عُیونُ أخْبارِ الرّضا یا عیون الأخبار کتابی حدیثی درباره زندگی، آثار و روایات امام رضا(ع) نوشته شیخ صدوق (متوفای ۳۸۱ق) عالم دینی شیعه امامیه است. صدوق این کتاب را به پاس زحمات صاحب بن عباد (۳۸۵-۳۲۶ق)، از عالمان شیعه و کاتب دولت آل بویه نگاشت و به او هدیه کرد.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | شیخ صدوق (متوفای ۳۸۱ق) |
| تاریخ نگارش | قرن چهارم |
| موضوع | زندگانی و روایات امام رضا(ع) |
| زبان | عربی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مؤسسة الأعلمی للمطبوعات |
| تاریخ نشر | ۱۴۰۴ق |
احادیث این کتاب در ۶۹ باب تنظیم شده که بخشی از آن، سخنان امام رضا(ع) بوده و بخشی دیگر احادیثی که آن حضرت از امامان پیش از خود، روایت کرده است. عیون اخبار الرضا در موضوعاتی چون فقه، اخلاق، سیره و علم کلام از منابع مهم شیعه به شمار می‌رود.
عیون الاخبار در ۱۵ کتاب شرح و بیش از ده کتاب ترجمه شده و بارها در کشورهای مختلف اسلامی چاپ شده است.
درباره مؤلف
محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی مشهور به شیخ صدوق، عالم بزرگ شیعی قرن چهارم هجری قمری است. سال تولد وی پس از ۳۰۵ق، وفاتش ۳۸۱ق و مدفنش ری است. او را بزرگ‌ترین محدّث و فقیه مکتب حدیثی قم به شمار آورده و حدود ۳۰۰ اثر علمی به او نسبت داده‌اند که بسیاری از آنها مفقود شده است. کتاب من لایحضره الفقیه از کتب اربعه شیعه اثر او است.
تاریخ نگارش
شیخ صدوق احتمالا این کتاب را پس از وفات رکن الدوله بویهی، یعنی پس از سال ۳۶۶ق نگاشته است.[۱]
سابقه تک‌نگاری درباره امام رضا(ع)
قبل از عیون الاخبار، تک نگاری‌هایی درباره امام رضا(ع) نگارش یافته است:
- «وفاة الرضا» اثر عبدالسلام بن صالح معروف به ابوالصلت هروی.
- «مناظرات علی بن موسی الرضا» اثر عبدالعزیز بن یحیی جلودی.[۲]
انگیزه تألیف
بنا به گفته شیخ صدوق در مقدمه کتاب، زمانی که صاحب بن عباد وزیر وقت و حاکم شیعی آن دوران، در مدح و ستایش امام رضا(ع) اشعاری را می‌سراید و آن را به او هدیه می‌دهد، وی نیز کتاب عیون اخبار الرضا را به پاس زحمات صاحب بن عباد نگاشته، به او اهدا می‌کند. شیخ می‌نویسد: ::: «هدیه‌ای بهتر از این کتاب که از معارف بیکران امام رضا(ع) تألیف شده نیافتم تا در پاسخ دو قصیدۀ ابن عباد بفرستم».[۳]
او دو قصیدۀ صاحب را نیز در مقدمۀ کتابش آورده است که چند بیت ابتدایی آن به این شرح است:
ترجمه: ای که به زیارت طوس -محلّ پاک و سرزمین قداست- رهسپاری!
- سلام مرا به حضرت رضا(ع) برسان و نزد بهترین قبر که صاحب آن بهترینِ به خاک سپردگان است فرود آی.
- قسم به خداوند، قسمی که از انسانی مخلص و غرق در ولای اهل بیت صادر شده است.
- که اگر برآوردن آرزوهایم به دست خودم بود، در مقابل خانه (حضرت رضا) در طوس اقامت می‌گزیدم.
- و همچون شتران تیزپا می‌دویدم، به سمت حرمی که از نور و درخشندگی پوشیده شده و با نور و علوّ مقام مدفون است و همدم.[۴]
- سلام مرا به حضرت رضا(ع) برسان و نزد بهترین قبر که صاحب آن بهترینِ به خاک سپردگان است فرود آی.
شیخ صدوق به جهت این که انگیزه‌اش در تالیف کتاب قدردانی از قصیده‌های صاحب بن عباد در مدح امام رضا(ع) بوده پیش از شروع کتاب در مقدمه سه روایت از امام صادق(ع) و امام رضا(ع) درباره ارزش و پاداش شعر گفتن درباره اهلبیت (ع) نقل کرده است که مضمونشان تأیید شدن شاعر با روح القدس و بهره‌مندی از خانه‌های اختصاصی در بهشت است. بر اساس روایت امام رضا(ع) خداوند برای سراینده با ایمانی که در مدح اهلبیت(ع) شعری بسراید، شهری بزرگتر از دنیا بنا خواهد کرد که تمام فرشتگان مقرب الهی وپیامبران او را در آن خانه زیارت خواهند کرد. [۵] [یادداشت ۱]
محتوا
در این کتاب مباحث متنوعی آمده است:
- باب اول: چرا امام رضا(ع)، رضا نامیده شد؟
- باب دوم: اطلاعاتی در مورد مادر امام رضا.
- باب سوم: در مورد تولد حضرت رضا(ع).
- باب چهارم: روایاتی که از امام هفتم در مورد جانشینی امام رضا(ع) مطرح شده است.
- باب پنجم: وصیتنامه امام موسی کاظم(ع).
- باب ششم: امامت امام رضا(ع)
- باب هفتم: احوالات امام موسی کاظم(ع) با هارون الرشید و موسی بن مهدی.
- باب هشتم: درمورد شهادت امام هفتم(ع).
- باب نهم: در مورد ساداتی که هارون به شهادت رساند.
- باب دهم: در مورد واقفیون.
- باب یازدهم: خطبه‌های امام رضا(ع) در مورد توحید.
- باب دوازدهم: مناظرات امام درباره توحید.
- باب سیزدهم: مناظره امام رضا با سلیمان مروزی.
- باب چهاردهم: مناظره با علمای ادیان دیگر.
- باب پانزدهم: مناظره در مورد عصمت انبیا.
- باب شانزدهم: در مورد اصحاب رس.
- باب هفدهم: در مورد آیه «و فدیناه بذبح عظیم».[۶]
- باب هجدهم: در مورد کلام پیامبر اکرم(ص) که فرمود : «اناابن الذبیحین» (من پسر دو سربریده‌ام).
- باب نوزدهم: علامت‌های امام معصوم(ع).
- باب بیستم: مقام و مرتبه امام(ع).
- باب بیست و یکم: در مورد ازدواج حضرت رضا(ع).
- باب بیست و دوم: در مورد مرتبه و انواع ایمان.
- باب بیست و سوم: مناظره با مامون درمورد فرق بین عترت و امت.
- باب بیست و چهارم: در مورد ماجرایی از حضرت علی(ع).
- باب بیست و پنجم: در مورد زید بن علی.
- باب بیست و ششم: در مورد فنون مختلف.[یادداشت ۲]
- باب بیست و هفتم: در مورد هاروت و ماروت.
- باب بیست و هشتم تا سی ویکم: در مورد مسائل مختلف از زبان حضرت.
- باب سی و دوم: نامه‌ها به محمد بن سنان.
- باب سی و سوم: روایات فضل بن شاذان.
- باب سی و چهارم: در مورد نقاط قوت اسلام و شریعت.
- باب سی و پنجم: در مورد حضور حضرت در نیشابور و خانه‌ای که آن حضرت داخلش شدند.
- باب سی و ششم: در مورد خانه‌های حضرت و رفت و آمدها.
- باب سی و هفتم: در مورد روایتی نادر.[یادداشت ۳]
- باب سی و هشتم: حرکت حضرت به طوس و سپس به مرو.
- باب سی و نهم: در مورد مسئله قبول ولایتعهدی و مخالفان و موافقان.
- باب چهلم: نماز باران و اتفاقات پیرامون آن.
- باب چهل و یکم: رفتارهای زشت مأمون با حضرت.
- باب چهل و دوم: اشعاری که امام در پاسخ به رفتارهای مأمون ایراد می‌فرمود.
- باب چهل و سوم: در مورد اخلاق پسندیده و عبادات امام.
- باب چهل و چهارم: منازعات مأمون برای اثبات برگزیده بودن امام علی(ع) و امام رضا(ع).
- باب چهل و پنجم: در مورد شیوه احاطه اهل بیت بر علوم و رد غلات.
- باب چهل و ششم: ۴۲ خبر در مورد اثبات ولایت امام.
- باب چهل و هفتم: نفرین کردن امام یکی از دشمنان را،
- باب چهل و هشتم: : در مورد خبرهایی که امام رضا از آینده مأمون داد.
- چهل و نهم: نفرین کردن برمکیان، و خبری که امام در مورد ناتوان بودن هارون در آزار به خود داده بود.
- باب پنجاهم: روایتی که در مورد مدفن امام رضا(ع) و اثبات حقانیت و امامت آن جناب است.
- باب پنجاه و یکم: آینده نگری امام از مسموم کردنش و مدفنش.
- باب پنجاه و دوم: روایاتی در شان حضرت رضا و محبت آن جناب در دل محبان.
- باب پنجاه و سوم: اینکه امام همه زبان‌ها را می‌داند.
- باب پنجاه و چهارم: پاسخ سوالات حسن بن علی الوشا قبل از پرسشش.
- باب پنجاه و پنجم: پاسخ به سوال ابی قره.
- باب پنجاه و ششم: مناظره با یحیی ضَحّاک سمرقندی.
- باب پنجاه و هفتم: صحبت‌های امام با برادرش زید بن موسی.
- باب پنجاه و هشتم: مسموم شدن امام(ع).
- باب پنجاه و نهم: روایتی در باب خلافت امام جواد(ع).
- باب شصتم: مکر و حیله مأمون در خوراندن زهر به امام.
- باب شصت و یکم تا شصت و پنجم: در مورد مسمومیت و زهر و ماجراهایش.
- باب شصت و ششم: ثواب زیارت حرم حضرت معصومه(س).
- باب شصت و هفتم : در مورد کیفیت زیارت امام رضا(ع).
- باب شصت و هشتم: در مورد زیارت وداع با حضرت رضا(ع).
- باب شصت و نهم: در مورد زیارتی که وارد شده برای امام علیه‌السلام و جمیع ائمه و در مورد معجزات حضرت رضا(ع).[۷]
شیخ صدوق در پایان این کتاب همانند دیگر کتبش سلسله اسناد برخی روایات را به طور کامل ذکر کرده و در برخی موارد به صورت مرسله آورده یا به ذکر برخی راویان اکتفا کرده است.
اهمیت
عیون الاخبار از منابع مهم روایی شیعه به شمار می‌آید و مانند دیگر آثار شیخ صدوق از ارزش و اعتبار خاصی برخوردار است و پس از تألیف آن مورد استناد کتب بعدی قرار گرفته است و از مصادر بحار نیز است.
میرداماد در مدح این کتاب سروده است:[۸]
عیون اخبار الرضا، جلادهنده‌ای است که زنگار غم را از قلب انسان می‌زداید.
در تمام روزگار و در نگاه هیچ بیننده‌ای کتابی مانند این کتاب نگاشته نشده است.
هر دانشی که بخواهی در آن است و تو را بی‌نیاز می‌کند.
مانند خورشید از نور هدایت می‌درخشد و آرزوی قلب را برآورده می‌سازد.
پژوهش‌ها درباره کتاب
تعداد ترجمه‌ها و شروح این کتاب به پانزده شرح و بیش از ده ترجمه می‌رسد.
شروح و تعلیقه‌ها
مهم‌ترین شرح‌ها و تعلیقه‌ها آن عبارت‌اند از:
- لوامع الانوار فی شرح عیون الاخبار توسط سید نعمت‌الله جزائری (م ۱۱۱۲ق) نوشته شده است.
- شرح فارسی شیخ محمدعلی حزین زاهدی گیلانی (م ۱۱۸۱ق).
- شرح مولی هادی بنابی (م ۱۲۸۱ق) از شاگردان شیخ مرتضی انصاری.
- شرح فارسی سید علی‌اصغر شوشتری اخلاقی.
- حواشی سید حسین مجتهد قزوینی.
- تعلیقات سید حسین بن حسن عاملی کرکی.[۹]
ترجمه‌ها
برخی ترجمه‌های این کتاب:
- ترجمه محمدصالح بن محمدباقر قزوینی.
- ترجمه سید جلیل میرزا ذبیح‌الله بن میرزا هدایةالله.
- ترجمه مولی علی بن طیفور بسطامی.
- ترجمه سید علی بن محمد بن اسدالله امامی.
- ترجمه محمدتقی بن محمدباقر اصفهانی.
- ترجمه کاشف النقاب.
- ترجمه‌ای به نام برکات المشهد المقدس.
- ترجمه یکی از اهل مشهد در سال ۱۲۴۵ق که به امر سید محمد بن سید دلدار علی نقوی نصیرآبادی نوشته شده است.
- ترجمه علامه مجلسی، که بخش‌هایی از کتاب را مانند خطبة الرضا (خطبه توحید امام رضا ع) و نیز مأموریت رجاء بن ابی ضحاک برای دعوت امام رضا به خراسان را ترجمه کرده است.[۱۰]
- ترجمه‌ای از محمدباقر ساعدی خراسانی.
- ترجمه علی اکبر غفاری و حمید رضا مستفید. مقابله شده با دونسخه در قرن۱۰ و ۱۱ق. ودو نسخه با چاپ سنگی (نجم الدوله) وچاپ حروفی
چاپ و نشر
عیون الاخبار، اولین‌بار در سال ۱۲۷۵ق، در تهران چاپ سنگی شد. بعد از آن بارها در کشورهایی مثل لبنان، عراق و ایران و در شهرهایی مثل نجف، قم و بیروت چاپ شده است. معروف‌ترین چاپ این کتاب، انتشارش در سال ۱۳۱۷ق، به دست حاج نجم الدوله، در تهران بود.
کتاب‌هایی با عنوان «عیون الاخبار»
- «عیون الأخبار» و «عمدة عیون صحاح الأخبار فی مناقب الابرار» که هر دو توسط یحیی بن بطریق (قرن۷) نگاشته شده است.
- «عیون الأخبار» که توسط ابومحمد عبدالرحمن بن ابی بکر نیشابوری رازی نوشته شده است.
- «عیون الأخبار و الآثار فی ذکر النبی المصطفی المختار و وصیه علی بن ابی طالب قاتل الکفار و آله الأئمة الاطهار» که عماد الدین ادریس بن حسن عبدالله الأنف آن را نگاشته است.[۱۱]
پانویس
- ↑ صفری فروشانی، بررسی دو اثر تاریخ‌نگاری شیخ صدوق، ۱۳۸۶ش.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۴۱۶ق، ص۲۴۴ و ۲۴۵.
- ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۴.
- ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا، ترجمه حمیدرضا مستفید- علی اکبر غفاری، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۵-۹.
- ↑ شیخ صدوق، عیون اخبارالرضا،۱۴۰۴ق،۱۹۸۴م، ج۲، ص۱۵.
- ↑ صافات: ۱۰۷.
- ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا، ترجمه حمیدرضا مستفید- علی اکبر غفاری، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۱۳-۲۳.
- ↑ تهرانی، الذریعة، ج۱۵، ص۳۷۶.
- ↑ تهرانی، الذریعة، ج۲۳، ص۳۷۵.
- ↑ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۹۹. ۱۲۰ و ۱۲۱. ج۱۷، ۲۴۰. ج۲۶، ص۹۵.
- ↑ تهرانی، الذریعة، ج۱۵، ص۳۷۵.
یادداشت
- ↑ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ سَمِعْتُ الرِّضَا(ع)يَقُولُ مَا قَالَ فِينَا مُؤْمِنٌ شِعْراً يَمْدَحُنَا بِهِ إِلَّا بَنَى اللَّهُ تَعَالَى لَهُ مَدِينَةً فِي الْجَنَّةِ أَوْسَعَ مِنَ الدُّنْيَا سَبْعَ مَرَّاتٍ يَزُورُهُ فِيهَا كُلُّ مَلَكٍ مُقَرَّبٍ وَ كُلُّ نَبِيٍّ مُرْسَلٍ
- ↑ در این باب ۲۴ روایت نقل شده که درباره پاداش برخی از عبادات و حکم پاره ای از مسائل و تبیین برخی موضوعات مختلف است. نخستین روایت این باب این است که هر کس هنگام شنیدن اذان صبح و مغرب بگوید:(اللهم انى اسألك باقبال نهارك وادبار ليلك وحضور صلواتك واصوات دعائك ان تصلى على محمد وآل محمد وان تتوب على انك التواب الرحيم)ترجمه:«بار الها!تو را به آمدن روز و رفتن شبت،و فرا رسيدن وقت نمازهايت،و زمزمه‌هاى كسانى كه تو را مى‌خوانند(و با تو مناجات مى‌كنند)، سوگند مى‌دهم كه توبۀ مرا بپذيرى،چرا كه تو بسيار توبه‌كننده و مهربانى». و در همان روز یا همان شب از دنیا برود با توبه قبول شده از دنیا رفته است. و آخرین روایتش درباره ماجرای چگونگی از دنیارفتن سلیمان پیامبر است.
- ↑ «عن علي بن موسى الرضا عليه السلام عن أبيه عن آبائه عن علي بن أبي طالب عليهم السلام عن النبي (ص) عن جبرئيل عن ميكائيل عن إسرافيل عن اللوح عن القلم قال: يقول الله عز وجل ولاية علي بن أبي طالب حصني فمن دخل حصني أمن من عذابي.» ترجمه«حضرت علىّ بن موسى از پدرش از پدرانش از علىّ بن ابى طالب عليهم السّلام از رسول خدا صلى اللّٰه عليه و آله از جبرئیل از ميكائيل از اسرافيل از لوح از قلم روايت كرد كه گفت:خداوند عزّ و جلّ ميفرمايد: ولايت علىّ بن ابى طالب بُرج و باروى محكم من است،هر كس در آن داخل شود از عذاب من ايمن خواهد بود.
منابع
- تهرانی، آقا بزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دار الاضواء.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۶ق.
- صدوق، محمد بن علی، عیون أخبار الرضا(ع)، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۴ق.
- صدوق، محمد بن علی، عیون أخبار الرضا(ع)، مترجم حمیدرضا مستفید - علی اکبر غفاری، تهران، نشر صدوق، ۱۳۷۳ش.
- صفری فروشانی، نعمت الله، بررسی دو اثر تاریخ‌نگاری شیخ صدوق، تابستان ۱۳۸۶ش، شماره ۱۰.
- کتاب شناخت سیره معصومان، مرکز تحقیقات رایانه‌ای علوم اسلامی نور.