پرش به محتوا

حضرت زینب سلام الله علیها

مقاله قابل قبول
رده ناقص
کپی‌کاری از منابع خوب
استناد ناقص
شناسه ارزیابی نشده
عدم جامعیت
نیازمند خلاصه‌سازی
از ویکی شیعه
حضرت زینب سلام الله علیها
حرم حضرت زینب در دمشق
حرم حضرت زینب در دمشق
نامزینب
نقشدختر امام علی(ع)
کنیهام‌کلثوم و ام‌الحسن
زادروز۵ جمادی‌الاول، ۵ق یا ۶ق
زادگاهمدینه
درگذشت۱۵ رجب، ۶۲ق
مدفندمشق/قاهره (اختلافی)
محل زندگیمدینه
لقب(ها)عقیله بنی هاشم، عالمه غیر مُعلّمه، ام‌المصائب، کامله، فاضله و...
پدرامام علی(ع)
مادرحضرت زهرا(س)
فرزند(ان)عون، محمد، علی، عباس، ام کلثوم
طول عمر۵۷ سال
امامزادگان مشهور
عباس بن علیزینب کبریفاطمه معصومهسید محمدشاهچراغسیده نفیسه
سایر امامزادگان


حضرت زینب(س) (۵ یا ۶ق- ۶۲ق) دختر امام علی(ع) و حضرت زهرا(س) بود که در واقعه کربلا، پس از شهادت برادرش امام حسین(ع) به همراه دیگر بازماندگان کاروان امام(ع) به اسارت درآمد. زینب(س) و دیگر اسیران کربلا را به کوفه و از آنجا به شام بردند.

خطبه حضرت زینب در کوفه و نیز در شام، در مجلس یزید، معروف است. خطبه او در مجلس یزید، حاضران را تحت تأثیر قرار داد و یزید مجبور شد قتل امام حسین(ع) را به گردن ابن زیاد بیندازد و او را لعن کند.

امام حسین(ع) هنگام وداع در روز عاشورا از حضرت زینب خواست او را در نماز شبش دعا کند.

براساس روایات، نام‌گذاری حضرت زینب(س)، توسط پیامبر اسلام(ص) صورت گرفت. زینب همسر عبدالله بن جعفر بود و دو فرزندش عون و محمد نیز روز عاشورا در کربلا به شهادت رسیدند. او را به سبب مصیبت‌های فراوانی که دیده، اُمّ‌المَصائب لقب داده‌اند.

درباره محل دفن زینب(س) اختلاف است. مشهور این است که قبر حضرت زینب(س) در دمشق است؛ اما برخی مقام السیدة زینب در مصر و قبرستان بقیع را محل دفن او دانسته‌اند.

ولادت، نام، لقب و کنیه

زینب دختر اول امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س)[۱] و خواهرِ امام حسن(ع) و امام حسین(ع)[۲] و ام‌کلثوم[۳] است. درباره تاریخ ولادت زینب(س) اختلاف وجود دارد: برخی منابع، ولادتش را در ۵ جمادی‌الاول،[۴] سال پنجم[۵] و برخی دیگر سال ۶ قمری[۶] در مدینه گفته‌اند. در برخی منابع، ولادت وی را پنج سال پیش از رحلت پیامبر(ص) ذکر کرده‌اند.[۷] تاریخ‌های دیگری مانند سال چهارم و نهم قمری نیز ذکر شده است.[۸] گفته می‌شود هیچ یک از این تاریخ‌ها دلیل تاریخی ندارد.[۹]

نام‌گذاری حضرت زینب(س)، توسط پیامبر اسلام(ص) صورت گرفت؛ گفته شده است که جبرئیل از سوی خداوند این نام را به پیامبر(ص) رسانده است.[۱۰] در کتاب «الخصائص الزینبیة» آمده است پیامبر(ص) او را بوسید و فرمود: «حاضران امّتم، غایبان را از کرامت این دخترم زینب آگاه کنند؛ همانا او مانند جده‌اش خدیجه است.»[۱۱] زینب در لغت به معنای «درخت نیکو منظر و خوشبو»[۱۲] یا «زینت پدر»[۱۳] آمده است.

کنیه زینب(س) را ام‌کلثوم و ام‌الحسن گفته‌اند.[۱۴] به جهت فرق گذاشتن بین او و خواهران هم‌نامش، او را زینب کبری و به جهت فرق گذاشتن میان او و مادرش صدیقه کبری، او را صدیقه صغری لقب داده‌اند.[۱۵] القاب فراوانی نیز برای وی نقل شده است.[۱۶] برخی بیش از ۶۰ لقب برای او ذکر کرده‌اند[۱۷] که بعضی از آنها عبارتند از: عَقیله بنی‌هاشم، عالمة غیر مُعَلَّمَة، فَهِمَةٌ غَيْرُ مُفَهَّمَة،[یادداشت ۱] عارفه، موثّقه، فاضله، کامله، عابده آل علی، صدیقه صغری، معصومه صغری، امینةالله، نائبةالزهرا، نائبةالحسین، عقیلة النساء، شریکة الشهداء، بلیغه، فصیحه، شریکةالحسین، محبوبة المصطفی.[۱۸]

حضرت زینب(س) را به سبب سختی‌های بسیاری که در زندگی دید، ام‌المصائب لقب داده‌اند؛ درگذشت جدش پیامبر(ص)، بیماری و شهادت مادرش فاطمه(س)، شهادت پدرش امیرالمؤمنین(ع)، شهادت برادرش امام مجتبی(ع)، واقعه کربلا و به اسارت رفتن در کوفه و شام از جمله وقایع سخت و تلخ زندگی وی به شمار می‌آید.[۱۹]

همسر و فرزندان

زینب(س) با وجود خواستگارهای متعدد، با پسرعموی خود عبدالله بن جعفر، ازدواج کرد.[۲۰] زمان ازدواج آنها مشخص نیست[۲۱] و در منابع تاریخی نیز زمان ازدواج آنها ذکر نشده است.[۲۲] با این حال برخی سال ۱۷ق و سن ۱۱ یا ۱۲ سالگی را ذکر کرده‌اند.[نیازمند منبع] در برخی منابع آمده است که یکی از شروط حضرت زینب در ازدواج این بود که هرگاه امام حسین(ع) خواست سفری برود، زینب در کنار او باشد و عبدالله مانع او نشود.[۲۳]

در منابع متعدد از چهار پسر به نام‌های علی، عون الاکبر، عباس، محمد و یک دختر به نام ام‌کلثوم به عنوان فرزندان زینب و عبدالله نام برده شده است؛[۲۴] طبرسی در اعلام الوری، سه پسر و یک دختر ذکر کرده و نام عباس را ذکر نکرده است.[۲۵] دو تن از فرزندان زینب، عون[۲۶] و محمد[۲۷] در واقعه کربلا به شهادت رسیدند. سبط بن جوزی در تذکرة‌ الخواص، عون الاصغر را از شهدای کربلا و نام مادرش را جُمانة بنت المُسَیَّب دانسته است.[۲۸] در مقاتل الطالبین نام مادر محمد، خوصاء بنت حفصه ذکر شده است.[۲۹] برخی منابع نیز از فرزندان حضرت زینب، فقط عون را از شهدای کربلا دانسته‌اند.[۳۰]

معاویه ام‌کلثوم دختر حضرت زینب(س) را برای فرزندش یزید، خواستگاری کرد؛ ولی امام حسین (ع) او را به همسری پسر عمویش قاسم بن محمد بن جعفر بن ابی‌طالب درآورد.[۳۱]

شاخه‌ای از فرزندان علی «زینبیّون» خوانده شده‌اند.[۳۲]

ویژگی‌ها و فضایل

ویژگی‌ها و فضایل متعددی برای حضرت زینب(س) بیان کرده‌اند. عبدالله مامقانی در تنقیح المقال گفته است: «زینب و ما زینب و ما ادراک ما زینب هى عقیلة بنی هاشم؛ زینب کیست؟ چه می‌دانی که زینب کیست؟ او عقیله بنی‌هاشم است». به باور او، بعد از حضرت زهرا(س)، کسی در کسب صفات و فضایل پسندیده مانند او نبوده است.[۳۳] به باور عالمانی همچون باقر شریف قرشی[۳۴] و سید نورالدین جزائری[۳۵] حضرت زینب(س) جامع همه فضائل و کمالات و صفات بود به گونه‌ای که زبان و قلم عاجز از توصیف اوست.[۳۶] برخی از ویژگی‌های او از این قرار است:

علم و فقاهت

نقش قهرمانانه حضرت زینب در برابر ماست. ما به این زن احترام می‌گذاریم و او را بزرگ می‌داریم. ... همان‌گونه که مرد می‌تواند حسین باشد، زن مسلمان نیز می‌تواند زینب باشد. اگر امام حسین نمونه‌ای است برای قهرمانان و کمالی است برای مردان. زینب نیز نمونه‌ای است برای زنان. آنچنان که مرد مسلمان می‌تواند قهرمان و مجاهد باشد، زن مسلمان نیز می‌تواند قهرمان و مجاهد باشد.[۳۷]

سخنان و خطبه‌های زینب(س) در کوفه و همچنین در دربار یزید را، که همراه با استدلال به آیات قرآن بود، بیانگر دانش او دانسته‌اند.[۳۸] زینب(س)، در موسوعه طبقات الفقهاء به عنوان یکی از فقیهان قرن اول قمری شمرده شده است.[۳۹] او، احادیثی از پدرش امام علی(ع) و مادرش حضرت زهرا(س) نقل کرده است.[۴۰] آن‌چنان که در کتاب مقاتل الطالبیین گزارش شده، عبدالله بن عباس سخنان حضرت زهرا(س) در مورد فدک را به نقل از حضرت زینب(س) روایت و از او با عنوان «عقیلتنا زینب بنت علی(ع)» یاد کرده است.[۴۱] امام سجاد(ع) و راویانی همچون جابر بن عبدالله انصاری،[۴۲] محمد بن عمرو، عطاء بن سائب، فاطمه دختر امام حسین[۴۳] نیز از زینب(س) حدیث نقل کرده‌اند.

زینب هنگام حضور امام علی(ع) در کوفه، برای زنان کوفه تفسیر قرآن ارائه می‌داد.[۴۴] همچنین نقل شده که او محل مراجعه مردم در بیان حلال و حرام بود.[۴۵] برخی او را دارای علم لدنی دانسته‌اند.[۴۶]

سخنوری

سخنوری حضرت زینب را به امام علی(ع) تشبیه کرده و گفته شده حضرت زینب در فصاحت و بلاغت آن‌گونه بود که هنگام خطبه‌خواندن، گویا امام علی(ع) سخن می‌گفت و خطبه می‌خواند.[۴۷] همچنین خطبه‌های او را شبیه خطبه فدکیه حضرت زهرا(س) دانسته‌اند.[۴۸] طبرسی در الاحتجاج نقل کرده در روز ورود قافله اسیران به کوفه، امام سجاد(ع) با حال بیماری برای مردم که در حال گریه و ناله بودند، سخن می‌گفت که حضرت زینب به مردم اشاره کرد که ساکت باشید. راوی می‌گوید نفس‌ها در سینه‌ها حبس شد و حتّی صدای زنگوله چارپایان نیز شنیده نشد. سپس زینب برای مردم خطبه خواند.[۴۹]

محمدتقی بهجت، از مراجع تقلید، درباره خطابه زینب کبری(س) معتقد است که او در اسارت، آن‌چنان مردانه خطبه می‌خواند که گویی در تخت سلطنت نشسته است.[۵۰]

حماسه‌ی زینب کبری(س) ... مکمّل حماسه‌ی عاشورا است؛ بلکه به یک معنا حماسه‌ای که بی‌بی زینب کبری(س) به‌وجود آورد، احیاکننده و نگه‌دارنده‌ی حماسه‌ی عاشورا شد. عظمت كار زینب كبری (س) را نمی‌شود در مقایسه‌ی با بقیّه‌ی حوادث بزرگ تاریخ سنجید؛ باید آن را در مقایسه‌ی با خود حادثه‌ی عاشورا سنجید؛ و انصافاً این دو عِدل یكدیگرند. این انسان باعظمت، این بانوی بزرگ اسلام بلكه بشریّت، توانست در مقابل كوه سنگین مصائب، قامت خود را استوار و برافراشته نگه‌دارد ... هم در مواجهه‌ی با دشمنان، هم در مواجهه‌ی با مصیبت و حوادث تلخ، مثل یك قلّه‌ی سرافراز استواری ایستاد؛ درس شد، الگو شد، پیشوا شد، پیشرو شد.[۵۱]

عبادت

حضرت زینب را در عبادت به مادرش حضرت زهرا(س) تشبیه کرده‌اند.[۵۲] نقل شده او، شب‌ها به عبادت و تهجد و تلاوت قرآن می‌پرداخت و در دوران زندگی، هیچ‌گاه تهجّدش ترک نشد حتی شب یازدهم عاشورا با با وجود مصائب فراوان در واقعه عاشورا.[۵۳] فاطمه دختر امام حسین(ع) می‌گوید: «عمه‌ام زینب در تمام شب عاشورا در محل عبادتش ایستاده بود و به پروردگار خویش استغاثه می‌کرد.»[۵۴] همچنین از امام سجاد(ع)‌ نقل شده که با وجود سختی‌های فراوان در مسیر شام، نماز شب حضرت زینب ترک نشد.[۵۵] نقل شده امام حسین(ع) در روز عاشورا هنگام وداع آخرش، به خواهرش فرمود: «خواهرم! مرا در نماز شب فراموش نکن.»[۵۶] حضرت زینب را به جهت عبادتش، «عابده» لقب داده‌اند.[۵۷]

صبر و استقامت

حضرت زینب را تجسم و نماد صبر جمیل[یادداشت ۲] دانسته‌اند.[۵۸] مقاومت در راه پاسداری از حریم دین،‌ کنترل نفس خود در برابر ناملایمات و ضعف نشان ندادن در مقابل دشمن و عدم شکوه در حضور مردم را از جمله ویژگی‌های صبر زینب(س) نام برده‌اند.[۵۹] او در روز عاشورا، هنگام دیدن پیکر خونین برادرش چنین گفت: «بار خدایا! این قربانی و کشته در راه خودت را از ما (خاندان پیامبر) بپذیر.»[۶۰] همچنین وی در پاسخ ابن زیاد که پرسید کار خدا را با برادر و اهل بیتت چگونه دیدی، فرمود: «مَا رَأَیْتُ إلّا جَمِیلاً؛ جز زیبایی، چیزی ندیدم».[۶۱]

وی بارها جان امام سجاد(ع) را از مرگ نجات داد؛ از جمله در قصر دارالاماره کوفه، پس از احتجاج امام سجاد(ع) با عبیدالله بن زیاد، وی دستور کشتن امام سجاد را صادر کرد. در این هنگام حضرت زینب(س) دست در گردن فرزند برادر انداخت و فرمود: «تا زنده‌ام، نخواهم گذاشت او را بکشید.»[۶۲]

عصمت

برخی از عالمان همچون مامقانی[۶۳] و جعفر نقدی، از فقیهان شیعی در قرن چهاردهم قمری،[۶۴] با توجه به فضایل و ویژگی‌های حضرت زینب، قائل به عصمت او شده‌اند. سید نورالدین جزایری او را دارای عصمت صغری می‌داند.[۶۵]

درباره حجاب و عفت حضرت زینب نیز مامقانی گفته است که تا پیش از واقعه کربلا هیچ مردی او را ندید.[۶۶]

در واقعه کربلا و ماجرای اسارت

مهم‌ترین حادثه در دوران زندگانی زینب(س) را واقعه کربلا دانسته‌اند.[۶۷] حضرت زینب در واقعه کربلا تا هنگام شهادت امام حسین(ع)، همراه او بود. پس از شهادت امام حسین(ع) نیز به همراه دیگر بازماندگان اسیر شد و به کوفه و شام رفت.[۶۸] گفته شده مشخص نیست که حضرت زینب از مدینه برادرش را همراهی کرد یا بعدها به او پیوست. همچنین چگونگی خروج زینب از مدینه تا مکه نیز در منابع ذکر نشده است.[۶۹] آنچه روشن است این است که زینب هنگام خروج امام حسین(ع) از مکه به سمت عراق، همراه برادرش بود.[۷۰]

زینب(س) به جهت مقابله با دشمنان و افشاگری‌های خود و معرفی مقام و مظلومیت اهل‌بیت(ع) پس از شهادت برادرش امام حسین، پرچمدار قیام کربلا معرفی شده است.[۷۱] محمد محمدی اشتهاردی، نویسنده آثار مذهبی، سه رسالت زینب(س) پس از عاشورا را چنین بیان کرده است: سرپرستیِ بازماندگان، حمایت و نگهبانی از امام وقت، امام سجاد(ع)، و ابلاغ پیام شهیدان به مردم.[۷۲]

در کربلا

شیخ مفید از امام سجاد(ع) نقل کرده است که در شب عاشورا، زینب(س) کنار او نشسته بود که امام حسین(ع) به خیمه‌اش رفت و اشعاری درباره بی‌وفایی دنیا خواند. امام سجاد گوید: عمه‌ام با شنیدن آن اشعار، با بی‌تابی نزد پدرم رفت. حسین(ع) به او نگاهی کرد و فرمود: «خواهرم! شیطان بردباری را از تو نگیرد». سپس چشمانش پر از اشک شد و فرمود: «اگر پرنده قطا (مرغ سنگخوار) را به حال خود بگذارند، می‌خوابد». زینب(س) گفت:‌ «ای وای بر من! آیا جان تو را به زور می‌گیرند؟...». سپس به صورت خود سیلی زد و گریبان چاک کرد و بیهوش افتاد. حسین(ع) آب بر صورتش ریخت و او را سفارش به تقوا و صبر کرد و فرمود: «... بدان که اهل زمین و اهل آسمان می‌میرند و همه چیز نابود می‌شود مگر خداوند... پدرم، مادرم و برادرم از من بهتر بودند [و همه از دنیا رفتند]...». حسین(ع) با این سخنان او را دلداری داد و او را سوگند داد که پس از شهادت برادرش گریبان چاک نکند، به صورتش سیلی نزند و بی‌تابی نکند.[۷۳]

عصر عاشورا هنگامی که به دستور شمر، بدن امام حسین(ع) را تیرباران کردند، زینب(س) از خیمه بیرون آمد و عمر بن سعد (فرمانده لشکر دشمن) را این گونه مورد خطاب قرار داد: «فرزند سعد! آیا اباعبدالله (امام حسین) را می‌کشند و تو تماشا می‌کنی؟!» ابن‌سعد جوابی نداد. آنگاه زینب(س) فریاد زد آیا میان شما مسلمانی نیست؟ کسی پاسخ او را نداد.[۷۴] براساس برخی منابع، زینب(س) پس از شهادت امام حسین(ع)، بر بالین برادرش رفت و گفت: «خدایا! این قربانی را از ما بپذیر!»[۷۵] همچنین نقل شده است که او رو به مدینه نمود و خطاب به پیامبر(ص) از شهادت برادر و اسیری اهل‌بیتش شکایت کرد. نقل شده سخنان و ناله‌های زینب(س)، دوست و دشمن را تحت تأثیر قرار داد و همگان را به گریه واداشت.[۷۶]

حضرت زینب(س) در پاسخ عبیدالله بن زیاد که از او پرسید کار خدا را با برادر و خاندانت چگونه دیدی، فرمود: ما رأيت إلاّ جميلاً؛ جز زیبایی، چیزی ندیدم.[۷۷]

به نقل منابع، دو تن از فرزندان حضرت زینب(س) در روز عاشورا به شهادت رسیدند.[۷۸] سید محمدکاظم قزوینی گفته است که در کتاب‌های مقتل، گزارشی مبنی بر ناله یا گریه زینب(س) در شهادت فرزندانش نیافتم. به نظر او، حضرت زینب به خاطر برادرش امام حسین، غم و اندوه خود در شهادت فرزندانش را اظهار نمی‌کرد.[۷۹]

در کوفه

بعد از شهادت امام حسین(ع)، اسیران از جمله زینب(س) را به کوفه بردند.[۸۰] گفته شده طبق گزارش‌های تاریخی، رهبری کاروان اسیران برعهده زینب(س) بود.[۸۱] هنگام ورود به کوفه، زینب(س) برای حاضران خطبه‌ای خواند به طوری که همه شگفت‌زده شدند و تحت‌تأثیر قرار گرفتند.[۸۲] حِذْیَم بن شَریک اَسَدی، از اصحاب امام سجاد(ع)، درباره خطبه حضرت زینب(س) می‌گوید: «سوگند به خدا! کسی را مانند زینب، در سخنوری توانا ندیدم؛ چنانکه گویی از زبان امیرالمؤمنین علی(ع) سخن می‌گوید. بر مردم نهیب زد: خاموش باشید! با این نهیب، نه تنها آن جماعت انبوه ساکت شدند، بلکه زنگ شتران نیز از صدا افتاد!»[۸۳] در پایان خطبه که آشوبِ شهر و قیام علیه حکومت احساس می‌شد، فرمانده نیروهای نظامی برای جلوگیری از شورش، اسیران کربلا را به دارالاماره، مرکز حکومت عبیدالله بن زیاد، حاکم کوفه، فرستاد.[۸۴]

به گزارش شیخ مفید، عبیدالله که پس از رسیدن سرهای شهدا و اسیران کربلا به کوفه، در قصر دارالاماره مجلس عمومی برپا کرده بود و سر بریده امام حسین(ع) در مقابل او قرار داشت و با چوب بر دندان‌های او می‌زد، اسیران کربلا و در میان آنان زینب(س) را به صورت ناشناس وارد دارالاماره کردند. حضرت زینب در آنجا با عبیدالله بن زیاد به مناظره پرداخت و از تصمیم عبیدالله برای کشتن امام سجاد(ع) جلوگیری کرد و به ابن زیاد گفت که اگر قرار است امام سجاد(ع) را بکشد، او را هم باید همراه امام بکشد.[۸۵]

در شام

بخشی از خطبه حضرت زینب(س) در شام خطاب به یزید

هر کید و مکر، و هر سعی و تلاشی که داری به کار بند، سوگند به خدا که هرگز نمی‌توانی یاد و نام ما را محو و وحی ما را بمیرانی و خاموش کنی... این عار و ننگ از تو زدوده نخواهد شد.[۸۶]

پس از واقعه کربلا، یزید بن معاویه از عبیدالله خواست تا کاروان اسیران را همراه سرهای شهیدان به شام بفرستد. ازاین‌رو، خاندان امام حسین(ع) به سوی شام راهی شدند.[۸۷] به جهت تبلیغات سوء بنی‌امیه بر علیه خاندان امام علی(ع) در شام و استحکام حکومت یزید، هنگام ورود اسرا به شام، مردم لباس‌های نو برتن کردند و شهر را زینت دادند و به شادمانی پرداختند؛[۸۸] اما خطابه‌های حضرت زینب و امام سجاد(ع) در شام، از یک‌سو دشمنی شامیان نسبت به اهل‌بیت(ع) را به محبت تبدیل کرد و از سوی دیگر، خشم عمومی را متوجه یزید ساخت؛ ازاین‌رو، یزید ضمن ابراز پشیمانی، احساس کرد که کشتن امام حسین(ع) به جای آنکه موقعیت او را بهتر کند، ضربه‌های کوبنده‌ای بر پایه‌های حکومتش وارد آورد.[۸۹]

یزید، مجلسی ترتیب داده بود که اشراف و سران شام در آن شرکت داشتند.[۹۰] وی در حضور خاندان امام حسین که مانند اسیران در حضورش بودند، اشعاری توهین‌آمیز و کفرآمیز خواند و درباره پیروزی خود، مطالبی گفت و آیات قرآن را به نفع خود تأویل کرد.[۹۱] او با چوب‌دستی که در دست داشت، نسبت به سر بریده امام حسین(ع) جسارت کرد.[۹۲] پس از آن، زینب(س) از گوشه مجلس با سخنان یزید به مقابله برخاست و با صدای رسا، خطبه‌ای[۹۳] در حقّانیت امام حسین(ع) و باطل بودن اعمال یزید ایراد کرد.[۹۴] او در این خطبه، یزید را در مقابل سران و شخصیت‌های شام، تحقیر و توبیخ و رسوا کرد و جنایت‌های او را محکوم کرد. همچنین زمینه بیداری مردم و تزلزل حکومت یزید را فراهم ساخت.[۹۵]

گفته شده در اثر روشنگری حضرت زینب(س)، یزید مجبور شد جنایت و قتل امام حسین(ع) را به گردن ابن زیاد بیندازد و او را لعن کند.[۹۶] عمادالدین طبری در کتاب کامل بهایی گزارش کرده زینب(س) خواست در شام برای امام حسین(ع) عزاداری کند و یزید پذیرفت.[۹۷] همچنین روشنگری‌هایِ زینب(س) را موجب از بین‌رفتن شادی پیروزیِ ابن‌زیاد و یزید و بنی‌امیه دانسته‌اند.[۹۸]

سِرّ نی در نینوا می‌ماند اگر زینب نبود
کربلا در کربلا می‌ماند اگر زینب نبود
چهره سرخ حقیقت بعد از آن توفان رنگ
پشت ابری از ریا می‌ماند اگر زینب نبود
چشمه فریاد مظلومیت لب تشنگان
در کویر تفته جا می‌ماند اگر زینب نبود
در عبور بستر تاریخ، سیل انقلاب
پشت کوه فتنه جا می‌ماند اگر زینب نبود[۹۹]


درگذشت و محل دفن

حرم حضرت زینب(س) در جنوب دمشق

گفته شده درباره زمان و مکان و چگونگی درگذشت حضرت زینب(س)، در منابع تاریخی تا سده هشتم هجری اطلاعات دقیقی وجود ندارد و اطلاعات موجود فقط تا زمانی را شامل می‌شود که کاروان اسیران وارد مدینه می‌شود.[۱۰۰] با این حال، وفات حضرت زینب(س) در یکشنبه، ۱۵ رجب سال ۶۲ق را مشهور دانسته‌اند.[۱۰۱] روز ۱۴ رجب[۱۰۲] و سال ۶۵ق[۱۰۳] نیز از دیگر نظرات در این باره است.

در مورد محل دفن حضرت زینب(س) سه دیدگاه مطرح است:

  1. شام: مشهور این است که قبر حضرت زینب(س) در شام است.[۱۰۴] این مکان اکنون در جنوب دمشق قرار دارد. به سبب وجود حرم حضرت زینب(س)، این منطقه «شهرک السیدة زینب» نام گرفته است.[۱۰۵]
  2. مصر: برخی از مورخان قبر زینب(س) را در مصر دانسته‌اند.[۱۰۶] این مکان که به مقام حضرت زینب یا مسجد السیدة زینب مشهور است، در منطقه سیدة زینب قاهره قرار دارد.[۱۰۷] سید محمدکاظم قزوینی در کتاب زینب الکبری من المهد الی اللحد، این قول را قوی‌ترین احتمال شمرده است.[۱۰۸]
  3. مدینه: سید محسن امین، قبرستان بقیع در مدینه را محل دفن حضرت زینب(س) دانسته است.[۱۰۹]
تصویری قدیمی از مقام و مسجد حضرت زینب(س) در مصر مربوط به سال ۱۸۸۴م

محمدجواد مغنیه در کتاب الحسین و بطلة کربلا با رد قول سوم گفته است که از آنجا که علمای مورد اعتماد مانند کلینی، شیخ صدوق، شیخ مفید و شیخ طوسی محل دفن حضرت زینب را بیان نکرده‌اند، از این جهت نمی‌توان هیچ یک از اقوال سه‌گانه بر دیگری ترجیح داد. شهرت شام و مصر نیز با هم تعارض می‌کنند و از این جهت نیز هیچ یک بر دیگری ترجیح ندارند. بنابراین نمی‌توان با اطمینان محل دفن او را مشخص و بیان کرد؛ اما بدون تردید زیارت زیارت‌گاه موجود در شام و مصر به جهت تعظیم اهل‌بیت پسندیده است.[۱۱۰] در کتاب مقتل جامع سیدالشهداء نیز هر سه دیدگاه نقد شده و هیچ یک بر دیگری ترجیح داده نشده است. از جمله نقدها به هر سه دیدگاه این است که با اینکه حضرت زینب از شخصیت‌های بزرگ و مهم اسلام به شمار می‌رفت، اما در کتاب‌های معتبر قدیمی نامی از محل دفن حضرت زینب در شام، مصر و مدینه به میان نیامده است. بنابراین هیچ یک از این سه محل را نمی‌توان با اطمینان محل دفن حضرت زینب(س) به شمار آورد.[۱۱۱]

درباره مزار مشهور در دمشق نیز گفته شده که نام صاحب این مزار تا قرن هشتم قمری، ام‌کلثوم ضبط شده است؛ ولی پس از آن تاریخ به تدریج آن مزار را به زینب کبری نسبت داده‌اند.[۱۱۲]

در سنجار،‌ شهری در شمال عراق، نیز مزاری منسوب به حضرت زینب(س) وجود دارد.[۱۱۳] زیارتگاه زینبیه یا تل زینبیه، در نزدیکی حرم امام حسین(ع) نیز منسوب به زینب(س) است. گفته شده تل زینبیه محل ایستادن حضرت زینب در روز عاشورا بود و از آنجا وقایع از جمله شهادت برادرش را مشاهده کرد.[۱۱۴]

تل زینبیه

هجوم به حرم

از سال ۱۳۹۱ش تا ۱۳۹۴ش و در پی حملات گروه‌های تروریستی همچون داعش به سوریه، اقداماتی برای تخریب حرم حضرت زینب(س) صورت گرفت که به آسیب‌دیدگی بخشی از حرم، از جمله گنبد و همچنین شهادت برخی از ساکنان و زائران حرم منجر شد.[۱۱۵]

در فرهنگ و ادبیات شیعه

شیعیان در سالروز ولادت و وفات حضرت زینب(س) مراسم بزرگداشت برای او برگزار می‌کنند و دخترانشان را به نام او نام‌گذاری و همایش‌هایی برای بزرگداشت او برگزار می‌کنند.

مداحی زینب زینب با صدای سلیم مؤذن‌زاده اردبیلی.

روز پرستار: در ایران روز ولادت حضرت زینب(س) به عنوان روز پرستار نام‌گذاری شده است.[۱۱۶] برخی سبب این نام‌گذاری را پرستاری وی از امام سجاد(ع) و دیگر بیماران و اسیران کربلا دانسته‌اند.[۱۱۷] شیعیان به مناسب سالروز تولد حضرت زینب(س) در نقاط مختلف مراسم جشن برگزار می‌کنند.

عزاداری: شیعیان در سالروز وفات حضرت زینب(س) در روز ۱۵ رجب، مراسم عزاداری برگزار می‌کنند. در این مراسم ضمن بیان فضائل حضرت زینب(س)، مصیبت‌ها و سرگذشت زندگی وی را یاد‌آور می‌شوند.[۱۱۸]

نام‌گذاری دختران: بسیاری از شیعیان نام دختران خود را زینب می‌گذارند.[۱۱۹] طبق آمار اعلام‌شده در سال ۱۳۹۲ش در ایران، نام زینب جزو ده نام نخست دختران قرار گرفته است.[۱۲۰]

کنگره و همایش‌ها: در سال ۱۳۹۱ش در شهر قم، کنگره بین المللی حضرت زینب(س) برگزار شد.[۱۲۱] در این کنگره آثار فراوانی از جمله دانشنامه حضرت زینب(س) منتشر شد.[۱۲۲] همچنین همایش‌هایی درباره حضرت زینب(س) در حرم امام حسین(ع)، اردبیل، بوشهر، و تهران برگزار شده است.[۱۲۳]

ای زینب! ای زبان علی در کام! ای زن! ای که مردانگی در رکاب تو، جوانمردی آموخت. زنان ملت ما، اینان که نام تو، آتش عشق و درد بر جانشان می‌افکند، بتو محتاج‌اند بیش از همیشه... ای زبان علی در کام! ای رسالت حسین بر دوش! ای که از کربلا می‌آیی و پیام شهیدان را، در میان هیاهوی همیشگی قدّاره بندان و جلادان، هم‌چنان به گوش تاریخ می‌رسانی، زینب! با ما سخن بگو...مگو که در آنجا بر شما چه رفت! مگو که دشمنانتان چه کردند و دوستانتان چه! آری ای «پیامبر انقلاب حسین»! ما همه را شنیده‌ایم از تو، تو پیام کربلا را، پیام شهیدان را به درستی گذارده‌ای، تو شهیدی هستی که از خون خویش کلمه ساختی، همچون برادرت که با قطره قطره خون خویش سخن می‌گفت... ای دختر علی، ای‌خواهر، ای که قافله سالار کاروان اسیرانی، ما را نیز در پی این قافله با خود ببر.[۱۲۴]

شعر و ادبیات: شاعران بسیاری درباره حضرت زینب(س) به زبان‌های مختلف شعر سروده‌اند.[۱۲۵] برخی از این اشعار در موضوعات مختلفی از جمله مدح، مرثیه و حضور زینب(س) در کربلا است. نیر تبریزی، شاعر ایرانی (درگذشت ۱۳۱۲ق)، درباره حضور حضرت زینب(س) در روز عاشورا ابیاتی چنین سروده است:

زینب، چو دید پیکر آن شه به روی خاک
از دل کشید ناله به صد درد سوزناک
کای خفته خوش به بستر خون!دیده باز کن
احوال ما ببین و سپس، خواب ناز کن...[۱۲۶]

ابیاتی از اشعار علی‌اکبر خوشدل تهرانی (درگذشت ۱۳۶۵ش) نیز چنین است:

خطبه زینب اگر در سفر شام نبود
از فداکاری شاه شهدا نام نبود
نه همین نام نبود از شه خونین کفنان
اثر از مکتب ارزنده اسلام نبود
...
چوب چون بر لب و دندان شه دین می‌زد
خواهر غمزده‌اش را دمی آرام نبود
جست از جا و بمانند پدر راند سخن
که نظیرش به سخن در همه ایام نبود...[۱۲۷]

ابیاتی از شعر «اگر زینب نبود» از خداداد نورایی:

از قیام کربلا و نهضت سرخ حسین‌
انقلابی کی به پا می‌شد اگر زینب نبود
ابر ظلمت چهره‌ی خورشید را پوشانده بود
حق ز باطل کی جدا می‌شد اگر زینب نبود
خون هفتاد و دو تن عشاق دشتِ نینوا
پایمال اشقیا می‌شد اگر زینب نبود
در دلِ آتش امامِ ساجدین جان می‌سپرد
قطع نسل مصطفی می‌شد اگر زینب نبود...[۱۲۸]


کتاب‌شناسی

کتاب الخصائص الزینبیة نوشته سید نورالدین جزائری.

درباره زندگانی، شخصیت و فضایل حضرت زینب کتاب‌های متعددی به زبان‌های گوناگون نوشته و منتشر شده است. در کتاب «کتاب‌شناسی امامزادگان» بیش از ۲۰۰ اثر،[۱۲۹] در مقاله «کتاب‌شناسی حضرت زینب علیها سلام»[۱۳۰] ۲۸۵ کتاب و در مقاله «کتاب‌شناسی حضرت زینب(س)»[۱۳۱] ۳۳۴ کتاب به زبان‌هایی همچون عربی، فارسی و اردو و انگلیسی معرفی شده‌اند. برخی از این کتاب‌ها عبارتند از:

«حضرت زینب علیها السلام» نوشته سید محمدتقی مدرسی، «نگاهی کوتاه به زندگی زینب کبری(س)» اثر سید هاشم رسولی محلاتی، «السیده زینب عقیلة بنی‌هاشم» به قلم عایشه بنت الشاطی، «پیام‌آور کربلا حضرت زینب» تألیف مرتضی فهیم کرمانی، «سیمای حضرت زینب علیها السلام» به قلم محمدمهدی تاج لنگرودی، «زینب کبری (ع) پیام‌آور عاشورا» نوشته اسماعیل منصوری‌لاریجانی و رمان «آفتاب در حجاب» نوشته سید مهدی شجاعی از دیگر آثاری است که پیرامون زندگانی و شخصیت حضرت زینب منتشر شده است.


پانویس

  1. ابن اثیر، أسدالغابة، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۱۳۲؛ نقدی، حیاة السیدة زینب، ۱۴۱۹ق، ص۲۲.
  2. قرشی، السیده زینب، ۱۴۲۲ق، ص۲۹-۳۳.
  3. دخیل، اعلام النساء، ۱۴۱۲ق، ص۲۶۹.
  4. دخیل، اعلام النساء، ۱۴۱۲ق، ص۲۶۹؛ قزوینی، زینب الکبری من المهد الی اللحد، ۱۴۲۴ق، ص۳۱.
  5. دخیل، اعلام النساء، ۱۴۱۲ق، ص۲۶۹؛ نقدی، حیاة السیدة زینب، ۱۴۱۹ق، ص۲۲؛ مغنیه، الحسین(ع) و بطلة کربلاء، ۱۴۲۶ق، ص۲۸۵.
  6. شرف‌الدین، عقیلة الوحی، ص۴۱؛ قزوینی، زینب الکبری من المهد الی اللحد، ۱۴۲۴ق، ص۳۱.
  7. کحّاله، أعلام النساء، ۲۰۰۸،‌ ج۲، ص۹۱؛ حسّون، اعلام النساء المؤمنات،‌ ۱۴۲۱ق، ص۴۳۶.
  8. نقدی، حیاة السیدة زینب، ۱۴۱۹ق، ص۲۲.
  9. محلاتی، ریاحین الشریعة، دار الکتب الاسلامیه، ج۳، ص۳۳.
  10. نقدی، حیاة السیدة زینب، ۱۴۱۹ق، ص۲۱؛‌ قرشی، السیده زینب، ۱۴۲۲ق، ص۳۹.
  11. جزائری، الخصائص الزینبیة، ۱۴۲۵ق، ص۴۴.
  12. ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ‌ج۱، ص۴۵۳، ‌ذیل واژه «زنب»؛ فیروزآبادی، القاموس المحیط، ۱۴۲۶ق، ص۹۵.
  13. فیروزآبادی، القاموس المحیط، ۱۴۲۶ق، ص۹۵؛ حسینی زبیدی، تاج العروس، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۶۰.
  14. قرشی، السیده زینب، ۱۴۲۲ق، ص۳۹؛ قزوینی، زینب الکبری من المهد الی اللحد، ۱۴۲۴ق، ص۳۸.
  15. نقدی، حیاة السیدة زینب، ۱۴۱۹ق، ص۲۱.
  16. برای نمونه نگاه کنید به:‌ جزائری، الخصائص الزینبیة، ۱۴۲۵ق، ص۵۲-۵۳؛ ربانی خلخالی، چهره درخشان عقیله بنی‌هاشم زینب کبری، ۱۳۸۷ش، ص۱۶-۱۹.
  17. نگاه کنید به: ربانی خلخالی، چهره درخشان عقیله بنی‌هاشم زینب کبری، ۱۳۸۷ش، ص۱۶-۱۹.
  18. جزائری، الخصائص الزینبیة، ۱۴۲۵ق، ص۵۲-۵۳؛ ربانی خلخالی، چهره درخشان عقیله بنی‌هاشم زینب کبری، ۱۳۸۷ش، ص۱۶-۱۹.
  19. امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۶ق، ج۷، ص۱۳۷.
  20. ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۳۴۰؛ ابن الاثیر، أسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۱۳۳؛ طبرسی، اِعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۹۶.
  21. پرتو و خامه‌یار، «زینب بنت علی بن ابی‌طالب»، ص۱۵۰.
  22. برای نمونه نگاه کنید به: ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۳۴۰؛ ابن الاثیر، أسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۱۳۳؛ قرشی، السیدة زینب، ۱۴۲۲ق، ص۴۴؛ قزوینی، زینب الکبری من المهد الی اللحد، ۱۴۲۴ق، ص۷۵ و ۷۶؛ عاشور، موسوعة زینب الکبری، ۱۴۲۹ق، ج۱،‌ ص۳۴و۳۵.
  23. برای نمونه نگاه کنید به: عاشور، موسوعة زینب الکبری، ۱۴۲۹ق، ج۱،‌ ص۳۴و۳۵.
  24. برای نمونه نگاه کنید به:‌ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۳۴۰؛ ابن الاثیر، أسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۱۳۳؛ کحّاله، أعلام النساء، ۲۰۰۸،‌ ج۲، ص۹۲؛ دخیل، اعلام النساء، ۱۴۱۲ق، ص۲۷۰؛ قرشی، السیدة زینب، ۱۴۲۲ق، ص۴۸.
  25. طبرسی، اِعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۹۶.
  26. شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۲۵؛ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبین، ۱۴۱۶ق، ص۹۵؛ طبری، کامل بهائی، ۱۳۸۳ش، ص۶۴۷.
  27. شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۲۵؛ طبری، کامل بهائی، ۱۳۸۳ش، ص۶۴۷.
  28. سبط بن جوزی، تذکرة الخواص، مکتبة نینوی الحدیثة، ص۱۹۲.
  29. ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبین، ۱۴۱۶ق، ص۹۵.
  30. قرشی، السیدة زینب، ۱۴۲۲ق، ص۴۸.
  31. امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۶ق، ج۷، ص۱۳۷؛ قرشی، السیدة زینب، ۱۴۲۲ق، ص۴۹ و ۵۰.
  32. مرتضی زبيدی، تاج العروس، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۶۰؛ کحّاله، معجم قبائل العرب، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۴۹۳.
  33. مامقانی، تنقیح المقال، نجف،‌ ج۳، بخش ۲، ص۷۹.
  34. قرشی، السیدة زینب، ۱۴۲۲ق، ص۵۱.
  35. جزائری، الخصائص الزینبیة، ۱۴۲۵ق، ص۵۱.
  36. جزائری، الخصائص الزینبیة، ۱۴۲۵ق، ص۵۱.
  37. «امام موسی صدر درمورد اربعین چه گفت؟»،‌ سایت انتخاب.
  38. نگاه کنید به: کحّاله، أعلام النساء، ۲۰۰۸،‌ ج۲، ص۹۲-۹۷.
  39. اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۳۶۱.
  40. کحّاله، أعلام النساء، ۲۰۰۸،‌ ج۲، ص۹۱؛ اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۳۶۲.
  41. ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۳۸۵ش، ص۶۰.
  42. اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۳۶۲.
  43. کحّاله، أعلام النساء، ۲۰۰۸،‌ ج۲، ص۹۲.
  44. محلاتی، ریاحین الشریعة، ۱۳۴۹ش، ج۳، ص۵۷.
  45. اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۳۶۲.
  46. جزائری، الخصائص الزینبیة، ۱۴۲۵ق، ص۶۷و۶۸.
  47. طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۰۴؛ مامقانی، تنقیح المقال، نجف،‌ ج۳، بخش ۲، ص۷۹؛ جزائری، الخصائص الزینبیة، ۱۴۲۵ق، ص۹۶و۹۸.
  48. ویژگی‌ها، فضایل و مناقب حضرت زینب (س)، گروه خادمین رقیه بنت الحسین.
  49. طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۰۴.
  50. مرکز تنظیم و نشر آثار آیت‌الله بهجت، رحمت واسعه، ۱۳۹۴ش، ص ۱۱۰.
  51. «بیانات در دیدار پنجاه هزار فرمانده بسیج سراسر کشور»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله العظمی خامنه‌ای.
  52. نقدی، حیاة السیدة زینب، ۱۴۱۹ق، ص۷۴و۷۵.
  53. نقدی، حیاة السیدة زينب، ۱۴۱۹ق، ص۷۵.
  54. محلاتی، ریاحین الشریعة، ۱۳۴۹ش، ج۳، ص۶۲.
  55. نقدی، حیاة السیدة زينب، ۱۴۱۹ق، ص۷۵؛ جزائری، الخصائص الزینبیة، ۱۴۲۵ق، ص۱۰۵.
  56. جزائری، الخصائص الزینبیة، ۱۴۲۵ق، ص۱۰۵؛‌ نقدی، حیاة السیدة زينب، ۱۴۱۹ق، ص۷۵؛ محلاتی، ریاحین الشریعة، ۱۳۴۹ش، ج۳، ص۶۲.
  57. جزائری، الخصائص الزینبیة، ۱۴۲۵ق، ص۱۰۴و۱۰۵.
  58. نگاه کنید به: مهدیزاده، «صبر و پایداری حضرت زینب(س)»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه؛ «حضرت زینب(س)، نماد صبر جمیل»، خبرگزاری حوزه.
  59. «حضرت زینب(س)، نماد صبر جمیل»، خبرگزاری حوزه.
  60. فیض الاسلام، خاتون دوسرا، ۱۳۶۶ش، ص۱۸۵.
  61. سید بن طاووس، اللهوف، انوار الهدی، ص۹۴؛ خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۴۲۳ق، ص۴۷.
  62. شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۱۶؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۱۱۷.
  63. مامقانی، تنقیح المقال، نجف،‌ ج۳، بخش ۲، ص۷۹.
  64. نقدی، حیاة السیدة زينب، ۱۴۱۹ق، ص۷۵ و ۷۶.
  65. جزائری، الخصائص الزینبیة، ۱۴۲۵ق، ص۵۷.
  66. مامقانی، تنقیح المقال، نجف،‌ ج۳، بخش ۲، ص۷۹.
  67. قزوینی، زینب الکبری من المهد الی اللحد، ۱۴۲۴ق، ص۱۳۰.
  68. مامقانی، تنقیح المقال، نجف، ج۳،‌ بخش ۲، ص۷۹.
  69. قزوینی، زینب الکبری من المهد الی اللحد، ۱۴۲۴ق، ص۱۳۷و۱۳۸.
  70. قزوینی، زینب الکبری من المهد الی اللحد، ۱۴۲۴ق، ص۱۳۸.
  71. اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۳۶۳.
  72. محمدی اشتهاردی، «زینب(س) پیامبر عاشورا»، ص۲۴.
  73. شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۹۳-۹۴.
  74. شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۱۲.
  75. مغنیه، الحسين(ع) و بطلة كربلاء، ۱۴۲۶ق، ص۴۳۳؛ فیض الاسلام، خاتون دوسرا، ۱۳۶۶ش، ص۱۸۵.
  76. ابومخنف، وقعة الطف، ۱۴۲۷ق، ص۲۹۵؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۵۸ق، ج۵، ص۳۴۸-۳۴۹؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۵۹.
  77. خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۴۷.
  78. شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۲۵؛ طبری، کامل بهائی، ۱۳۸۳ش، ص۶۴۷.
  79. قزوینی، زینب الکبری من المهد الی اللحد، ۱۴۲۴ق، ص۲۰۱.
  80. نگاه کنید به: طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۰۹.
  81. پرتو و خامه‌یار، «زینب بنت علی بن ابی‌طالب»، ص۱۵۲.
  82. نگاه کنید به: طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۰۹-۱۱۳.
  83. نگاه کنید به: طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۰۹-۱۱۰.
  84. صادقی اردستانی، زینب قهرمان دختر علی، ۱۳۷۲ش، ص۲۴۶.
  85. شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۱۵و۱۱۶.
  86. مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۱۳۵.
  87. هاشمی‌نژاد، درسی که حسین به انسانها آموخت، ۱۳۸۲ش، ص۲۱۱.
  88. محمّدی اشتهاردی، حضرت زینب فروغ تابان کوثر، ۱۳۷۹ش، ص۳۲۷-۳۲۸؛ هاشمی‌نژاد، درسی که حسین به انسانها آموخت، ۱۳۸۲ش، ص۲۱۱.
  89. هاشمی‌نژاد، درسی که حسین به انسانها آموخت، ۱۳۸۲ش، ص۲۱۳.
  90. هاشمی‌نژاد، درسی که حسین به انسانها آموخت، ۱۳۸۲ش، ص۲۱۳.
  91. محمّدی اشتهاردی، حضرت زینب فروغ تابان کوثر، ۱۳۷۹ش، ص۲۴۸.
  92. طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۰۷.
  93. نگاه کنید به:‌ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۱۳۳-۱۳۵.
  94. هاشمی‌نژاد، درسی که حسین به انسانها آموخت، ۱۳۸۲ش، ص۲۱۵-۲۱۶.
  95. هاشمی‌نژاد، درسی که حسین به انسانها آموخت، ۱۳۸۲ش، ص۲۲۰-۲۲۲.
  96. الهی، زینب کبری عقیله بنی هاشم، ۱۳۷۵ش، ص۲۴۴؛ سیوطی، تاریخ الخلفاء، ۱۴۲۵ق، ص۱۵۸.
  97. طبری، کامل بهایی، ۱۳۸۳ش، ص۶۴۴.
  98. اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۳۶۴.
  99. محمدزاده، دانشنامه‌ شعر عاشورایی، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۱۴۷۸.
  100. پرتو، «زینب بنت علی بن ابی‌طالب»، ص۱۵۳.
  101. قزوینی، زینب الکبری من المهد الی اللحد، ۱۴۲۴ق، ص۵۹۱.
  102. قرشی، السیدة زینب، ۱۴۲۲ق، ص۲۹۸؛ قزوینی، زینب الکبری من المهد الی اللحد، ۱۴۲۴ق، ص۵۹۱.
  103. دخیل، اعلام النساء، ۱۴۱۲ق، ص۲۷۰.
  104. قرشی، السیده زینب، ۱۴۲۲ق، ص۲۹۹.
  105. قرشی، السیده زینب، ۱۴۲۲ق، ص۲۹۹.
  106. شبلنجی، نور الابصار، نشر شریف رضی، ص۳۷۷؛ قرشی، السیده زینب، ۱۴۲۲ق، ص۲۹۹.
  107. کحّاله، أعلام النساء، ۲۰۰۸،‌ ج۲، ص۹۹.
  108. قزوینی، زینب الکبری من المهد الی اللحد، ۱۴۲۴ق، ص۶۱۰-۶۱۸.
  109. امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۶ق، ج۷، ص۱۴۰-۱۴۱.
  110. مغنیه، الحسین(ع) و بطلة کربلا، ۱۴۲۶ق، ص۳۹۵-۳۹۷.
  111. گروهی از تاریخ‌پژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهداء، ۳۹۱ش، ج۲، ص۵۹۶-۶۰۳.
  112. گروهی از تاریخ‌پژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهداء، ۳۹۱ش، ج۲، ص۶۰۱و۶۰۲.
  113. پرتو و خامه‌یار، «زینب بنت علی بن ابی‌طالب»، ص۱۵۸.
  114. پرتو و خامه‌یار، «زینب بنت علی بن ابی‌طالب»، ص۱۵۹.
  115. «حمله تروریستی به حرم حضرت زینب در سوریه»، سایت شبکه خبر؛«حمله به حرم حضرت زینب(س)»، سایت تابناک.
  116. «علت نامگذاری روز میلاد حضرت زینب(س) به روز پرستار»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
  117. «علت نامگذاری روز میلاد حضرت زینب(س) به روز پرستار»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
  118. سالروز رحلت حضرت زینب(س) در مشهد برگزارشد، خبرگزاری ایرنا.
  119. اسامی دختران و پسران در ۱۰ سال اخیر کدامند؟».
  120. «پنجاه نام اول دختران در سال ۱۳۹۲ گزارش ثبت احوال»، سایت ثبت احوال.
  121. «کنگره ملی حضرت زینب(س) در قم به کار خود پایان داد»، خبرگزاری ایرنا.
  122. «کنگره ملی حضرت زینب(س) در قم به کار خود پایان داد»، خبرگزاری ایرنا.
  123. «همایش حضرت زینب(س) در حرم امام حسین(ع) برگزار شد»، خبرگزاری حوزه؛ رهروان حضرت زینب(س) در اردبیل»، خبرگزاری صداوسیما؛ «همایش حضرت زینب الگوی ایستادگی در بوشهر برگزار شد»، خبرگزاری دفاع مقدس.؛ «همایش رهروان حضرت زینب»، سایت اداره کل اوقاف تهران.
  124. محمدزاده، دانشنامه‌ شعر عاشورایی، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۱۲۸۷.
  125. نگاه کنید به: امین مقدسی، «بررسی شعر عاشورایی در دو ادب فارسی و عربی با تکیه بر شهریار و جواهری»، ص۷۹؛ «مجموعه اشعار خطبه‌های آتشین حضرت زینب(س)»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
  126. محمدی‌ری‌شهری، دانشنامه امام حسین، ۱۳۸۸ش، ج۱۰، ص۳۷۳.
  127. «مجموعه اشعار خطبه‌های آتشین حضرت زینب(س)»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
  128. محمدزاده، دانشنامه‌ شعر عاشورایی، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۱۲۸۰.
  129. احمدی، کتاب‌شناسی امامزادگان، ۱۳۸۴ش، ص۱۷.
  130. انصاری قمی، «کتاب‌شناسی حضرت زینب علیها سلام»، ص۱۴۶-۱۶۹.
  131. زادهوش، «کتاب‌شناسی حضرت زینب(س)»، ص۹۱-۱۰۶.
  132. جزائری، الخصائص الزینبیه، ۱۴۲۵ق، ص۲۰.

یادداشت

  1. امام سجاد(ع) پس از سخنرانی حضرت زینب(س)در کوفه به او فرمود: «أَنْتِ بِحَمْدِ اللَّهِ عَالِمَةٌ غَيْرُ مُعَلَّمَةٍ فَهِمَةٌ غَيْرُ مُفَهَّمَةٍ؛ خدای را سپاس که تو عالمی هستی که نزد کسی نیاموخته‌ای و فهیم و دانایی هستی که نیاز به فراگرفتن از دیگران نداشته‌ای.» (طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۰۵.)
  2. بر پایه روایتی از امام باقر(ع)، صبر جمیل آن است که انسان در برابر حوادث و مصائب، شکایتی به مردم نداشته باشد.(کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۹۳.)

منابع

  • ابن‌اثیر جزری، علی بن محمد، أسدالغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
  • ابن‌سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
  • ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبین، قم، شریف الرضی، ۱۴۱۶ق.
  • ابومخنف، لوط بن یحیی، وقعةالطف، تحقیق محمّدهادی یوسفی غروی، قم، مجمع العالمی لاهل البیت، چاپ دوم، ۱۴۲۷ق.
  • ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
  • احمدی، اصغر، کتاب‌شناسی امامزادگان و بقاع متبرکه، قم، صبح صادق، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
  • الهی، حسن، زینب کبری عقیله بنی هاشم، تهران، آفرینه، ۱۳۷۵ش.
  • امین، سید محسن، اعیان الشیعة، تحقیق حسن الامین، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
  • امین مقدسی، ابوالحسن زهرا بهشتی، «بررسی شعر عاشورایی در دو ادب فارسی و عربی با تکیه بر شهریار و جواهری»، دو فصلنامه ادبیات پایداری، شماره ۷، پاییز و زمستان ۱۳۹۱ش.
  • انصاری قمی، ناصرالدین، «کتاب‌شناسی حضرت زینب علیها سلام»، وقف میراث جاویدان، شماره ۱۰۵، بهار ۱۳۹۸ش.
  • پرتو، مریم و احمد خامه‌یار، «زینب بنت علی بن ابی‌طالب»، در دانشنامه جهان اسلام (ج۲۲)، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، ۱۳۹۶ش.
  • جزائری، سید نورالدین، الخصائص الزینبیه، قم، انتشارات المکتبة الحیدریة، ۱۴۲۵ق.
  • حسّون، محمد، اعلام النساء المؤمنات،‌ قم، اسوه، چاپ دوم، ۱۴۲۱ق.
  • «حضرت زینب(س)، نماد صبر جمیل»، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج مطلب: ۹ شهریور ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۵ مهر ۱۳۹۹ش.
  • خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسین، تحقیق محمد سماوی، قم، انوار الهدی، چاپ دوم، ۱۴۲۳ق.
  • «پنجاه نام اول دختران در سال ۱۳۹۲ گزارش ثبت احوال»، سایت سازمان ثبت احوال، تاریخ بازدید مطلب: ۱۴ بهمن ۱۳۹۷ش.
  • دخیل، علی محمد علی، اعلام النساء، لبنان، الدار الاسلامیه، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
  • ربانی خلخالی، علی، چهره درخشان عقیله بنی‌هاشم زینب کبری سلام الله علیها، قم، مکتب الحسین(ع)، ۱۳۸۷ش.
  • رجبی دوانی، حسین، «چرا همسر حضرت زینب(س) ایشان را در کربلا همراهی نکرد؟»، پایگاه خبری باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۲۵ بهمن ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۱۹فروردین ۱۳۹۸ش.
  • زادهوش، محمدرضا، «کتاب‌شناسی حضرت زینب(س)»، آینه پژوهش، شماره ۱۱۵، فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۸ش.
  • سبط بن جوزی، یوسف‌ بن‌ قزاوغلی، تذکرة الخواص، تهران، مکتبة نینوی الحدیثة، بی‌تا.
  • سید بن طاووس، علی بن موسی، اللهوف فی قتلی الطفوف، قم، انوار الهدی، بی‌تا.
  • سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، تاریخ الخلفاء، محقق حمدی الدمرداش، ریاض، مکتبة نزار مصطفی الباز، ۱۴۲۵ق.
  • شبلنجی، مؤمن بن حسن، نور الابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار(ص)، قم، شریف رضی، بی‌تا.
  • شرف‌الدین، سید عبدالحسین، عقیلة الوحی الصدیقة الصغری الحوارء الکبری زینب(س): بنت أمیرالمؤمنین علی بن أبی‌طالب(ع)، تحقیق محمدرضا مامقانی، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
  • شیخ مفید، محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
  • صادقی اردستانی، احمد، زینب قهرمان دختر علی، تهران، مطهر، ۱۳۷۲ش.
  • طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج على أهل اللجاج‏، تحقیق محمدباقر خرسان، مشهد، نشر مرتضوی، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
  • طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، قاهره، مطبعة الاستقامه، ۱۳۵۸ق.
  • طبری، عمادالدین حسن بن علی، کامل بهایی، تحقیق و تصحیح اکبر صفدری قزوینی، تهران، مرتضوی، ۱۳۸۳ش.
  • عماد الدین طبری، حسن بن علی، کامل بهائی، تهران، انتشارات مرتضوی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
  • «علت نامگذاری روز میلاد حضرت زینب(س) به روز پرستار»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۱۵ آبان ۱۳۸۹ش، تاریخ بازدید: ۲۲ دی ۱۳۹۷ش.
  • فیض الاسلام، سید علی نقی، خاتون دوسرا سیدتنا زینب الکبری، تهران، نشر آثار فیض الاسلام، چاپ دوم، ۱۳۶۶ش.
  • قرشی، باقرشریف، السیدة زینب بطلة التاریخ و رائدة الجهاد فی الاسلام، بیروت، دارالمحجة البیضاء، چاپ اول، ۱۴۲۲ق/۲۰۰۱م.
  • قزوینی، سید محمدکاظم، زینب الکبری(س) من المهد الی اللحد، قم، دار الغدیر، چاپ دوم، ۱۴۲۴ق/۲۰۰۳م.
  • کحّاله، عمر رضا، أعلام النساء فی عالمی العرب و الاسلام، بیروت، موسسة الرسالة، ۲۰۰۸م.
  • کحّاله، عمر رضا،‌ معجم قبائل العرب، بیروت، موسسة الرسالة، ۱۴۱۴ق.
  • کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
  • مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف،‌ بی‌نا، بی‌تا.
  • محلاتی، ذبیح الله، ریاحین الشریعة در ترجمه بانوان دانشمند شیعه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۴۹ش.
  • مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، موسسة الوفاء، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق.
  • «مجموعه اشعار خطبه‌های آتشین حضرت زینب(س)»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۱ اردیبهشت ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۲۳ بهمن ۱۴۰۳ش.
  • محمدزاده، مرضیه، دانشنامه‌ شعر عاشورایی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۶ش.
  • محمدی اشتهاردی، محمد، حضرت زینب فروغ تابان کوثر، تهران، برهان، چاپ سوم، ۱۳۷۹ش.
  • محمدی اشتهاردی، محمد، «زینب(س) پیامبر عاشورا»، مجله پاسدار اسلام، شماره ۱۹۸، خرداد ۱۳۷۷ش.
  • محمدی‌ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام حسین(ع)، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۸ش.
  • «محبوب‌ترین اسامی دختران و پسران در ۱۰ سال اخیر کدامند؟»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۱۸ بهمن ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۱۴ بهمن ۱۳۹۷ش.
  • مرتضی زبيدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ق.
  • مغنیه، محمدجواد، الحسین(ع) و بطلة کربلا، بی‌جا، دار الکتب الاسلامی، ۱۴۲۶ق/۲۰۰۵م.
  • مهدیزاده، زهرا، «صبر و پایداری حضرت زینب(س)»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۱۰ مهر ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۵ مهر ۱۳۹۹ش.
  • نقدی، جعفر، حیاة السیدة زينب بنت الامام امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب(ع)، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، چاپ اول، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م.
  • هاشمی‌نژاد، سید عبدالکریم، درسی که حسین به انسانها آموخت، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۸۲ش.
  • ویژگی‌ها، فضایل و مناقب حضرت زینب (س)، گروه خادمین رقیه بنت الحسین،‌ تاریخ درج مطلب:۲۰۲۰/۱۲/۱۹، تاریخ بازدید: ۱ خرداد ۱۴۰۲ش.

پیوند به بیرون