توسل

اعتقادات شیعه

‌خداشناسی
توحید	اثبات خدا • توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات و صفات فعل
فروع	توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه
عدل الهی
حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین
نبوت
عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه • اصالت قرآن
امامت
باورها	عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور • رجعت • امامت تنصیصی
امامان	امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی
معاد
برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان
مسائل برجسته
اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه • ایمان مرتکب کبیره

این مقاله دربارهٔ مفهوم توسل است. برای آشنایی با توسل به اموات مدخلِ توسل به مردگان را ببینید.

توسّل واسطه قرار دادن شخص یا چیزی نزد خداوند، برای تقرب به او و برآورده شدن حاجت‌ها است. توسل از آموزه‌های اعتقادی شیعه و بسیاری از مسلمانان است. توسل با آموزه شفاعت پیوند نزدیکی دارد و این دو آموزه معمولاً همراه یکدیگر ذکر می‌شوند.

به اعتقاد شیعیان، اهمیت توسل برخاسته از امر الاهی در قرآن و نیز احادیث پرشماری از اهل بیت(ع) است. در دعاها و زیارات ائمه(ع) نیز مضامین توسل بسیار به چشم می‌خورد که معروف‌ترین آنها دعای توسل است.

در دوره معاصر، وهابی‌ها به پیروی از ابن تیمیه اشکالاتی را دربارهٔ توسل مطرح کرده‌اند که علمای شیعه و غالب اهل سنت این اشکالات را نپذیرفته‌ و آنها را نقد کرده‌اند.

مفهوم‌شناسی

توسل بدین معنا است که فردی، شخص یا چیزی که نزد خداوند جایگاه ویژه‌ای دارد را واسطه یا وسیله اجابت دعای خود قرار دهد. مثلا وقتی کسی اسماء و صفات الهی را ذکر می‌کند و سپس دعا می‌کند، اسماء و صفات الهی را برای استجابت دعای خود و رسیدن به مطلوبش، وسیله قرار می‌دهد. توسل از لغت «وَسل» برگرفته شده و از لحاظ لغوی با «وسیله» هم‌ریشه است. «وسیله» هر آن‌چیزی است که برای نزدیک شدن به چیز دیگری از آن استفاده می‌شود. توسل و استغاثه از سوی برخی به یک معنا تلقی شده است. برخی نیز آن‌ها را متفاوت دانسته‌اند، بدین بیان که استغاثه فقط در موقعیت و حالت شدت و سختی و توسل هم در سختی است و هم در آسایش.

جایگاه و اهمیت

توسل از باورهای مشترک مسلمانان است. ابن‌تیمیه مشروعیت اصل آن را مورد اتفاق همه مسلمانان دانسته است. تقی‌الدین سُبکی (۶۸۳-۷۵۶ق)، عالم شافی اهل مصر، در کتاب شِفاء السَّقام، مجادله و نزاع درباره آن را مجادله در ضروریات دانسته است. جعفر سبحانی نیز اصل توسل به اسباب در حیات بشری را امری فطری دانسته است. گفته می‌شود آموزه توسل در میان فِرَق و اصناف اسلامی، به‌ویژه در میان امامیه و تا اندازه‌ای صوفیه امری رایج بوده است و از قرن هفتم و هشتم قمری برخی عالمان سلفی، به‌ویژه ابن‌تیمیه، نسبت به برخی انواع توسل انتقاداتی وارد کردند و همین امر سبب گردید تا میان شیعه و برخی گروه‌های معتدل اهل سنت با سلفیه منازعاتی در باب مشروعیت توسل در شرع اسلام ایجاد شد و آثاری در ردّ دیدگاه آنان تألیف گردید. از جمله این آثار کتاب شفاء السقام نوشته تقی‌الدین سُبْکی بود که در ردّ آراء عالمان سلفی، به‌ویژه در باب توسل، نگاشته شد.

امروزه (قرن پانزدهم هجری) وهابیون نیز به پیروی از سلفیه در مشروعیت برخی انواع توسل تشکیک کرده‌اند و از همین رو بحث از توسل بار دیگر مورد توجه عالمان شیعه و اهل سنت قرار گرفت و در نقد و بررسی دیدگاه وهابیون و تألیفاتی نگاشته‌ شد.

ادله مشروعیت

برای مشروعیت و جواز شرعی توسل به ادله زیر استناد کرده‌اند:

• قرآن: با توجه به آیه یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَةَ، صریحاً به مؤمنان دستور داده است که برای تقرب به خداوند وسیله‌ای بجویند. همچنین در آیه ۶۴ سوره نساء به گنهکاران توصیه شده که نزد پیامبر(ص) بروند و از او درخواست کنند که درباره آن‌ها از خداوند طلب مغفرت کند. از جمله آیاتی که بر مشروعیت توسل دلالت می‌کند، آیه ۹۷ سوره یوسف است که براساس آن فرزندان حضرت یعقوب از پدرشان درخواست کردند که برای آن‌ها طلب مغفرت کند.
• روایات: روایات فراوانی از منابع روایی شیعه و اهل سنت نقل شده است که بر مشروعیت و جواز توسل در شرع اسلام دلالت می‌کنند.
• سیره مسلمانان: سیره مسلمانان صدر اسلام و صحابه پیامبر نشان می‌دهد که توسل به پیامبر(ص) امری مقبول و پسندیده بوده است. برای نمونه در کتاب صحیح بخاری بخشی با عنوان «ابواب الاستسقاء» تدوین شده و ذیل آن روایات مختلفی از متوسل شدن صحابه به پیامبر(ص) جهت دعا برای طلب باران نقل شده است.
• دلیل عقلی: توسل یا وسیله قرار دادن، موجب تقرب بندگان به خداوند است و تقرب به خداوند، مقصود و مطلوب نهایی انسان‌ها در اعمال عبادی‌شان است؛ چرا که بدون تقرب به خداوند، سعادت و رستگاری در دنیا و آخرت نصیب انسان نمی‌شود؛ از طرفی این تقرب نیز بدون وسیله حاصل نمی‌شود، بنا بر این سعادت و رستگاری در دنیا و آخرت، متوقف بر وسیله و توسل است.

توسل به پیامبر(ص) و اولیای الهی

این نوع توسل بدین صورت است که مثلاً توسل‌کننده می‌گوید: «اللهمَّ انّی أتوسلُ إلیک بنبیکَ محمد(ص) أن تقضی حاجتی؛ خدایا به واسطه پیامبرت محمد(ص) به تو توسل می‌جویم که حاجتم را برآورده ساز».

برپایه فتوای دار الإفتاء مصر درباره توسل:
«توسل به انبیاء، اولیاء و بندگان صالح خداوند و تبرک جستن و استمداد از آنان، جایز و مستحب است و بر مشروعیت و استحباب آن ادله‌ای از قرآن، سنت و عمل صحابه پیامبر وجود دارد. همچنین همان‌‌طور که توسل به خود آنان مشروع است، توسل به مقام و منزلت‌شان نیز عملی جایز و مشروع است و مخالفت گروه اندکی در این مسئله فاقد اعتبار است.»

به گفته عیسی بن عبدالله حمیری، عالم و محقق مالکی اهل امارات، این قسم توسل از قرن هفتم هجری مورد مخالفت گروهی از علمای سلفی قرار گرفت و در همان دوران با ایستادگی عالمان مسلمان و پاسخ قاطع به منکران این نوع توسل، نزاع از میان رفت؛ ولی بعدها دوباره این نزاع از سوی وهابیون مطرح شد و این نوع توسل، باطل شمرده شد. برای نمونه محمدنسیب رفاعی (۱۳۳۲-۱۴۱۲ق)، عالم وهابی اهل حلب سوریه، تقرب به خداوند از طریق انبیاء و اولیای الهی (مخلوقین) را باطل اعلام کرده و این عمل را کفر و بدعت پنداشته است. رفاعی برای بیان بدعت‌آمیز بودن این نوع توسل گفته است که هیچ دلیلی از قرآن و سنت پیامبر(ص) بر مشروعیت آن وجود ندارد. این در حالی است که تقی‌الدین سُبکی، عالم شافعی‌ در قرن هشتم قمری، در کتابش با عنوان شفاء السقام گفته است روایات متواتر و فراوانی وجود دارد که بر مشروعیت توسل و استغاثه جستن به پیامبر(ص) و انسان‌های صالح دلالت دارند. علی بن عبدالله سمهودی (۸۴۴-۹۱۱ق)، عالم شافعی اهل مصر، در کتاب «وفاء الوفاء» بر مشروعیت توسل به پیامبر(ص) و انسان‌های صالح، ادعای اجماع کرده است. آنان به روایاتی استناد کرده‌اند که در برخی متون روایی معتبر نزد اهل سنت، نقل شده است. از جمله برپایه روایتی که در صحیح بخاری نقل شده عمر بن خطاب برای طلب باران به عباس بن عبدالمطلب (عموی پیامبر) توسل می‌جست.

روایات زیادی نیز از امامان شیعه در مشروعیت توسل به پیامبر و اولیای الهی نقل شده است. در برخی از این روایات خود اهل‌بیت(ع) به عنوان وسیله برای تقرب به خداوند معرفی شده‌اند. برای نمونه دعای توسل از دعاهایی است که در آن برای طلب حاجت از خداوند به چهارده معصوم توسل می‌شود.

توسل به پیامبر و اولیای الهی پس از رحلت آنان

مقالهٔ اصلی: توسل به مردگان

ابن‌تیمیه توسل به انبیاء و اولیای الهی پس از وفاتشان را عملی غیر مشروع و بدعت دانسته و معتقد است از صحابه و فقیهان گذشته کسی چنین عملی انجام نداده و دلیلی بر مشروعیت و جواز آن نیست. محمد بن عبدالوهاب، پایه‌گذار فرقه وهابیت و به پیروی از او عالمان وهابی نیز توسل به انبیاء و اولیای الهی پس از وفاتشان را شرک و بدعت پنداشته‌اند. این دیدگاه نیز از سوی عالمان شیعه و اهل سنت مورد اعتراض و نقد واقع شده است. محمد بن علی شوکانی، عالم زیدی که گرایش‌های وهابی داشته، در «الدر النضید» برای مشروعیت توسل به پیامبر(ص) هم در زمان حیات و هم پس از وفات وی، به اجماع صحابه استناد کرده و گفته است هیچ‌یک از صحابه پیامبر مشروعیت این نوع توسل را انکار نکرده‌اند.

احمد بن محمد قسطلانی (۸۵۱-۹۲۳ق)، مورخ و محدث شافعی اهل مصر، در کتابش با عنوان «المواهب اللدنیة» گفته است اخبار و آثار توسل به پیامبر(ص) پس از حیات وی، قابل شمارش نیست. به‌گفته سمهودی در توسل به پیامبر(ص)، فرقی نیست بین این که در زمان حیات وی باشد یا پس از آن. او به روایاتی از منابع حدیثی اهل سنت اشاره کرده است که در آن صحابه پس از وفات پیامبر(ص) برای امور مختلف به وی متوسل می‌شدند. جعفر سبحانی نیز گفته است: سیره مسلمانان بر این بوده است که همان‌طور که در زمان حیات پیامبر(ص) به وی توسل می‌جستند، پس از وفات نیز به او متوسل می‌شدند. محمد بن زاهد کوثری (۱۲۹۶-۱۳۷۱ق)، عالم حنفی اهل ترکیه، گفته است منکرِ توسل به پیامبران و صالحان پس از وفات‌شان، به فنای ارواح پس از مرگ اعتقاد دارد و منکر معاد و حیات اخروی است. او منحصر دانستن روایات مشروعیت توسل به زمان حیات توسل‌شدگان را تحریف این روایات و تأویل بدون دلیل دانسته است.

توسل به مقام و منزلت پیامبر و اولیای الهی

تقی‌الدین سُبْکی (فقیه و محدث شافعی قرن هشتم هجری):
«توسل و استغاثه به پیامبر(ص) عملی جایز و نیکو است و جواز و حُسن آن برای هر دینداری معلوم است و آن فعل و عمل انبیاء مرسلین و سیره صالحان سلف و عالمان و عوام مسلمان بوده است. در هیچ زمان و در هیچ دینی کسی آن را انکار نکرد تا این که ابن‌تیمیه آمد و با سخنان خود، این مسئله را بر افراد ضعیف مشتبه ساخت و بدعتی را پایه‌گذاری کرد که در هیچ عصری سابقه نداشته است.»

توسل به مقام و منزلت پیامبر(ص) به این صورت است که متوسل‌گننده بگوید: «اللهمَّ إنّی أتوسل إلیک بجاه محمدٍ(ص) و حُرمته أن تقضی حاجتی؛ خدایا من مقام و احترامی که پیامبر(ص) نزد تو دارد را وسیله قرار می‌دهم که حاجتم را برآورده فرمایی». محمدنسیب رفاعی، از عالمان وهابی، تقرب به خداوند به وسیله مقام و احترامی که پیامبر(ص) و اولیای الهی نزد خداوند دارند را عملی غیر مشروع دانسته و بر این نظر است که دلیل شرعی بر مشروعیت آن نیست و از صحابه پیامبر کسی چنین توسلی نکرده است. عبدالعزیز ابن باز (۱۳۳۰-۱۴۲۰ق)، مفتی وهابی اهل عربستان، نیز این نوع توسل را بدعت و شرک‌آمیز دانسته و به حرمت آن فتوا داده است. این دیدگاه نیز از سوی عالمان شیعه و اهل سنت مورد نقد واقع شده است.

از نظر سمهودی توسل به مقام پیامبر(ص) و برکت وجود وی نزد خداوند، سیره پیامبران و سلف صالح بوده و در هر زمانی؛ چه پیش از خلقت و چه در زمان حیات و پس از وفات وی بوده است. شهاب الدین آلوسی (۱۲۱۷-۱۲۷۰ق)، مفسر و فقیه شافعی، در تفسیرش با عنوان «روح المعانی»، توسل به جایگاه و منزلت پیامبر(ص) و افراد صالحی که نزد خداوند دارای منزلت باشند را عملی مشروع دانسته است.

جعفر سبحانی می‌گوید توسل به حق و منزلت انبیاء و بندگان صالح بدین معنا نیست که برای آنان یک حق ذاتی بر خداوند لازم است تا شرک به شمار آید؛ بلکه همه حق متعلق به خداوند است و او از روی فضل و کرامتش به برخی بندگان و در جهت تکریم آنان، مقام و منزلتی اعطا می‌کند.

دار الإفتاء مصر، در پاسخ به حکم توسل به مقام و منزلت پیامبر(ص)، با استناد به آیه ۳۵ سوره مائده و آیه ۵۷ سوره اسراء و برخی روایات، چنین فتوا داده است که فرقی بین توسل به منزلت پیامبر(ص) و توسل به خود وی نیست و توسل به مقام و منزلت پیامبر(ص) و سایر انبیاء، از امور مشروعی است که مشروعیت آن در قرآن و سنت پیامبر اثبات شده است.

توسل به اسماء و صفات الهی

توسل به اسماء و صفات الهی به این صورت است که مثلاً توسل‌کننده بگوید: «اللّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُک بِاسْمِک یا اللّهُ، یا رَحْمنُ، یا رَحِیمُ...خَلِّصْنا مِنَ النَّارِ یا رَبِّ؛ خدایا از تو می خواهم به نامت، ای خدا، ای بخشنده، ای مهربان...ما را از آتش رهایی بخش ای پروردگار من». گفته می‌شود بین مسلمانان هیچ اختلافی در مشروعیت این قسم توسل وجود ندارد.

با توجه به آیه ۸۰ سوره اعراف خود خداوند دستور داده است که با اسماء حسنایش خوانده شود. همچنین گفته می‌شود روایات زیادی از پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) بر مشروعیت این نوع توسل دلالت دارند. دعای جوشن کبیر مشتمل بر صد بند است و در آن به ۱۰۰۱ اسم و صفت از اوصاف الهی توسل می‌شود. همچنین در روایاتی به خواندن این دعا در شب‌های قدر توصیه شده است.

توسل به قرآن

توسل به قرآن به این صورت است که مثلاً توسل‌کننده بگوید: «اللّٰهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِکِتابِکَ الْمُنْزَلِ وَمَا فِیهِ وَفِیهِ اسْمُکَ الْأَکْبَرُ وَأَسْماؤُکَ الْحُسْنیٰ...أَنْ تَجْعَلَنِی مِنْ عُتَقائِکَ مِنَ النّارِ؛ خدایا از تو می‌خواهم به حق کتاب نازل شده‌ات (قرآن) و آنچه در آن است و در آن است نام بزرگ‌ترت و نام‌های نیکوترت...اینکه مرا از آزادشدگان از آتش دوزخ قرار دهی». در برخی روایاتی که در منابع روایی اهل سنت و شیعه وارد شده، متوسل شدن به قرآن برای تقرب به خداوند یا خواستن چیزی از او، عملی مشروع دانسته شده است. در برخی روایات از امامان معصوم، به واسطه قرار دادن قرآن، ضمن مراسم قرآن به سر گرفتن در شب‌های قدر، توصیه شده است.

توسل به اعمال صالح را یکی از اقسام توسل دانسته‌اند. در روایتی به نقل از امام علی(ع) اعمالی همچون ایمان به خدا و پیامبر(ص)، جهاد در راه خدا، به پا داشتن نماز و پرداختن زکات، روزه گرفتن، حج گذاردن، صِله رَحِم و صدقه دادن از بهترین‌ وسیله‌های تقرب به خداوند معرفی شده‌اند. درخواست دعا از فردی که به برکت وجودش، امید استجابت دعا از وی وجود دارد را از دیگر اقسام توسل بر شمرده‌اند که عالمان مسلمان با توجه به برخی آیات قرآن و روایات، به مشروعیت آن نظر داده‌اند.

کتاب‌شناسی

آثار فراوانی درباره مسئله توسل از سوی عالمان مسلمان نگارش یافته که برخی از آن‌ها به شرح زیر است:

• التوسل مفهومه وأقسامه وحکمه فی الشریعة الإسلامیة الغرّاء: نوشته جعفر سبحانی. نویسنده در این کتاب پس از تعریف لغوی و اصطلاحی «توسل» و ذکر اقسام آن، ادله‌ای از قرآن و روایات در مشروعیت هر یک از آن‌ها ذکر کرده و به نقد و بررسی دیدگاه مخالفان پرداخته است.
• التأمل فی حقیقة التوسل: نوشته عیسی بن عبدالله حمیری. این کتاب مشتمل بر دو باب است است. نویسنده در باب اول که دارای پنج فصل است، معنای لغوی و اصطلاحی توسل، انواع آن و حکم هر یک را بیان کرده است و سپس در باب دوم که مشتمل بر سه فصل است، به بررسی و نقد ادله مخالفان توسل و بیان مشروعیت آن با توجه به قرآن و روایاتی از متون روایی اهل سنت و همچنین دیدگاه عالمان پرداخته است.

پیوند به بیرون

• کتاب‌شناسی توسل
• دایرة المعارف بزرگ اسلامی
• دانشنامه جهان اسلام
• شفاعت و توسل در سایت مؤسسه ولیعصر(عج)
• فلسفه توسل
• توسل به پیامبر و ائمه
• توسل