خطبه امام سجاد(ع) در کوفه

با خطبه امام سجاد در شام اشتباه نشود.

خطبه امام سجاد (ع) در کوفه

اطلاعات روایت
موضوع	سخنرانی امام سجاد(ع) پس از واقعه کربلا و هنگام اسارت در کوفه
راوی اصلی	حذیم بن شریک اسدی
منابع شیعه	الاحتجاج، طبرسی و اللهوف سید ابن طاووس
احادیث مشهور
حدیث سلسلةالذهب • حدیث ثقلین • حدیث کساء • مقبوله عمر بن حنظلة • حدیث قرب نوافل • حدیث معراج • حدیث ولایت • حدیث وصایت • حدیث جنود عقل و جهل • حدیث شجره

خطبه امام سجاد(ع) در کوفه نخستین سخنرانی امام سجاد(ع) پس از واقعه عاشورا است که پس از خطبه حضرت زینب(س) در میان مردم کوفه ایراد شد. این خطبه را بیانگر شکایت امام از مردم و اوضاع زمانه دانسته‌اند که با وجود کوتاه بودن از فصاحت و بلاغت بالایی برخوردار است.

امام در این خطبه ضمن معرفی خود به عنوان فرزند امام حسین(ع)، به بیان مصائب کربلا، پیمان‌شکنی و نیرنگ کوفیان، پیش‌بینی عاقبت ناخوشایند مردم کوفه و ضرورت محبت و وفاداری به اهل‌بیت(ع) می‌پردازد. امام سجاد نخستین کسی است که از واژه قتل صبر برای توصیف چگونگی شهادت پدرش استفاده کرده است و آن را مایه افتخار دانست.

بر اساس گزارش منابع تاریخی، خطبه امام تأثیر عمیقی بر مردم کوفه گذاشت تا جایی که از امام خواستند رهبری آنان را برای خون‌خواهی و انتقام برعهده گیرد؛ اما امام با یادآوری عهدشکنی‌های گذشته، درخواستشان را نپذیرفت و تنها از آنان خواست اگر یار اهل‌بیت نیستند، دست‌کم با دشمنانشان همراهی نکنند. به گفته محققان، این خطبه و خطبه حضرت زینب در شکل‌گیری قیام توابین و قیام مختار تأثیرگذار بوده است.

منابعی چون الاحتجاج، اللهوف و بحارالانوار این خطبه را نقل کرده‌اند؛ البته برخی محققان مانند سید جعفر شهیدی در صحت ایراد خطبه در کوفه تردید کرده و آن را با خطبه دمشق یکی دانسته‌ است.

معرفی و جایگاه

خطبه امام سجاد(ع) در کوفه را نخستین خطبه آن امام بعد از واقعه عاشورا دانسته‌اند که بعد از خطبه حضرت زینب(س) در میان کوفیانی که برای تماشای اسرای کربلا آمده بودند، ایراد شده است. این خطبه را در حقیقت شکوائیه امام سجاد(ع) از وضع زمانه و مردم کوفه دانسته‌اند که در اوج فصاحت و بلاغت و با انتخاب بهترین کلمات متناسب با موقعیت زمانی بیان شده است.

به گفته پژوهشگران، امام با ایراد این خطبه کوتاه، علاوه بر معرفی خود و بیان وقایع عاشورا، توانست مخاطبان خود را که بر اثر تبلیغات امویان، دچار غفلت و سستی در راه حمایت از حق شده بودند، تحت‌تأثیر قرار دهد و روحیه جهاد و شهادت را در آنها زنده کند. به گفته آنان نتیجه این خطبه و همچنین خطبه حضرت زینب(س)، در دو حرکت مردم کوفه یعنی قیام توابین و قیام مختار نمود پیدا کرد.

سید جعفر شهیدی معتقد است که با توجه به شرایط کوفه و سختگیری مأموران حکومت و همچنین بیم کوفیان از آنان، ممکن است خطبه‌ای از طرف امام سجاد(ع) در کوفه ایراد نشده باشد؛ بلکه به دلیل شباهت سخنان منسوب به امام در کوفه با سخنان او در مسجد دمشق، احتمالا این دو خطبه یکی بوده است و با گذشت زمان، راویان، حادثه‌ها را با هم آمیخته باشند.

سند خطبه

خطبه امام سجاد در کوفه در کتاب‌های مختلفی نقل شده است. احمد بن علی طبرسی در کتاب الاحتجاج به نقل از حذیم بن شریک اسدی،سید بن طاووس در کتاب اللهوف، ابن نما حلی در مثیر الاحزان و محمدباقر مجلسی در بحارالانوار به نقل این خطبه پرداخته‌اند.

محتوا

طبق آنچه در کتاب الاحتجاج آمده، امام سجاد(ع) پس از آنکه خطبه حضرت زینب تمام شد، او را دلداری داد و به سکوت دعوت کرد و عمه خود را عالم و دانایی توصیف کرد که نیازی به استاد نداشته است. پس از آن خود به میان مردم آمد و سخنانی خطاب به مردم کوفه بیان کرد.

مهمترین مطالب این خطبه بر اساس کتاب فرهنگ جامع سخنان امام سجاد(ع) چنین است:

• معرفی خود به عنوان فرزند کسی که بدون گناه کشته شده است.
• بیان مصائب و مظلومیت امام حسین(ع)؛
• اشاره به نیرنگ کوفیان در حق اهل‌بیت(ع) و پیمان‌شکنی آنها؛
• پیش‌بینی مؤاخذه کوفیان توسط پیامبر اکرم(ص) در قیامت؛
• تأکید بر لزوم رعایت حق اهل‌بیت(ع) و مودت به آنان؛
• مرثیه‌سرایی در وصف امام حسین و جدش امام علی(ع)
• هشدار به مردم کوفه

قتل صبر امام حسین(ع)

در خطبه امام سجاد در کوفه برای نخستین بار از واژه قتل صبر درباره چگونگی شهادت امام حسین(ع) استفاده شده است و امام به این نوع شهادت پدرش افتخار می‌کند. حسین عندلیب همدانی در توجیه افتخار امام سجاد(ع) به این گونه شهادت، نوشته است چون دشمن قدرت مبارزه رو در رو با امام را نداشت را نداشت و شجاعت امام علیه السلام هم چنین مجالی به آنها نمی‌داد، این گونه شهادت سزاوار افتخار است و و از دیگر سو چنین شهادتی نصیب هیچ یک از پیامبران و اولیاء الهی نشده است.

واکنش مردم کوفه به سخنان امام سجاد(ع)

طبق آنچه در گزارش‌های تاریخی آمده، پس از بیان سخنان امام سجاد(ع) مردم کوفه که به شدت متأثر شده بودند، به امام پیشنهاد دادند رهبری آنان برای قیام و گرفتن انتقام و خون‌خواهی بر عهده گیرد. در جواب آنان، امام سجاد(ع) با یادآوری عهدشکنی‌های آنها و نوع رفتاری که با پدرانش داشتند، پیشنهادشان را رد کرد و از آنان خواست «اگر با ما نیستید حداقل با دشمنان ما هم همراهی نکنید.»

متن و ترجمه خطبه امام سجاد(ع) در کوفه

قالَ حُذَیم بن شَریک الأسدی خَرَجَ زَیْن العابِدین (ع) إلی النّاسِ وأومَی إلَیْهِم أنْ اُسْکُتوا فَسَکتوا و هو قائِمٌ فَحمد اللهَ وأثْنی عَلیه و صَلّی عَلی نَبِیّه.ثُمّ قال:

حذیم بن شریک أسدی می‌گوید: زین العابدین (ع) برابر مردم آمد واشاره به سکوت کرد! خاموش شدند و او ایستاده. سپاس خدای گفت و ستایش او کرد و بر نبی (ص) درود فرستاد. آنگاه گفت:

أَیُّها النّاسُ مَنْ عَرَفَني فَقَدْ عَرَفَني و مَنْ لَمْ یَعْرِفْني فَأنا عليُّ بْنُ الحُسَیْنِ المَذْبُوحِ بِشَطِّ الْفُراتِ مِنْ غَیْرِ ذَحْل وَ لا تِرات، اَنَا ابْنُ مَنِ انْتُهِکَ حَرِیمُهُ وَ سُلِبَ نَعِیمُهُ وَ انْتُهِبَ مالُهُ وَ سُبِیَ عِیالُهُ، اَنَا ابْنُ مَنْ قُتِلَ صَبْراً، فَکَفى بِذلِکَ فَخْراً.

ای مردم! هر کس مرا می‌شناسد، می‌شناسد و هر کس نمی‌شناسد (بگویم) من علی فرزند حسینم که در کنار فرات او را کشتند بی آنکه خونی طلبکار باشند و قصاصی خواهند، من پسر آن کسم که حرمت او بشکستند و مال او تاراج کردند و عیال او را به اسیری گرفتند، من پسر آن کسم که او را به زاری کشتند و این فخر مابس.

اَیُّهَا النّاسُ! ناشَدْتُکُمْ بِاللهِ هَلْ تَعْلَمُونَ اَنَّکُمْ کَتَبْتُمْ اِلى اَبِی وَ خَدَعْتُمُوهُ، وَ اَعْطَیْتُمُوهُ مِنْ اَنْفُسِکُمُ الْعَهْدَ وَ الْمِیثاقَ وَ الْبَیْعَة ثُمَّ قاتَلْتُمُوهُ وَ خَذَلُْتمُوهُ؟ فَتَبّاً لَکُمْ ما قَدَّمْتُمْ لاَِنْفُسِکُمْ وَ سَوْاهً لِرَاْیِکُمْ، بِاَیَّةِ عَیْنِ تَنْظُرُونَ اِلى رَسُولِ اللهِ(ص) یَقُولُ لَکُمْ: قَتَلْتُمْ عِتْرَتِی وَ انْتَهَکْتُمْ حُرْمَتِی فَلَسْتُمْ مِنْ اُمَّتِی؟

ای مردم شما را به خدا سوگند می‌دهم آیا در خاطر دارید سوی پدر من نامه نوشتید و او را فریب دادید و پیمان و عهد و میثاق بستید و باز با او کارزار کردید و او را بی یاور گذاشتید؟ هلاک باد شما را! چه توشه ای برای خود پیش فرستادید! و زشت باد رأی شما! به کدام چشم به روی پیغمبر (ص) نظر می‌افکنید وقتی با شما گوید عترت مرا کشتید و حرمت مرا شکستید، پس، از امت من نیستید؟

قالَ: فَارْتَفَعَتْ أصْواتُ النّاس بِالْبُکاءِ و یَدْعُو بَعضهم بعضاً هَلکْتُم و ماتَعْلمُون.فَقال عَلیُّ بْن الحُسَین: رَحم اللهُ اِمرأًٌ قَبْلَ نَصیحَتی و حَفِظَ وَصیّتی فِی اللهِ و فی رَسُولِه و فی أهلِ بیتِه، فإنّ لَنا «فِی رَسُولِ اللهِ أُسْوَة حَسَنَة».

راوی گفت: صدای مردم به گریه بلند شد و به یکدیگر می‌گفتند هلاک شدید و نفهمیدید! پس علی بن الحسین (ع) فرمود: خدای رحمت کند آن که نصیحت من بپذیرد و وصیت مرا محض خدا و رسول صلی الله علیه و آله و خاندان وی نگاهدارد! «فان لنا فی رسول‌الله (ص) اسوة حسنة».

فَقالُوا بِأجْمَعهم نَحْنُ کُلُّنا یَاابْنَ رَسُول الله سامِعُون مُطِیعُون حافِظُون لِذِمامِک، غَیْر زاهِدین فیکَ و لا‌‌ راغِبینَ عَنْکَ فَمُرْنا بأمْرِکَ، رَحمکَ الله فإنّا حَرْبٌ لِحَرْبِکَ و سِلْمٌ لِسِلْمِکَ لِنَأخَذَنَّ ترتک وترتنا مِمَّنْ ظَلَمَکَ و ظَلَمَنا.

همه گفتند یابن رسول‌الله ما فرمانبرداریم و پیمان تو را نگاهداریم، دل به جانب تو داریم و هوای تو در خاطر ماست، خدای تو را رحمت فرستد! فرمان خویش بفرمای که ما جنگ کنیم با هر که جنگ تو خواهد و آشتی کنیم با هر کس تو با او صلح کنی و قصاص خون تو را از آنها که بر تو و ما ستم کردند بخواهیم.

فقال علی بن الحسین ع: هَیْهات! اَیُّهَا الْغَدَرَةُ الْمَکَرَةُ! حِیلَ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ شَهَواتِ اَنْفُسِکُمْ، اَتُرِیدُونَ اَنْ تَاْتُوا اِلَیَّ کَما اَتَیْتُمْ اِلى آبایِی مِنْ قَبْلُ، کَلاّ وَ رَبِّ الرّاقِصاتِ اِلى مِنى، فَاِنَّ الْجُرْحَ لَمّا یَنْدَمِلْ، قُتِلَ اَبِی بِالاَْمْسِ وَ اَهْلُ بَیْتِهِ مَعَهُ، فَلَمْ یُنْسِنِی ثُکْلَ رَسُولِ اللهِ(ص) وَثُکْلَ اَبِی وَ بَنِی اَبِی وَ جَدِّی، شَقَّ لَهازِمی وَ مَرارَتُهُ بَیْنَ حَناجِرِی وَ حَلْقِی، وَ غُصَصُهُ تَجْرِی فِی فِراشِ صَدْرِی، وَ مَسْاَلَتِی اَنْ لا تَکُونُوا لَنا وَ لاعَلَیْنا.

علی بن الحسین (ع) فرمود: هیهات. ای بی وفایان مکار! میان شما و شهوات حایل آمد، می‌خواهید همان اعانت که پدران مرا کردید همان گونه مرا هم اعانت کنید؟ هرگز چنین نخواهد شد. سوگند به پروردگار «راقصات» آن زخم که دیروز از کشتن پدرم و اهل بیت وی بر دل من رسید هنوز بهتر نشده و التیام نیافته است، و هنوز داغ پیغمبر (ص) فراموش نگشته و داغ پدرم و فرزندان پدر و جدم موی رخسار مرا سپید کرده است و تلخی آن میان حلقوم و حنجرهٔ من است و اندوه آن در سینهٔ من مانده است، و خواهش من این است نه با ما باشید و نه بر ما!

ثم قال ع:

لا غَرْوَ اِنْ قُتِلَ الْحُسَیْنُ وَ شَیْخُهُ

قَدْ کانَ خَیْراً مِنْ حُسَیْن وَ اَکْرَما

فَلا تَفْرَحُوا یا اَهْلَ کُوفَهَ بِالَّذِی

اُصیبَ حُسَیْنٌ کانَ ذلِکَ اَعْظَما

قَتیلٌ بِشَطِّ النَّهْرِ نَفْسی فِداوُهُ

جَزاءُ الَّذِی اَرْداهُ نارُ جَهَنَّمـا

آنگاه فرمود:

ترجمه:

• شگفت‌آور نیست اگر حسین کشته شد و پدر بزرگوارش علی، که بهتر از حسین بود، او نیز کشته شد؛
• ای اهل کوفه! شادمان نباشید به این مصیبت که بر حسین وارد شد که این مصیبتی است بزرگ؛
• جانم فدای آن که در کنار نهر فرات شهید شد، و کیفر آنکس که او را کشت آتش جهنم است.

جستارهای وابسته

• خطبه امام سجاد(ع) در شام
• خطبه حضرت زینب در شام
• خطبه حضرت زینب در کوفه
• خطبه فاطمه صغری در کوفه