دَجّال شخص یا موجودی از دشمنان امام مهدی(عج) است. خروج دجال، بنابر روایات شیعه، یکی از علائم ظهور امام دوازدهم شیعیان است و در هنگام سختی و قحطی ظهور می‌کند، جمعی را فریب داده و به سوی خود می‌کشاند و سرانجام به دست حضرت مهدی(عج) از میان می‌رود.
بر اساس برخی از روایات اسلامی دجال ادعای الوهیت کرده و موجب خونریزی و فتنه‌های زیادی می‌شود. ویژگی‌های ظاهری دجال تنها در روایات نقل شده از راویان اهل سنت ذکر شده‌است؛ نشانه‌هایی از قبیل اینکه چشم چپ او در میان پیشانی‌اش واقع شده و در سحر و جادو ماهر است. البته سید محمد صدر و ناصر مکارم شیرازی از مراجع تقلید شیعه معتقدند که دجال یک فرد نیست بلکه جریان انحرافی است.
خروج دجال
در آثار روایی شیعه، تنها چند روایت نقل شده که بر اساس آنها، خروج دجال در کنار صیحه آسمانی، خروج سفیانی و قیام یمانی، یکی از علائم ظهور حضرت مهدی(عج) است.[۱] این روایات، معتبر و قابل قبول دانسته نشده است.[۲] در روایاتی از اهل سنت، خروج دجال از نشانه‌های برپایی قیامت دانسته شده است.[۳]
کتاب‌های روایی شیعه، اشاره‌ای به خروج دجال و فتنه‌های قبل از ظهور نداشته و تنها از کشته شدن دجال به دست امام زمان(عج) یا حضرت عیسی سخن گفته‌اند.[۴] این روایات هیچ اشاره‌ای به مباحث طرح شده در روایات اهل سنت، از جمله فتنه‌های دجال، چهره او و همچنین پیروانش ندارد. شیخ صدوق، روایتی از پیامبر اکرم(ص) نقل کرده است که بر اساس آن، ذکر دجال در پیشینیان، ولی وجودش در آینده است.[۵]
دجال بنابر روایات، در هنگام سختی و قحطی ظهور می‌کند، جمعی را فریب می‌دهد و به سوی خود می‌کشاند.[۶] محل خروج دجّال در برخی روایاتِ غیرقطعی، اصفهان[۷] یا خراسان[۸] معرفی شده است.
ویژگی‌ها
بنابر روایات اسلامی که بیشتر آنها از راویان اهل سنت نقل شده، دجال ادعای الوهیت کرده و موجب خونریزی و فتنه در عالم می‌شود. چشم چپ او در میان پیشانی‌اش واقع شده و مانند ستاره می‌درخشد و تکّه‌خونی در چشم اوست. بسیار بزرگ و تنومند و دارای شکل عجیب و غریب و بسیار ماهر در سِحْر است. در جلو او کوه سیاهی است که مردم آن را کوه نان می‌بینند و در پشت سرش کوه سفیدی که از سِحْر به نظر مردم آب‌های جاری می‌آید. او فریاد می‌زند: «بندگانم! من پروردگار بزرگ و والای شما هستم».[۹]
بر اساس روایات، دجال در کوفه یا جایی نزدیک بیت المقدس توسط امام زمان(عج) به دار آویخته می‌شود.[۱۰] بنابر نقلی دیگر، دجال در شام هلاک خواهد شد.[۱۱]
واژۀ دجال در زبان عبری و در آموزه‌های یهود، به معنای دشمن خداست و از ترکیب دو واژه «دج» یعنی دشمن و ضد و «ال» یعنی خدا پدید می‌آید.[۱۲]
جریان بودن دجال
به گفته سید محمد صدر (شهادت ۱۳۷۷ش) مرجع تقلید و نویسنده شیعه در کتاب تاریخ الغیبة الکبری، دجال، واژه‌ای رمزی و سمبولیک است که به حرکتی کفرآمیز و جریانی انحرافی سیاسی فکری و اقتصادی اشاره دارد. او طول عمر دجال که در روایات به آن اشاره شده را شاهدی بر درست بودن این دیدگاه دانسته است.[۱۳] همچنین به باور آیت‌الله مکارم شیرازی از مراجع تقلید، دجال منحصر به یک فرد نیست بلکه عنوانی کلی است برای افراد پرتزویر و حیله‌گری که برای جذب توده‌های مردم از هر وسیله‌ای استفاده می‌کنند. به گفته او این مطلب از ریشه لغوی کلمه دجال[یادداشت ۱] و برخی منابع حدیثی استفاده می‌شود.[۱۴]
سیمای دجال در شعر فارسی
دجال، از قرن پنجم وارد شعر فارسی شده‌است اما بسامد کاربرد مضامین مربوط به دجال، در بین شاعران قرن ششم، بیش از دوره‌های دیگر است.[۱۵] دجال، در شعر فارسی بیشتر در تقابل با مهدی و عیسی قرار می‌گیرد.
سنایی غزنوی، شاعر و عارف شیعه قرون پنجم و ششم، دجال و مرکبش را گاهی نماد جسم و مال و گاهی نماد نفس دانسته‌است.
مفهوم دجال، در میان شاعران معاصر پارسی گوی نیز رایج بوده و در شعر خود به دجال اشاره دارند:
آن مهدی دجال کش بنمود خوش رخسار خوش\\تا در دل دشمن زند اینک شرار دیگری [۲۰]}}
شفیعی کدکنی در تعریضی اوضاع عصر پهلوی را طلوع صبحدمان خروج دجال می‌داند:
پانویس
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: حر عاملی، اثبات الهداة، ۱۴۲۵ق، ج۵، ص۳۵۴، ح۴۶.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۱۹۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ترمذی، سنن الترمذی، ۱۳۹۵ق، ج۴، ص۵۰۷-۵۱۹.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۱۹۴ و ۳۰۸.
- ↑ الدَّجَّالَ اسْمُهُ فِی الْأَوَّلِینَ وَ یخْرُجُ فِی الْآخِرِینَ (شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۴۵۷-۴۵۸، ح۲).
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۱۹۴ و ۳۰۸.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۱۹۴.
- ↑ ابن طاووس، الملاحم و الفتن، ۱۴۱۶ق، ص۱۲۶.
- ↑ قمی، منتهی الآمال، ۱۳۷۸ش، باب ۱۴، فصل ۷، ص۸۷۳-۸۷۴
- ↑ حائری، الزام الناصب، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۱۷۲.
- ↑ نوری، نجم الثّاقب، ۱۳۸۳ش، ص۱۸۵.
- ↑ نگاه کنید به: محمدپور، «بررسی تطبیقی دجال در ادیان ایران باستان و ادیان ابراهیمی»، ص۸۴-۸۵ و ۹۱؛ به نقل از: خزائلی، اعلام قرآن، ۱۳۸۷ش، ص۴۷۸-۴۷۹.
- ↑ صدر، موسوعة الامام المهدی(ع)، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۴۸۴.
- ↑ مکارم شیرازی، حکومت جهانی مهدی(عج)، ۱۳۸۶ش، ص۱۷۱-۱۷۲.
- ↑ نظری، «بررسی و تحلیل تطبیقی دجال در شعر فارسی و روایات اسلامی»، ص۳۵
- ↑ عطار، الهی نامه، ۱۳۷۶ش، بخش پنجم
- ↑ حافظ شیرازی، دیوان اشعار، نشرلقمان، غزل ۲۴۲
- ↑ سنایی، دیوان اشعار، ۱۳۴۱ش، غزل۳۱۶
- ↑ سنایی،دیوان اشعار، ۱۳۴۱ش، قصیدهٔ ۳۱
- ↑ سبزواری، دیوان اشعار، ۱۳۸۶ش، ص۱۷۲
- ↑ عزیزی، قوس غزل، ۱۳۶۸ش، ص۱۷۲
- ↑ شفیعی کدکنی، از زبان برگ، ۱۳۸۶ش، ص۶۲
یادداشت
- ↑ دجّال از ماده دَجل (بر وزن درد) به معنى دروغگويى و حقّه بازى است.
منابع
- ابن طاووس، علی بن موسی، الملاحم و الفتن: التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن، قم، مؤسسه صاحب الأمر، ۱۴۱۶ق.
- ترمذی، محمد بن عسیی، سنن الترمذی، تحقیق و تعلیقه احمد محمد شاکر و محمد فؤاد عبدالباقی و ابراهیم عطوة عوض، مصر، شرکة مکتبة و مطبعة مصطفی البابی الحلبی، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.
- حائری، علی، الزام الناصب، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۲۲ق.
- حافظ شیرازی محمد، دیوان اشعار، تصحیح قاسم غنی و محمد قزوینی، تهران، نشر لقمان، بی تا.
- حرّ عاملی، محمد بن حسین، اثبات الهداة: بالنصوص و المعجزات، با مقدمه سید شهاب الدین مرعشی نجفی، تصحیح علاءالدین اعلمی، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۲۵ق.
- سبزواری، حمید، دیوان اشعار، با مقدمه آیت الله خامنه ای، تهران، کیهان، ۱۳۶۸ش.
- سنایی، ابوالمجد، دیوان اشعار، بتحقیق مدرس رضوی، تهران، کتابخانه ابن سینا، ۱۳۴۱ش.
- شفیعی کدکنی، محمدرضا، از زبان برگ، تهران، توس، ۱۳۵۷ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الخصال، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۶۲ش.
- صدر، سید محمد، موسوعة الامام المهدی(ع)، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
- عزیزی، احمد، قوس غزل، تهران، کتاب نیستان، ۱۳۸۶ش.
- عطار نیشابوری، محمدبن‌ابراهیم، الهی نامه، به تصحیح فؤاد رحمانی، نشر زوّار، تهران، چاپ پنجم، ۱۳۷۶ش.
- علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- قمی، عباس، منتهی الآمال، قم، موسسه انتشارات هجرت، ۱۳۷۸ش.
- محمدپور، خیرالنساء و معصومه زندیه، «بررسی تطبیقی دجال در ادیان ایران باستان و ادیان ابراهیمی»، در فصلنامه مطالعات قرآنی، ش۷، پاییز ۱۳۹۰ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، حکومت جهانی مهدی(عج)، قم، نسل جوان، ۱۳۸۶ش.
- نظری، الهام، بررسی و تحلیل تطبیقی دجال در شعر فارسی و روایات اسلامی، فصلنامه پژوهش زبان و ادبیات فراسی، ش۵۷، تابستان ۱۳۹۹ش.
- نوری، حسین، نجم الثاقب: مشتمل بر احوال امام غائب حضرت بقیة الله صاحب العصر والزمان، با مقدمه میرزای شیرازی، قم، انتشارات مسجد جمکران، ۱۳۸۳ش.
پیوند به بیرون