مناظره امام باقر با حسن بصری

مناظره امام باقر با حسن بصری

اطلاعات مناظره
طرف اول	امام باقر(ع)
طرف دوم	حسن بصری
موضوع	جبر و اختیار • تفویض • امر بین الامرین
منابع شیعه	الاحتجاج • بحارالانوار
مناظره‌های مشهور
مناظره امام باقر با اسقف مسیحیان • مناظره امام باقر با حسن بصری • مناظره امام رضا با ابوقرة • مناظره امام رضا با جاثلیق • مناظره امام رضا با رأس الجالوت • مناظره امام رضا با سلیمان مروزی • مناظره امام رضا با عمران صابی • مناظره امام رضا درباره توحید

مناظره امام باقر با حسن بَصْری مناظره‌ای است میان امام باقر(ع) و حسن بصری (درگذشت ۱۱۰ق) درباره برخی موضوعات کلامی و قرآنی مثل جبر و تفویض. محتوای این مناظره در کتاب الاحتجاج و بحارالانوار به نقل از کنز الفوائد با اختلافاتی آمده است.

متن مناظره

حسن بصری نزد امام باقر(ع) آمد و عرض کرد: آمده‌ام سؤالاتی از شما بپرسم.

امام فرمود: مگر تو فقیه اهالی بصره نیستی؟

گفت: چنین می‌گویند.

امام فرمود: امر بزرگی را به عهده گرفته‌ای.

جبر و تفویض

از تو سخنی شنیده‌ام که می‌گویی خداوند مردم را به خودشان واگذار کرده است!نمی‌دانم واقعاً گفته‌ای یا این که به دروغ به تو نسبت داده‌اند؟ حسن بصری ساکت شد. امام فرمود: اگر خداوند به کسی وعدۀ امن و امان دهد، آیا او دیگر باید از چیزی بترسد؟

گفت: نه

اهل بیت (ع) در قرآن

امام فرمود: من آیه‌ای می‌خوانم که تو آن را به اشتباه تفسیر کرده‌ای اگر این گونه باشد هم خود هلاک و گمراه گشته‌ای و هم دیگران را به هلاکت( و گمراهی) افکنده‌ای پرسید: کدام آیه؟ فرمود: وَجَعَلْنَا بَینَهُمْ وَبَینَ الْقُرَی الَّتِی بَارَکنَا فِیهَا قُرًی ظَاهِرَةً وَقَدَّرْنَا فِیهَا السَّیرَ سِیرُوا فِیهَا لَیالِی وَأَیامًا آمِنِینَ ﴿سوره سباء آیه۱۸﴾|ترجمه=و میان آنان و میان آبادانی‌‌‌هایی که در آنها برکت نهاده بودیم شهرهای متصل به هم قرار داده بودیم، و در میان آنها مسافت را، به اندازه، مقرر داشته بودیم. در این [راه ]ها، شبان و روزان آسوده خاطر بگردید

شنیده‌ام که جای امن را به مکه تفسیر کرده‌ای؟ وای بر تو! این چه امنیتی است که اموال اهالی آنجا به سرقت می‌رود و همواره عده‌ای کشته می‌شوند؟!

سپس امام باقر(ع) به سینه مبارک خود اشاره کرد و فرمود: خداوند این مَثَل‌های قرآنی را درباره ما زده است و آن قریه‌های مبارک ما هستیم و شیعیان و کسانی که از ما برای شیعیانمان نقل می‌کنند و فقهیان از شیعیان ما که برای شیعیان ما نقل می‌کنند همان قریه‌های ظاهری(آبادی‌های پیدا و آشکار) هستند.

حسن بصری گفت: فدایت شوم! آیا در قرآن آیه‌ای هست که به انسان‌ها بگوید قریه؟

امام فرمود: بله، آیه ۸ سوره طلاق که می‌فرماید: وَکأَین مِّن قَرْیةٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّهَا وَرُسُلِهِ فَحَاسَبْنَاهَا حِسَابًا شَدِیدًا وَعَذَّبْنَاهَا عَذَابًا نُّکرًا |ترجمه=و چه بسیار شهرها که از فرمان پروردگار خود و پیامبرانش سر پیچیدند و از آنها حسابی سخت کشیدیم و آنان را به عذابی [بس ] زشت عذاب کردیم.|}} بعد فرمود: آیا سرپیچی کننده در و دیوار است یا انسان‌ها؟

حسن بصری گفت: بله؛ منظور همان انسان‌هاست.

امام فرمود: در آیه ۸۲ سوره یوسف، از قریه و دهستان سؤال می‌شود یا از اشخاص؟!

وَاسْأَلِ الْقَرْیةَ الَّتِی کنَّا فِیهَا وَالْعِیرَ الَّتِی أَقْبَلْنَا فِیهَا وَإِنَّا لَصَادِقُونَ﴿۸۲﴾ (ترجمه:و از [مردم ] شهری که در آن بودیم و کاروانی که در میان آن آمدیم جویا شو، و ما قطعاً راست می‌گوییم.)^{[یوسف–۸۲]}

سپس فرمود: قری یعنی علمای شیعیان ما و مقصود از سیر، علم است. یعنی هر کس به سوی ما آمد و حلال و حرام را از ما آموخت، دیگر از شک و گمراهی در امان است؛ زیرا احکام را از آنجا که باید بیاموزد، آموخته است؛ چون اهل بیت وارثان علم و فرزندان برگزیده‌اند و آن فرزندان ما هستیم، نه تو و امثال تو.

و مبادا بگویی خداوند بندگان را به خودشان واگذاشته زیرا خداوند عزوجل، دچار سستی و ضعف نیست تا کاری را به مردم واگذار کند. آنها را هم به چیزی مجبور نمی‌کند که در این صورت به آنها ظلم می‌شود؛ خدا با بندگانش نه با جبر رفتار می‌کند نه با تفویض؛ بلکه با امری بین آن دو رفتار می‌کند.

منابع

• طبرسی، ابی منصور احمد بن علی، الاحتجاج، مشهد، نشر المصطفی، ۱۴۰۳ق.
• مجلسی، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.

پیوند به بیرون

• بررسی شیوه قرآنی مناظره‌های امام محمد باقر(ع)