شهربانو، مادر امام سجاد(ع). به گزارش تاریخ‌نگاران و محدثان، شهربانو دختر یزدگرد، آخرین پادشاه ساسانی بود که پس از ورود اسلام به ایران به همسری امام حسین(ع) درآمد و امام سجاد(ع) را برای او به دنیا آورد. البته درباره نام، نسب، زمان وفات، زمان ورود به مدینه و نیز چگونگی ازدواج او با امام حسین(ع) اختلاف‌نظرهایی وجود دارد. بنا به روایتی که در دلائل الامامه (نوشته‌شده در قرن سوم قمری) نقل شده، او در فتوحات دوره عمر بن خطاب اسیر شد و به مدینه آورده شد و در آنجا پس از آزادی، به عقد امام حسین(ع) درآمد.
| مادر امام سجاد(ع) | |
 تصویری از بقعه منسوب به بی‌بی شهربانو در شهرری | |
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| لقب | شاه زنان |
| خویشاوندان | امام حسین(ع)(همسر) • امام سجاد(ع)(فرزند) |
بنا به گزارش‌های تاریخی شهربانو هنگام تولد امام سجاد(ص) از دنیا رفته است. با این حال، گفته شده وی در واقعه کربلا حضور داشته و پس از شهادت امام حسین(ع) به ری رفته و در آنجا در کوهی ناپدید شده است. ازاین‌رو بقعه بی‌بی شهربانو، واقع در نزدیکی ری، به وی منسوب است. داستان سفر وی از کربلا به ری از تحریفات عاشورا دانسته شده است. همچنین برخی از محققان انتساب زیارتگاه منسوب به وی در ری را رد کرده‌اند.
نسب
شهربانو مادر امام سجاد(ع) است. به گفته محمدهادی یوسفی غروی (متولد ۱۳۲۷ش) مورخان[۱] مادر امام سجاد(ع) را دختر یزدگرد سوم می‌دانند اما درباره نام او اختلاف‌نظر دارند.[۲] همچنین به گفته ابن‌شهرآشوب (درگذشته ۵۸۸ق) مادر امام سجاد(ع)، شهربانویه دختر یزدگرد است با این حال نام او را شاه زنان، جَهان، سُلافه، خوله، بَرّه، مریم و فاطمه نیز گفته‌اند.[۳] در منابع نام او سلامه،[۴] شهرناز،[۵] حرار و غزّاله[۶] نیز ذکر شده است. همچنین نام پدرش را سبحان[۷] و نوشجان[۸] نیز گفته‌اند. در نقلی، مادر امام سجاد(ع) کنیزی اهل کابل معرفی شده است.[۹]
به گفته جارالله زمخشری (درگذشته ۵۳۸ق) عالم اهل‌سنت به امام سجاد(ع) «ابن‌الخیَرَتَین»[یادداشت ۱] می‌گفتند، چراکه مادرش از نسل یزدگرد بوده است.[۱۰]
ورود به مدینه و همسری امام حسین(ع)
درباره زمان ورود شهربانو به مدینه و همسری او با امام حسین(ع) چند نظر وجود دارد:
- در حکومت حضرت علی(ع): بر پایه روایتی که در الاِرشاد،[۱۱] اِعلام الوَری،[۱۲] روضة الواعظین،[۱۳] تاج الموالید[۱۴] و کشف الغُمَّه[۱۵] نقل شده است، کارگزار امام علی(ع) در مشرق دو دختر یزدگرد را به سوی او فرستاد. امام علی(ع) شهربانو را به حسین(ع) و دیگری را محمد بن ابی‌بکر بخشید.
- در حکومت عمر بن خطاب:[۱۶] بنا به روایتی که در دلائل الامامة (نوشته شده در قرن سوم قمری) نقل شده است، شهربانو کنیز بود. عمر بن خطاب می‌خواست دختر یزدگرد را بفروشد؛ اما امام علی(ع) با استناد به روایت «افراد کریم هر قومی را گرامی بدارید، اگرچه با شما مخالفت کنند» از پیامبر(ص)، مانع او شد. سپس سهم خود را از او در راه خدا آزاد کرد و پس از او بنی‌هاشم و دیگر مسلمانان چنین کردند. ازاین‌رو او را مخیّر گذاشتند که فردی را به همسری برگزیند و او امام حسین(ع) را برگزید و به ازدواج او درآمد.[۱۷] بنا به روایتی که در الکافی نقل شده، عمر بن خطاب می‌خواست او را برای خود اختیار کند؛ اما امام علی(ع) مانع شد.[۱۸] البته مرتضی مطهری (درگذشته ۱۳۵۸ش) نظریه‌پراز شیعه، روایت الکافی را معتبر ندانسته است؛ چراکه دو تن از راویان آن از نظر رجالیان قابل‌اعتماد نیستند.[۱۹]
- در خلافت عثمان: بنا به روایتی که در عیون اخبار الرضا نقل شده، این ماجرا در زمان خلافت عثمان رخ داده و عثمان بن عَفّان او را به امام حسین(ع) بخشیده است.[۲۰] محمدهادی یوسفی غروی (متولد ۱۳۲۷ش) در کتاب الموسوعة التاریخ الاسلامی نیز همین نقل را پذیرفته است.[۲۱]
تردیدها
به گفته مرتضی مطهری در کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران، ازدواج دختر شهربانو با امام حسین(ع) از نظر مدارک تاریخی مشکوک است و برخی از محققان نسبت به آن تردید کرده و داستان را ساختگی می‌دانند.[۲۲] سید جعفر شهیدی (درگذشته ۱۳۸۶ش) در کتاب زندگانی علی بن حسین(ع)، ناشناخته بودن شهربانو را در قرن دوم نزد بنی‌هاشم از شواهد این تردید ذکر کرده است. او برای اثبات این ادعا، به گزارشی تاریخی استناد کرده است. بر اساس این گزارش، منصور دوانیقی (حکومت: ۱۳۶-۱۵۸ق) از خلفای عباسی در پاسخ نامه محمد بن عبدالله مشهور به نَفْس زَکیّه که فضیلت خاندان خود را برشمرده بود، مادر امام سجاد(ع) را اُم وَلد (کنیز) ذکر کرده بود.[۲۳] به گفته سید جعفر شهیدی، او واژه اُم‌ُّوَلَد را برای تحقیر نفس زکیه به‌کار برده است و اگر داستان شهربانو واقعیت داشت، منصور این تعبیر را به کار نمی‌برد و اگر دروغ نوشته بود، نفس زکیه پاسخ او را می‌داد که مادر امام سجاد(ع) کنیز نبوده است.[۲۴]
وفات
به گفته برخی از مورخان، مادر امام سجاد(ع) هنگام تولد او از دنیا رفته‌است.[۲۵] پس از وفات او، وشیکه دایه امام سجاد(ع) شد از این رو امام او را مادر خطاب می‌کرد.[۲۶] به گفته علی بن حسین مسعودی (درگذشته ۳۴۶ق)، تاریخ‌نگار، وقتی امام بزرگ شد وشیکه را به ازدواج غلام خود در آورد. بر همین اساس، بنی‌امیه امام را سرزنش کرده و می‌گفتند: علی بن حسین مادر خود را به ازدواج غلامش در آورده است.[۲۷] با این حال، در کتاب الطبقات الکبری (نوشته شده در قرن سوم قمری)، نقل شده که شهربانو پس از امام حسین(ع) با زُبَید غلام امام، ازدواج کرده و فرزندی به نام عبدالله برای او به دنیا آورده است.[۲۸] همچنین گزراش شده که شهربانو پس از واقعه کربلا از کربلا به ایران رفت و در کوهی در نزدیکی ری ناپدید شد.[۲۹] از این رو تعزیه‌هایی درباره او خوانده می‌شود.[۳۰] محدث نوری (درگذشته ۱۳۲۰ق) محدث شیعه این مسئله را از تحریفات عاشورا دانسته است.[۳۱] همچنین به گفته آقابزرگ تهرانی (درگذشته ۱۳۸۹ق)، کتابشناس شیعه، این داستانی خیالی است که در کتاب منشور مبارک (رساله ساختگی درباره نسب پادشاهان طبرستان به امام علی(ع)) آمده است.[۳۲]
بقعه بی‌بی شهربانو در نزدیکی ری به شهربانو منسوب است.[۳۳] البته انتساب آن به وی از سوی برخی از نویسندگان رد شده است. [۳۴]
نظریه آرتور دو گوبینو
به گفته مرتضی مطهری (درگذشته ۱۳۵۸ش)، آرتور دو گوبینو (درگذشته ۱۸۸۲م) خاورشناس فرانسوی در کتاب «فلسفه و ادیان آسیای مرکزی»، عقاید قدیمی ایرانیان را درباره جنبه آسمانی و الهی داشتن سلاطین ساسانی، ریشه اصلی عقاید شیعه درباره امامت و عصمت ائمه دانسته است و ازدواج امام حسین(ع) با شهربانو را عامل سرایت آن عقیده ایرانی در شیعه به شمار آورده است. ادوارد براون نیز نظریه گوبینو را تأیید کرده است.[۳۵] البته مطهری هفت پاسخ به این ادعا داده و آن را بی‌اساس خوانده است.[۳۶] از جمله اینکه اگر این ادعا درست می‌بود، می‌بایست نخسیتن شیعیانْ ایرانی باشند. همچنین اکثر ایرانیانی که شیعه شدند مذهب تشیع را اختیار می‌کردند؛ اما نه شیعیان اولیه (به جز سلمان فارسی) ایرانی بودند و نه ایرانیان مسلمان‌شده شیعه. بلکه تا دوره صفویه بیشتر عالمان ایرانی‌نژاد سنی‌مذهب بودند.[۳۷]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۲۴۷؛ قمی، تاریخ قم، ۱۳۶۱ش، ص۱۹۶؛ بغدادی، تاریخ اهل البیت، ۱۴۱۰ق، ص۱۲۱؛ تاریخ خلیفة، ص۲۴۰.
- ↑ یوسفی غروی، «حول السیدة شهربانو»، ص۷.
- ↑ ابن‌شهرآشوب، المناقب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۱۷۶.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۶۷؛ ابن‌کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۰۷ق، ج۹، ص۱۰۴؛ قمی، تاریخ قم، ۱۳۶۱ش، ص۱۹۷.
- ↑ مجمل التواریخ و القصص، تهران، ص۴۵۶.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۲۴۷.
- ↑ مجمل التواریخ و القصص، تهران، ص۴۵۶.
- ↑ اربلی، کشف الغمة، ۱۳۸۱ق، ج۲، ص۱۰۵.
- ↑ نگاه کنید به یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۳۰۳.
- ↑ زمخشری، ربیع الابرار، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ج۱، ص۳۳۴.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۳۷.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۴۸۰.
- ↑ فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۲۰۱.
- ↑ طبرسی، تاج الموالید، ۱۴۲۲ق، ص۸۹.
- ↑ اربلی، کشف الغمة، ۱۳۸۱ق، ج۲، ص۸۳.
- ↑ مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۴۲۶ق، ص۱۷۰؛ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۳۰۳.
- ↑ طبری، دلائل الامامه، ۱۴۱۳ق، ص۱۹۴-۱۹۶.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۶۷.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، ص۱۱۷.
- ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۲۸، ح۶.
- ↑ یوسفی غروی، الموسوعة التاریخ الاسلامی، ۱۴۱۷ق، ج۶، ص۳۵۷ و ۶۵۲
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، ص۱۱۶-۱۱۷.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۳۹۷ق، ج۳، ص۱۰۱.
- ↑ شهیدی، زندگانی علی بن الحسین، ۱۳۶۵ش، ص۲۴.
- ↑ مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۴۲۶ق، ص۱۷۰.
- ↑ ابن‌داود حلی، الرجال، ۱۳۴۲ش، ص۳۷۲.
- ↑ مسعودی، اثبات الوصیة، ۱۴۲۶ق، ص۱۷۰.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۵، ص۱۶۳.
- ↑ شهیدی، زندگی علی بن حسین، ص۲۷.
- ↑ «متن تعزیه‌نامه شهربانو»، ص۷۵.
- ↑ محدث نوری، لؤلؤ و مرجان، ۱۳۸۸ش، ص۲۵۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۲۳، ص۴۶.
- ↑ نگاه کنید به کریمان، طهران در گذشته و حال، انتشارات دانشگاه ملی ایران، ص۲۵.
- ↑ کریمان، طهران در گذشته و حال، انتشارات دانشگاه ملی ایران، ص۲۷.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، ص۱۰۸.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، ص۱۰۹-۱۱۹.
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، ص۱۱۸.
یادداشت
- ↑ بنا به روایتی که به پیامبر(ص) منسوب شده بهترین مردم دو گروه‌اند قریش از عرب و فارس از عجم (زمخشری، ربیع الابرار، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ج۱، ص۳۳۴.)
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، قم، اسماعیلیان، تهران کتابخانه اسلامیه، ۱۴۰۸ق.
- ابن‌داود حلی، حسن بن علی، الرجال، تحقیق محمدصادق بحرالعلوم، دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۴۲ش.
- ابن‌سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
- ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب، قم، ۱۳۷۹ق.
- ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة،، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
- اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، تبریز، بنی‌هاشمی، ۱۳۸۱ق.
- بغدادی، محمد بن احمد، تاریخ اهل البیت نقلا عن الائمة علیهم السلام، قم، آل‌البیت، ۱۴۱۰ق.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف(ج۳)، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م.
- زمخشری، محمود بن عمر، ربیع الابرار و نصوص الاخبار، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
- شریعتی، علی، تشیع علوی و تشیع صفوی، تهران، چاپخش، ۱۳۷۷ش.
- شهیدی، سید جعفر، زندگانی علی بن الحسین، تهران، دفتر نشر فرهنگ، ۱۳۶۵ش.
- صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، تصحیح مهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، ۱۳۷۸ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، تهران، اسلامیه، چاپ سوم، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، تاج الموالید، بیروت، دار القاری، ۱۴۲۲ق.
- طبری آملی، محمد بن جریر، دلائل الإمامة، بعثت، قم، ۱۴۱۳ق.
- فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، قم، انتشارات رضی، ۱۳۷۵ش.
- قمی، حسن بن محمد بن حسن، تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی بن حسن عبدالملک قمی، تحقیق سید جلال‌الدین تهرانی، تهران، انتشارات توس، ۱۳۶۱ش.
- کریمان، حسین، طهران در گذشته و حال، انتشارات دانشگاه ملی ایران، بی‌تا.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- «متن تعزیه‌نامه شهربانو، آرش، شماره۳، اردیبهشت ۱۳۴۱ش.
- مجمل التواریخ و القصص، تحقیق ملک الشعراء بهار، تهران، کلاله خاور، بی‌تا.
- مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیه للامام علی بن ابی‌طالب، قم، انصاریان، چاپ سوم، ۱۴۲۶ق.
- مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، مرتضی مطهری، تهران، نشر صدرا، چاپ هشتم، بی‌تا.
- مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- نوری، میرزاحسین، لؤلؤ و مرجان در شرط پله اول و دوم روضه‌خوانان، آفاق، تهران، ۱۳۸۸ش.
- یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
- یوسفی غروی، محمدهادی، «حول السیدة شهربانو»، رسالة الحسین(ع)، سال اوّل، شماره دوم، ربیع الاول ۱۴۱۲ق.
- یوسفی غروی، محمدهادی، موسوعة التاریخ الإسلامی، مجمع اندیشه اسلامی، قم، ۱۴۱۷ق.
پیوند به بیرون