسلم باعتبار ما قام به من النبوة والرسالة والکمالات...[الدر السنیة فی الرد علی الوهابیة،زینی دهلان، ص۲۷]؛ وقتی توسل به اعمال صالح... جایز است، توسل به پیامبر اکرم(ص) به طریق اولی جایز است زیرا او دارای فضیلت نبوت و دیگر فضایل بود چه در زمان حیات و چه در زمان وفات....»
    • امام محمد غزالی عالم و عارف نامدار مسلمان در تألیفات خود قائل به توسل است. او در یکی از رساله‌های خویش بابی جدا درباره توسل گشوده و با دلایل شرعی توسل را جایز دانسته‌اند. ۲- حافظ ابوبکر بیهقی درکتابش به نام «دلائل النبوة» داستان توسل آدم وغیر او را آورده است، درضمن این عالم تعهد کرده است که حدیث موضوع را در کتابش نیاورد. ۳-امام جلاالدین سیوطی از بزرگترین عالمان تاریخ اسلام در کتابش «الخصائص الکبری» و چندین کتاب دیگر توسل حضرت آدم را بیان می‌کند.
    • امام حافظ ابو عبدالله الحاکم در کتاب «المستدرک» بر صحیحین، ماجرای توسل آدم به حضرت رسول(ع) راذکر کرده است.
    • امام حافظ قاضی عیاض در کتاب «الشفا فی التعریب بحقوق المصطفی» در باب زیارت و باب فصل النبی، بسیاری از احادیث و وقایع مربوط به توسل را بازنوشته است.
    • امام مفسر قرآن ابو عبدالله قرطبی در تفسیر آیه «ولو أنهم إذ ظلمواأنفسهم» در جلد۵صفحه۲۶۵ نیز توسل را جایز دانسته وآنرا تأییدکرده است. ۷-علامه احمد شهاب الدین خفاجی در کتابش شرح شفا به نام «نسیم الریاض» موارد زیادی ذکر کرده است.
    • امام حافظ قسطلانی در کتابش به نام «مواهب اللدنیه» در مقصداول. ۹- علامه شیخ محمد عبدالباقی زرقانی در شرح مواهب جلد ۱صفحهٔ ۴۴٫۱۰-امام شیخ الاسلام ابو زکریا یحی نووی در کتابش به نام «ایضاح» در باب ششم صفحهٔ ۴۹۸.
    • علامه ابن حجرهیتمی مکی در حاشیه برکتاب ایضاح صفحه۴۹۹، وعلاوه بر این در این باره یک کتاب مستقل به نام «الجوهر المنظم» دارد.
    • حافظ شهاب الدین محمد بن محمد بن جزری دمشقی در کتابش به نام «عدةالحصن الحصین» در بحث فضیلت دعا.
    • علامه امام محمد بن علی شوکانی در کتابش به نام «تحفةالذاکرین» درصفحهٔ ۱۶۱.
    • علامه امام محدث علی بن عبدالکافی السبکی در کتابش به نام «شفاء السقام فی زیارت خیر الأنام».
    • شیخ احمد سرهندی ملقب به امام ربانی مجدد الف ثانی رحمته الله علیه ایشان به عنوان یک عالم بزرگ و یک مرشد صوفیه که بسیار به رعایت شریعت شهره بودند و در تشرع در بین صوفیان شهرهٔ عام و خاص‌اند در کتاب مکتوبات خود قائل به توسل‌اند.
    • حافظ ابن حجر عسقلانی، داستان آمدن آن مرد اعرابی که بر قبر حضرت رسول صلوات الله علیه و به آن توسل کرد و سند آن را صحیح دانسته است درکتاب فنح الباری جلد۲صفحه۴۹۵ بیان نموده است.
    • امام ابوالقاسم قشیری مفسر سرشناس صاحب رسالهٔ قشیریه.
    • امام فخر رازی از بزرگترین مفسران قرآن در چندین قسمت تألیفاتش اشاره به جواز توسل دارد. خواندن دقیق تفسیر فخر رازی مبین این موضع می‌باشد.
    • حافظ ابوالفرج ابن جوزی در کتاب خود به نام «الوفاء» حدیث را ذکر کرده است. ۲۰-حافظ عماد الدین ابن کثیر درتفسیر آیه «ولو أنهم إذ ظلمواأنفسهم» داستان گفتگوی عتبی با یک نفر عرب که به خدمت قبر پیغمبرصلی الله علیه و سلم آمد و از او شفاعت طلبید وهیچ گونه اعتراضی از او نگرفت و همچنین قصه توسل آدم را در کتابش به نام «البدایة والنهایة» در جلد۱صفحه۸۰ آورده است. علاوه در جلد۱صفحه۹۱ همان کتاب گفته است که اسناد داستان توسل عرب به قبر حضرت رسول صحیح می‌باشد؛ و باز شعار مسلمانان «یامحمداه» را در جلد ۶ صفحه ۳۲۴ آورده است.
    • شهاب الدین رملی رحمة الله علیه در بسیاری تألیفاتش نیز در قسمت‌های مختلفی از تألیفات خویش به توسل معتقد است.
    • امام شیخ نورالدین قاری، معروف به ملا علی قاری در شرحش برشفا موارد بسیار آورده است.
    • امام نسفی صاحب کتاب شرح عقاید اهل سنت که از معتبرترین کتب عقیده در حوزه‌های اهل سنت است ایشان در کتب خود قائل به توسل هستند.
    .
  2. به عنوان نمونه: سوره‌های بقره آیه ۱۵۴، آل عمران، آیه ۱۶۹، یاسین، آیه ۲۶، مؤمنون، آیات ۹۹ و ۱۰۰
  3. در آیه شریفه، «س» در کلمه «فَسَیری» برای خداوند، رسول خدا، و مؤمنین یکسان به کار برده شده و خداوند هم اکنون به حال موجودات آگاه است، علم رسول خدا و مؤمنین مورد اشاره آیه نیز همینگونه بوده و علم فعلی است. از آنجا که همه مؤمنان دارای چنین علمی نیستند، منظور آیه تعدادی از مؤمنین است که برترین مصادیق آن در روایات، اهل بیت برشمرده شده‌اند.
  4. سید نورالدین ابوالحسن علی بن عبدالله بن احمد بن ابی‌الحسن سمهودی حسنی قاهری شافعی (۸۴۴-۹۱۱ق)، از عالمان شافعى‌مذهب

منابع

  • ابن أبی الحدید، عبدالحمید بن هبةالله، شرح نهج البلاغة، محقق محمد أبوالفضل ابراهیم، قم، مکتبة آیت الله المرعشی، ۱۴۰۴ق.
  • ابن الاثیر، أسدالغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، بی‌نا، ۱۴۱۷ق.
  • ابن المغازلی، علی بن محمد، مناقب أمیر المومنین علی بن أبی طالب، صنعاء، دارالآثار، ۱۴۲۴ق.
  • ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، فتح الباری شرح صحیح البخاری، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
  • ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، بیروت، دارصادر، بی‌تا.
  • ابن ماجه، محمدبن یزید، سنن ابن ماجه، مصحح محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، جمعیه المکنز الاسلامی، ۱۴۲۱ق.
  • ابن هشام، السیرة النبویة، قاهره، بی‌نا، ۱۳۸۳ق.
  • بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، استانبول، بی‌نا، ۱۴۰۱ق.
  • جوهری بصری، احمد بن عبدالعزیز، السقیفة و فدک، محقق محمد هادی امینی، تهران، مکتبة نینوی الحدیثة، بی‌تا.
  • جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، بیروت، دارالمعرفة، الطبعة الثالثة، ۱۴۲۹ق.
  • دحلان، احمد زینی، الدرر السنیة فی الرد علی الوهابیة، بیروت، المکتبة الثقافیه، بی‌تا.
  • رفاعی، محمد نسیب، التوصل إلی حقیقة التوسل المشروع والممنوع، بیروت، بی‌نا، ۱۳۹۴ق.
  • سبحانی تبریزی، جعفر، التوسل مفهومه واقسامه وحکمه، بی‌جا، بی‌نا، ۱۴۱۵ق.
  • سبحانی، جعفر، «توسل»، در دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، ۱۳۸۳ش.
  • سبکی، علی بن عبدالکافی، شفاء السقام فی زیارة خیر الأنام، به کوشش محمد رضا حسینی جلالی، قم، بی‌نا، ۱۴۱۹ق.
  • سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء بأخبار دارالمصطفی، بیروت، بی‌نا، ۱۴۰۴ق.
  • سیوطی، جلال الدین، الدرر المنثور فی تفسیر بالمأثور، قم، مکتبة آیت الله المرعشی، ۱۴۰۴ق.
  • صدوق، محمد بن علی بن بابویه، الأمالی، تهران، نشر کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش.
  • طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، بیروت، موسسة الاعلمی، بی‌تا.
  • طباطبایی محمد حسین، تفسير الميزان‏، ترجمه محمد باقر موسوى همدانى، قم، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسين حوزه علميه قم، چ5، 1374ش.
  • طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، محقق حمدی بن عبدالمجید السلفی، قاهره، مکتبة ابن تیمیه، بی‌تا.
  • طبری، احمدبن عبداللَّه، ذخائر العقبی فی مناقب ذوی‌القربی، قاهره مکتبة القدسی، ۱۳۵۶ق.
  • فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، قم، انتشارات رضی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
  • مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴ق.
  • مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، محقق محمدباقر محمودی، بیروت، داراحیاءالتراث العربی، بی‌تا.
  • مفید، محمد بن محمد، الجمل، قم، مکتب‌ الاعلام‌ الاسلامی‌، ۱۴۱۶ق.
  • مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۷۷ش.
  • نبهانی، یوسف بن اسماعیل، شواهد الحق فی الاستغاثة بسید الخلق، بیروت، بی‌نا، ۱۴۱۷ق.
  • نهج البلاغه، محقق عزیز الله عطاردی قوچانی، تهران، بنیاد نهج البلاغه، ۱۴۱۳ق.
  • هیثمی، علی بن ابوبکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت، بی‌نا، ۱۴۰۸ق.

پیوند به بیرون