خطبه ۸۰ نهج البلاغه یکی از خطبه‌های امام علی(ع) در نهج البلاغه که در آن به کاستی زنان در عقل، ایمان و بهره اقتصادی اشاره شده است. رویکرد این خطبه به موضوع زن، یکی از بحث‌برانگیزترین مباحث در حوزه اندیشه دینی است که موردتوجه افراد مختلف با عقاید گوناگون قرار گرفته است.
| خطبه ۸۰ نهج البلاغه | |
|---|---|
| اطلاعات روایت | |
| موضوع | نکوهش زنان و برشمردن برخی ویژگی‌های آنان |
| صادره از | امام علی(ع) |
| منابع شیعه | نهج البلاغه، اَلْمُسْتَرشَدُ فِی الاِمامَه، کشفُ المَحَجّه |
| منابع سنی | تَذکِرَةُ الخَواصّ |
| احادیث مشهور | |
| حدیث سلسلةالذهب • حدیث ثقلین • حدیث کساء • مقبوله عمر بن حنظلة • حدیث قرب نوافل • حدیث معراج • حدیث ولایت • حدیث وصایت • حدیث جنود عقل و جهل • حدیث شجره | |
پژوهشگران مسلمان درباره این خطبه نظر یکسانی ندارند. بعضی‌ها به دلیل سند و محتوا، آن را غیرمعتبر می‌دانند. بعضی دیگر آن را معتبر می‌دانند و همان معنای ظاهری‌اش را می‌پذیرند. گروهی هم با معتبردانستن آن، معنای ظاهری را تأویل می‌کنند.
در توجیه نکوهش زنان در این سخن امام علی(ع) گفته شده زنان و مردان از نظر انسانی و الهی برابرند؛ ولی تفاوت‌هایی طبیعی دارند؛مانند اینکه زنان احساسات و عواطف قوی‌تری نسبت به مردان دارند؛ چنان‌که مردان نیز نسبت به زنان از تعقل بیشتری برخوردارند. همچنین اگرچه زنان به سبب بروز مشکلاتی مانند عادت ماهیانه، از انجام برخی عبادت‌ها محروم می‌شوند، این نقص مقدمه‌ای برای مادرشدنِ آنها است و با مادرشدن، نه‌تنها این کاستی جبران می‌شود، بلکه زن کمال بیشتری می‌یابد.
معرفی و جایگاه
خطبه ۸۰ نهج البلاغه، یکی از خطبه‌های امام علی(ع) در نهج‌البلاغه است که در آن به جایگاه زنان اشاره شده است. اهمیت جایگاه زنان در مباحث اسلامی سبب شده این خطبه پیوسته محل بحث محققان علوم اسلامی باشد.[۱] رویکرد نهج‌البلاغه به موضوع زن، یکی از بحث‌برانگیزترین مباحث در حوزه اندیشه دینی است که موردتوجه افراد مختلف با عقاید گوناگون قرار دارد.[۲] معنای ظاهری این کلام امام علی(ع) بر نکوهش زنان دلالت دارد[۳] و به همین دلیل گفته شده که این خطبه، دیدگاه برخی افراد، به‌ویژه برخی زنان، نسبت به مذهب را منفی کرده است.[۴]
به گفته محققان، امام علی(ع) در این خطبه، جنگ جمل را آسیب‌شناسی[۵] و برخی ویژگی‌های زنان را بیان کرده است تا در آینده، رویدادهایی مانند جنگ جمل، که به‌دلیل پیروی از یک زن (عایشه) رخ داد، اتفاق نیفتد.[۶] ناصر مکارم شیرازی، از شارحان نهج‌البلاغه معتقد است درباره تفسیر محتوای این خطبه که به مسئله زنان اشاره دارد، زیاده‌روی‌ها و کوتاهی‌هایی رخ داده است؛ چراکه در طول تاریخ، تبیین شخصیت زن همواره محل بحث و گفت‌و‌گو بوده و دربارۀ آن افراط و تفریط‌هایی صورت گرفته است و آن زیاده‌روی‌ها و کوتاهی‌ها به این خطبه نیز سرایت کرده است.[۷]
رویکرد پژوهشگران اسلامی در برابر این خطبه یکسان نیست؛ برخی این خطبه را به دلیل سند و محتوای خاصش، غیرمعتبر می‌دانند؛ بعضی دیگر این خطبه را معتبر می‌دانند و آن را به همان معنای ظاهری‌اش شرح می‌دهند؛ در مقابل، گروهی دیگر اگرچه به معتبربودن این خطبه باور دارند، معنای ظاهری آن را تأویل می‌کنند.[۸] این خطبه در نسخه‌های صبحی صالح و محمد دشتی، در جایگاه هشتادمین خطبه قرار دارد.[۹]
| نام نسخه | شمارهٔ خطبه[۱۰] |
|---|---|
| المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه / صُبحی صالح | ۸۰ |
| حبیب‌الله خویی / ملا صالح قزوینی / ابن ابی‌الحدید / فیض‌الاسلام | ۷۹ |
| ابن‌میثم بَحرانی | ۷۷ |
| محمد عَبدُه | ۷۶ |
| ملا فتح‌الله کاشانی | ۸۱ |
| محمدجواد مَغنیّه | ۷۸ |
اعتبار
عبدالحسین خسروپناه، محقق علوم اسلامی، این خطبه را صحیح می‌داند و هر تردیدی دراین‌باره را نادرست می‌شمارد.[۱۱] ناصر مکارم شیرازی، مؤلف کتاب پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، با صحیح‌دانستن اسناد همۀ خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌های نهج‌البلاغه (از جمله خطبه ۸۰)،[۱۲] تنها به شرح و تفسیر این خطبه بسنده کرده است؛[۱۳] اما ابوالقاسم علیدوست از استادان حوزه علمیه قم، اسناد این روایت را مُرسَل و غیرمعتبر دانسته است.[۱۴] به‌باور او، تعلیل‌های نادرستی که در این روایت وارد شده (ناقص‌الایمان دانستن زنان به جهت نمازنخواندن آنها در ایام عادت) شاهدی بر این است که این روایت را شخص معصوم بیان نکرده است.[۱۵]
عبدالزهرا حسینی خطیب، مؤلف کتاب مَصادِرُ نَهجُ البَلاغةِ و أسانيدُه نوشته است این خطبه بخشی از نامه طولانی علی(ع) است که در بخش‌های مختلف نهج‌البلاغه[۱۶] پراکنده شده و در آن به واقعه جنگ جمل اشاره شده است.[۱۷] در منابع شیعی، این نامه در کتاب‌های اَلْمُسْتَرشَدُ فِی الاِمامَه[۱۸] و کشفُ المَحَجّه[۱۹] و در منابع اهل‌تسنن در کتاب‌های الغارات[۲۰] و الإمامَةُ و السّیاسَة[۲۱] آمده است. همچنین بخش‌هایی از این خطبه در کتاب کافی،[۲۲] تُحَف‌العُقول[۲۳] و امالی شیخ صدوق[۲۴] و نیز در تَذکِرَةُ الخَواص (از منابع اهل‌سنت)[۲۵] آمده است.
برخی محقّقان با بررسی نسخه‌های متعدد از نامۀ امام علی(ع) که خطبه ۸۰ نهج‌البلاغه بخشی از آن است، به این نتیجه رسیده‌اند که سید رضی این خطبه را از منابع تحریف‌شده گرفته است؛ به این صورت که در کتاب‌های تحریف‌شده، برخی راویان با بهره‌گیری از منابع اهل‌سنت، این خطبه را به نامۀ امام علی(ع) اضافه کرده‌اند، درحالی‌که در کتاب‌های متقدّمی چون الغارات و الامامة و السیاسه، این بخش از کلمات نقل نشده است.[۲۶]
محتوای خطبه
در خطبه ۸۰ نهج‌البلاغه، امام علی(ع) به کاستی‌های زنان در عقل، ایمان و بهره اقتصادی اشاره کرده، مردم را حتی از پیروی‌کردن از زنان خوب نیز برحذر داشته است.[۲۷] مکارم شیرازی معتقد است زنان و مردان در ابعاد انسانی و الهی برابرند؛ اما برخی تفاوت‌های طبیعی موجب شده آنها در برخی احکام فرق داشته باشند که باید در مسائلی چون میراث و عهده‌داری منصب قضاوت به آنها توجه داشت.[۲۸] به گفته محمدکاظم طباطبایی، مؤلف کتاب منطق فهم حدیث، بیشتر زنان معنای ظاهری این خطبه را نادرست و بیشتر مردان آن را درست دانسته‌اند؛ درحالی‌که هردوی آنان به دلیل تمایلات و خواسته‌های جنسیتی‌شان، به حقیقت دست نیافته‌اند.[۲۹]
ناقص بودن عقل زنان
ناقص‌بودن عقل زنان در روایت‌های متعددی بیان شده[۳۰] و آن را دلیلی بر درستی این محتوا دانسته‌اند.[۳۱] برای تبیین نقصان عقل زنان، تفسیرهای مختلفی ارائه شده است.[۳۲] برخی از این دیدگاه‌ها چنین است:
- تفاوت‌های آفرینشی زن و مرد: این خطبه به تفاوت‌های طبیعی زنان و مردان اشاره دارد؛ به‌گونه‌ای که زنان احساسات و عواطف قوی‌تری نسبت به مردان دارند؛ چنان‌که مردان نیز نسبت به زنان از تعقل بیشتری برخوردارند.[۳۳] به‌گفته عبدالله جوادی آملی از مفسّران شیعه، آن عقلی که ممکن است در مرد بیش از زن باشد، عقل علوم سیاست و کارهای اجرایی است و اگر کسی در مسائل سیاسی و اجرایی عاقل‌تر و خردمندتر باشد، نشانه برتری او و نزدیک‌بودنش به خدا نیست.[۳۴] البته اینکه عقل زنان کمتر از مردان باشد، همیشه درست نیست؛ زنان باهوشی هم هستند که عقلشان بیشتر از مردان است.[۳۵] پژوهشگران متعددی این تفسیر را پذیرفته‌اند.[۳۶]
- ناظربودن حدیث به واقعیات اجتماعی دوران جاهلیت: سید علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران، احتمال داده این روایت ناظر به ویژگی‌های زن در دوران جاهلیّت باشد، نه طبیعت زن. وی معتقد است زنان در زمان جاهلیت از نظر تربیت، قدرت اندیشه و... پایین‌تر از مردان بودند و امام علی(ع) در این خطبه، زنی را توصیف می‌کند که به‌تازگی از اسارت جاهلیت درآمده است.[۳۷]
- اشاره به عایشه: به نظر ابن‌ابی‌الحدید، از مفسّرانِ سنی‌مذهبِ نهج البلاغه، این خطبه در تعریض به رفتار عایشه بیان شده است؛[۳۸] با این حال محمدتقی شوشتری، مؤلف بَهْجُ‌الصَّباغَه، معتقد است اگرچه امام علی(ع) این خطبه را در مذمت عایشه خوانده است، این کلام به صورت عام بیان شده و شامل همه زنان می‌شود.[۳۹]
- کلامی بر پایه جدل: ابوالقاسم علیدوست که سند این روایت را ضعیف می‌داند، معتقد است ازآنجاکه روایت‌هایی با این مضمون در کتاب‌های معتبر اهل‌تسنن وجود دارد، برخی شیعیان با ذکر چنین روایتی، عملکرد برخی صحابه در پیروی‌کردن از یک زن (پیروی‌کردن از عایشه در جنگ جمل) را مخالف آموزه‌های آنان دانسته‌اند.[۴۰]
- جعلی‌بودن خطبه: یوسف صانعی بر این باور است که احادیثی که بر کم‌بودن عقل زنان دلالت دارد، مخالف قرآن است و این روایت‌ها که در فقه اهل سنت ریشه دارد، برای مقابله با حضرت زهرا(س) جعل شده است.[۴۱]
کمبود ایمان زنان
در این خطبه، نمازنخواندن و روزه‌نگرفتن زنان در ایام حیض، نشانه نقصان ایمانِ آنها دانسته شده است.[۴۲] به گفته سید جمال‌الدین دین‌پرور، از شارحان نهج البلاغه، اگرچه زنان به سبب بروز مشکلاتی مانند عادت ماهیانه و وضع حمل، از انجام برخی عبادت‌ها محروم می‌شوند، این نقص، مقدمه‌ای برای مادرشدنِ آنهاست و با مادرشدن، نه‌تنها این کاستی جبران می‌شود، بلکه زن کمال بیشتری می‌یابد.[۴۳] همچنین عبدالحسین خسروپناه معتقد است اگرچه عمل عبادی در تقویت ایمان و ترک آن در تضعیف ایمان نقش دارد و به همین دلیل روزه‌نگرفتن و نمازنخواندن در وقت حیض، به‌ناچار کم‌شدن ایمان را در پی دارد، ولی در دین اسلام راه جبرانی برای این مشکل قرار داده شده است و زنان می‌توانند در مدت حیض، هنگام نماز بر سجاده بنشیند و با ذکرگفتن، آن را جبران کند.[۴۴] برخی محققان نیز معتقدند کلمه ایمان در این روایت در معنای لغوی آن (آرامش‌داشتن) به کار رفته، نه در معنای اصطلاحی آن (یعنی اعتقاد به خدا)؛ به این معنا که زنان به‌خاطر حیض‌شدن ضعیف می‌شوند و آرامش روحی آنان کم می‌شود.[۴۵]
در مقابل، محمدباقر مجلسی مؤلف کتاب بِحارُاَلاَنوار معتقد است با اینکه زنان در زمان عادت ماهیانه، به دستور خدا نماز و روزه را ترک می‌کنند و ایمانشان ناقص می‌شود، همین امر به سبب نقصی است که در وجود آنها قرار دارد.[۴۶]
کمتر ارث‌بردن زنان
براساس این خطبه، ازآنجاکه زنان نصفِ مردان ارث می‌برند، از بهره‌مالی کمتری برخوردارند.[۴۷] بااین‌حال، ارث‌بری کمتر زنان در نظام قانونی اسلام را عادلانه دانسته‌اند؛ زیرا زنان مسئولیت تأمین هزینه‌های زندگی را برعهده ندارند و این امر مهم برعهده مردان است.[۴۸] چنان‌که در حدیثی از امام رضا(ع) نیز علت کم‌بودن ارث زنان، مسئولیت‌نداشتن آنها در تأمین هزینه‌های زندگی و نیز گرفتن مهریه از شوهر دانسته شده است.[۴۹]
برحذر داشتن از زنان و دستور به پیروی‌نکردن از آنها
امام علی(ع) در این خطبه مردان را از همه زنان، حتی زنان خوب، و نیز از پیروی‌کردن از آنها، حتی در کارهای خوب برحذر داشته است.[۵۰] به گفته مکارم شیرازی، این سخن به این معنا نیست که اگر زنان به کارهایی خوب دستور دادند، آن کار انجام نشود؛ بلکه به این معناست که مردان باید کار خوب را به‌خاطر خوب‌بودنش انجام دهند، نه به‌دلیل تسلیم‌شدنِ بی‌قیدوشرط در برابر زنان.[۵۱] همچنین گفته شده که توصیه امام علی برای دوری از زنان خوب، به‌صورت کلی و برای همه موارد نیست؛ بلکه علی(ع) این خطبه را به‌سبب جنگ‌افروزی عایشه در جنگ جمل خوانده است تا مردم را از پیروی او بازدارد.[۵۲]
زمان بیان خطبه
درباره زمان ایراد خطبه اختلاف‌نظر هست؛ برخی همچون ابن‌جوزی[۵۳] و سید رضی[۵۴] گردآورندۀ نهج البلاغه، معتقدند این خطبه بعد از جنگ جمل بیان شده است. حسینی خطیب این خطبه را بخشی از نامه‌‌ای دانسته است که امام علی(ع) پس از سقوط مصر به‌وسیله عمرو بن عاص و شهادت محمد بن ابی‌بکر نوشت و دستور داد برای مردم خوانده شود.[۵۵] ناصر مکارم شیرازی این نظر را دیدگاه معروف در این مسئله خوانده است.[۵۶] براساس این دیدگاه، گفته شده زمان ایراد این خطبه سال ۳۶ یا ۳۸ق بوده است.[۵۷] همچنین این احتمال داده شده که امام(ع) این خطبه را چندبار خوانده باشد.[۵۸]
متن و ترجمه خطبه ۸۰ نهج البلاغه
پانویس
- ↑ قندهاری، و طاهره صالحی، «اعتبارسنجی النساء نواقص العقول در نهج البلاغه»، ص۳۹۴.
- ↑ خسروی، و دیگران، «گونه‌شناسی نگرش به زن در پژوهش‌های علمی در پرتو کلام امام علی(ع)»، ص۸۲.
- ↑ برقعی، «جایگاه حقوقی زن در نهج البلاغه»، ص۱۵۸.
- ↑ بتول، «جایگاه زن در سیره امام علی(ع) با تأکید بر نهج البلاغه»، ص۱۰.
- ↑ دین‌پرور، منشور جاودانه، ۱۳۸۹ش، ص۳۰۵.
- ↑ ابن‌میثم، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۲۲۳.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۲۸۸-۲۸۹.
- ↑ جعفری، پرتوی از نهج البلاغه، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۷۰۶.
- ↑ دشتی، و کاظم محمدی، المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، ۱۳۷۵ش، ص۵۰۹.
- ↑ دشتی، و کاظم محمدی، المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، ۱۳۷۵ش، ص۵۰۹.
- ↑ خسروپناه، جامعۀ علوی در نهج البلاغه، ۱۳۸۴ش، ص۲۲۳.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۵۵-۵۹.
- ↑ نگاه کنید به: مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۲۸۵.
- ↑ علیدوست، «فقه القضاء (شرایط قاضی)»، سلسبیل آیت الله علیدوست، جلسه ۱۱۵.
- ↑ علیدوست، «فقه القضاء (شرایط قاضی)»، سلسبیل آیت الله علیدوست، جلسه ۱۱۵.
- ↑ برای دیدن نامه در بخش‌های مختلف نهج البلاغه، نگاه کنید به: جعفری، «مقدمه»، در کتاب شبهات زن در نهج البلاغه، ۱۴۰۱ق، ص۱۸.
- ↑ نگاه کنید به: حسینی خطیب، مصادر نهج البلاغه و أسانيده، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۰۹؛ و ج۲، ص۸۲-۸۳.
- ↑ نگاه کنید به: طبری، المسترشد، ۱۴۱۵ق، ص۴۰۸-۴۲۷.
- ↑ نگاه کنید به: سید ابن‌طاووس، کشف المحجه، ۱۳۷۵ش، ص۲۳۵-۲۶۹.
- ↑ ثقفی، الغارات، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۹۹-۲۱۲.
- ↑ ابنِ‌قُتَیْبه دینَوَری، الامامة و السیاسه، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۷۴-۱۷۹.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۵۱۷.
- ↑ ابن‌شعبه حرانی، تحف العقول، ۱۴۰۴ق، ص۳۶۸.
- ↑ شیخ صدوق، امالی، ۱۳۷۶ش، ص۳۰۴.
- ↑ ابن‌جوزی، تذکرة الخواص، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۳۹۱-۳۹۲.
- ↑ قندهاری، و طاهره صالحی، «اعتبارسنجی النساء نواقص العقول در نهج البلاغه»، ص۴۳۲.
- ↑ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۸۰، ص۱۰۵-۱۰۶.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۲۹۸.
- ↑ طباطبایی، منطق فهم حدیث، ۱۳۹۰ش، ص۴۱۹.
- ↑ برای دیدن برخی از این روایت‌ها نگاه کنید به: کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۳۹، حدیث ۴؛ و ص۳۲۲، حدیث ۱؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۲۹۱، حدیث ۴۳۷۵.
- ↑ حسینیان قمی، «دفاع از حدیث ۲»، ص۱۴۱-۱۴۲.
- ↑ برای دیدن برخی از این تفسیر‌ها، نگاه کنید به: مهریزی، «تأملی در احادیث نقصان عقل زنان»، ص۹۲-۹۳.
- ↑ جعفری، پرتوی از نهج البلاغه، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۷۰۷؛ شویلی، الجانب الاجتماعی فی نهج البلاغه، ۱۴۳۷ق، ص۱۶.
- ↑ جوادی آملی، زن در آینه جلال و جمال، ۱۳۸۶ش، ص۲۵۱.
- ↑ منتظری، درس‌هایی از نهج البلاغه، ۱۳۹۵ش، ج۳، ص۲۳۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۷۵؛ رشیدرضا، تفسیر المنار، ۱۴۱۴ق، ج۵، ص۶۹-۷۰؛ دین‌پرور، منشور جاودانه، ۱۳۸۹ش، ص۳۰۷؛ جعفری، پرتوی از نهج البلاغه، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۷۰۷؛ شویلی، الجانب الاجتماعی فی نهج البلاغه، ۱۴۳۷ق، ص۱۶؛ مخلصی، «سخن امام علی(ع) درباره زن و بازکاوی دیدگاه‌ها»، ص۱۵۱.
- ↑ حسینی خامنه‌ای، «بیانات در جلسه پرسش و پاسخ در مسجد ابوذر تهران»، سایت دفتر نشر و حفظ آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ ابن‌ابى‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص۲۱۴.
- ↑ شوشتری، بهج الصباغه، ۱۳۷۶ش، ج۱۴، ص۲۱۹.
- ↑ علیدوست، «فقه القضاء (شرایط قاضی)»، سلسبیل آیت الله علیدوست، جلسه ۱۱۵.
- ↑ صانعی، «مصاحبه با مجله پیام زن»، ص۱۲، به نقل از: حسینیان قمی، «دفاع از حدیث ۲»، ص۱۴۰-۱۴۱.
- ↑ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۸۰، ص۱۰۶.
- ↑ دین‌پرور، منشور جاودانه، ۱۳۸۹ش، ص۳۰۶.
- ↑ خسروپناه، جامعۀ علوی در نهج البلاغه، ۱۳۸۴ش، ص۲۲۳.
- ↑ افسردیر، و طاهره‌سادات طباطبایی امین، «معناشناسی ایمان در روایات ان النساء نواقص الایمان»، ص۶۷.
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۳۲، ص۲۴۸.
- ↑ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۸۰، ص۱۰۶.
- ↑ دین‌پرور، منشور جاودانه، ۱۳۸۹ش، ۳۰۶-۳۰۷.
- ↑ شیخ صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۵۷۰.
- ↑ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۸۰، ص۱۰۶.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۲۹۲.
- ↑ گروهی از نویسندگان، شبهات زن در نهج البلاغه، ۱۴۰۱ش، ص۱۰۸.
- ↑ ابن‌جوزی، تَذکر‌ةُ الخواص، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۳۹۱.
- ↑ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۸۰، ص۱۰۵.
- ↑ حسینی خطیب، مصادر نهج البلاغه و أسانيده، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۸۲-۸۳.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۲۸۸.
- ↑ جعفری، پرتوی از نهج البلاغه، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۷۰۵.
- ↑ حسینی خطیب، مصادر نهج البلاغه و أسانيده، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۸۳.
- ↑ وَ مِن خُطبَةٍ لَه (علیه السّلام) بعد فراغه من حرب الجمل في ذمّ النساء ببيان نقصهنّ
- ↑ ترجمه آیت الله مکارم شیرازی
منابع
- ابنِ‌قُتَیْبه دینَوَری، عبدالله بن مسلم، الاِمامة و السیاسه، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌ابى‌الحدید، عبدالحمید بن هبةالله، شرح نهج البلاغه، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی(ره)، ۱۴۰۴ق.
- ابن‌جوزی، یوسف بن قزاوغلی، تذکرة الخواص من الأمة بذکر خصائص الأئمه، تصحیح حسین تقی‌زاده، قم، مجمع جهانی اهل‌بيت(ع)، ۱۴۲۶ق.
- ابن‌شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل‌الرسول(ص)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۴ق.
- ابن‌میثم، میثم بن علی، شرح نهج البلاغه، تهران، دفتر نشر کتاب، ۱۴۰۴ق.
- افسردیر، و طاهره‌سادات طباطبایی امین، «معناشناسی ایمان در روایات ان النساء نواقص الایمان»، در مجله پژوهشنامه نهج البلاغه، شماره ۴، زمستان ۱۳۹۲ش.
- بتول، عفت، «جایگاه زن در سیره امام علی(ع) با تأکید بر نهج البلاغه»، در مجله تاریخنامه اسلام، شماره ۷، بهار و تابستان ۱۴۰۱ش.
- برقعی، زهره، «جایگاه حقوقی زن در نهج البلاغه»، در پژوهشنامه نهج البلاغه، شماره ۹ و ۱۰، بهار ۱۳۸۳ش.
- ثقفی، ابراهیم بن محمد، الغارات او الاِستنفار و الغارات، قم، دار الکتاب الاسلامی، ۱۴۱۰ق.
- جعفری، سید محمدمهدی، «مقدمه»، در کتاب شبهات زن در نهج البلاغه، تألیف گروهی از نویسندگان، تهران، چاپ و نشر بین‌الملل، ۱۴۰۱ق.
- جعفری، محمدمهدی، پرتوی از نهج البلاغه، قم، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۰ش.
- جوادی آملی، عبدالله، زن در آینه جلال و جمال، قم، اسراء، ۱۳۸۶ش.
- حسینی خامنه‌ای، «بیانات در جلسه پرسش و پاسخ در مسجد ابوذر تهران»، سایت دفتر نشر و حفظ آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ سخنرانی: ۶ تیر ۱۳۶۰ش، تاریخ بازدید: ۱۴ آبان ۱۴۰۳ش.
- حسینی خطیب، عبدالزهراء، مصادر نهج البلاغه و أسانيده، بیروت، دار الزهراء، ۱۴۰۹ق.
- حسینیان قمی، مهدی، «دفاع از حدیث ۲»، در مجله علوم حدیث، شماره ۳، بهار ۱۳۷۶ش.
- خسروپناه، عبدالحسین، جامعۀ علوی در نهج البلاغه، قم، انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۸۴ش.
- خسروی، کبری، و دیگران، «گونه‌شناسی نگرش به زن در پژوهش‌های علمی در پرتو کلام امام علی(ع)»، در مجله پژوهشنامه نهج البلاغه، شماره ۳۲، زمستان ۱۳۹۹ش.
- دشتی، محمد، و کاظم محمدی، المعجم المفهرس لألفاظ نهج البلاغه، قم، مؤسسه فرهنگی تحقيقاتی اميرالمومنين(ع)، ۱۳۷۵ش.
- دین‌پرور، سید جمال‌الدین، منشور جاودانه، تهران، بنیاد نهج البلاغه، ۱۳۸۹ش.
- رشیدرضا، محمد، تفسیر القرآن الحکیم (المنار)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۱۴ق.
- سید ابن‌طاووس، علی بن موسی، کَشْفُ المَحَجَّةِ لِثَمَرَةِ المُهْجَه، قم، بوستان کتاب، ۱۳۷۵ش.
- سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، قم، هجرت، ۱۴۱۴ق.
- شوشتری، محمدتقی، بهج الصباغه، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۶ش.
- شویلی، علی غانم، الجانب الاجتماعی فی نهج البلاغه، بغداد، منشورات دار الحسین(ع)، ۱۴۳۷ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الأمالی، تهران، کتابچی، ۱۳۷۶ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، عِلَلُ الشَرایع، قم، داوری، ۱۳۸۵ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، مَنْ لا یَحْضُرُهُ الفَقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ق.
- طباطبایی، محمدکاظم، منطق فهم حدیث، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، ۱۳۹۰ش.
- طبری آملی، محمد بن جریر بن رستم، المسترشد فی إمامةِ علی بن ابی‌طالب(ع)، قم، کوشانپور، ۱۴۱۵ق.
- علیدوست، ابوالقاسم، «فقه القضاء (شرایط قاضی)»، سایت سلسبیل آیت الله علیدوست، جلسه ۱۱۵، تاریخ درج مطلب: ۳۱ فروردین ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۱۰ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- قندهاری، محمد، و طاهره صالحی، «اعتبارسنجی النساء نواقص العقول در نهج البلاغه»، در مجله آینه پژوهش، شماره ۲۰۳، آذر و دی ۱۴۰۲ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- گروهی از نویسندگان، شبهات زن در نهج البلاغه، تهران، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، ۱۴۰۱ش.
- مجلسی، محمدباقر، بِحارُ الاَنوار الجامِعَةُ لِدُرَرِ أخبارِ الأئمةِ الأطهار(ع)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مخلصی، عباس، «سخن امام علی(ع) درباره زن و بازکاوی دیدگاه‌ها»، در مجله حوزه، شماره ۱۶۷، بهار ۱۳۹۲ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۶ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، نهج البلاغه با ترجمه فارسی روان، قم، مدرسه الامام على بن ابى طالب(ع)، ۱۳۸۴ش.
- منتظری، حسینعلی، درس‌هایی از نهج البلاغه، تهران، سرایی، ۱۳۹۵ش.
- مهریزی، مهدی، «تأملی در احادیث نقصان عقل زنان»، شماره ۴، تابستان ۱۳۷۶ش.