صَحیفه سجّادیه کتابی است دربرگیرنده دعاهایی که امام سجاد(ع) به امام باقر(ع) و زید بن علی املا کرد. این کتاب پس از قرآن و نَهج‌البلاغه مهم‌ترین میراث مکتوب شیعه به‌شمار می‌آید و به نام‌هایی مانند «خواهر قرآن» و «اِنجیل اهل‌بیت» شناخته می‌شود.
 صحیفه سجادیه: دعاهای امام سجاد(ع) | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نام‌های دیگر | اُخت القرآن (خواهر قرآن)، اِنجیل اهل‌بیت، زَبور آل‌محمد، صحیفه کامله |
| نویسنده | امام سجاد(ع) |
| تاریخ نگارش | قرن اول هجری قمری |
| موضوع | دعا |
| زبان | عربی |
| ترجمه به دیگر زبان‌ها | فارسی، انگلیسی، فرانسوی، اندونزیایی، ترکی، اردو، اسپانیولی، بوسنیایی، آلبانیایی، آلمانی و تامیلی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | ناشران مختلف |
| ترجمه فارسی | |
| مترجم | فهرست ترجمه‌های صحیفه سجادیه |
| نسخه الکترونیکی | https://noorlib.ir/book/info/56525 |
صحیفه سجادیه، نخست، در قالب ۷۵ دعا بیان شد؛ اما برخی از دعاهای آن در دوره‌های بعدی از بین رفت و تنها ۵۴ دعا باقی ماند.
صحیفه مورد توجه علمای اهل‌سنت نیز واقع شده و آنها برخی دعاهای آن را نقل کرده‌اند. برخی خاورشناسان بر این باورند که صحیفه سجادیه می‌تواند چهره جدیدی از اسلام را به انسان‌ها نشان دهد. امام سجاد در صحیفه، اصول اخلاقی و شیوه زندگی اجتماعی و سیاسی را در قالب دعا و مناجات بیان کرده است. به گفته محققان، از آنجا که امام سجاد در دوران زندگی خود با تقیه زندگی می‌کرد، این معارف را در قالب دعا بیان کرده است.
مسئله امامت یکی از مباحث مهم سیاسی و دینی مطرح شده در صحیفه است. افشاگری علیه غاصبان خلافت، ترویج آرمان حاکمیت ائمه، تأکید بر پاسداری از حریم دین، حمایت از مظلوم و مقابله با ظالم از دیگر مسائلی است که در این کتاب مطرح شده است.
این کتاب نزد علمای شیعه مشهور و مقبول است و برخی حدیث‌شناسان آن را متواتر دانسته‌اند. البته برخی فقیهان با اشکال به وثاقت متوکل بن هارون، استناد به همه فقرات صحیفه را معتبر نمی‌دانند.
صحیفه سجادیه به زبان‌های مختلفی مانند فارسی، انگلیسی، فرانسوی، اندونزیایی، ترکی، اردو، اسپانیولی، پرتغالی، بوسنیایی، آلبانیایی و تامیلی ترجمه شده است. بر این اثر ده‌ها شرح نوشته شده که مشهورترین آنها رِیاض‌ُ السالکین نوشته سید علیخان کبیر است. برخی از محققان دعاهای دیگر امام سجاد را که در منابع دیگر آمده، در کتاب‌هایی جمع‌آوری کرده‌اند.
مهم‌ترین کتاب شیعه بعد از نهج البلاغه
صحیفه سجادیه مهم‌ترین و برجسته‌ترین کتاب شیعیان بعد از نهج البلاغه است.[۱] این کتاب دعاهای نقل‌شده از امام سجاد(ع) را در بر دارد.[۲] به گفته ابن‌شهرآشوب (درگذشت ۵۸۸ق)، صحیفه سجادیه جزو نخستین کتاب‌هایی است که پس از ظهور اسلام نوشته شده است[۳] مرتضی مطهری، اسلام‌پژوه شیعه، صحیفه سجادیه را قدیمی‌ترین کتاب شیعه بعد از قرآن معرفی کرده و معتقد است دعاهای صحیفه سجادیه، هم از نظر سند و هم از نظر محتوا، بسیار اعتبار دارد.[۴] وی این کتاب را تنها کتابی معرفی می‌کند که از اواخر قرن اول و اوایل قرن دوم قمری به صورت یک کتاب در دست بوده است.[۵]
صحیفه کامله سجادیه، نمونه کامل قرآن صاعد است و از بزرگ‌ترین مناجات عرفانی در خلوتگاه انس است که دست ما کوتاه از نیل به برکات آن است. آن کتابی است الهی که از سرچشمه نور الله نشئت گرفته و طریقه سلوک اولیای بزرگ و اوصیای عظیم‌الشأن را به اصحاب خلوتگاه الهی می‌آموزد. این کتاب مقدس چون قرآن کریم سفره الهی است که در آن، همه‌گونه نعمت موجود است و هرکس به مقدار اشتهای معنوی خود از آن استفاده می‌کند. (امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۲۱، ص۲۰۹).
آقابزرگ تهرانی، نسخه‌شناس شیعه نوشته است صحیفه سجادیه را «اُختُ القرآن» (خواهر قرآن)، «اِنجیل اهل‌بیت»، «زَبور آل‌محمد» و «صحیفهٔ کامله» لقب داده‌اند.[۶] به گفته عزالدین جزایری، این کتاب در حوزه‌های علمیه هندوستان تدریس می‌شده است.[۷]
نام دیگر؛ صحیفه کامله
به نظر سید علیخان کبیر، از شارحان صحیفه، به دلیل کافی بودن دعاهای این کتاب برای حوایج دنیا و آخرت یا به دلیل اینکه این کتاب همهٔ ویژگی‌های یک دعای کامل را دارد، به «صحیفه کامله» نام‌گذاری شده است.[۸] همچنین احتمال داده شده این نام‌گذاری برای متمایز شدن نسخهٔ صحیفهٔ نزد امامیه از نسخهٔ زیدیه باشد؛ زیرا زیدیه هم نسخهای از صحیفه را در اختیار دارند که تقریباً نصف نسخهای است که امامیه نقل کرده‌اند.[۹]
تعداد دعاهای صحیفه سجادیه
صحیفه سجادیه در ابتدا مجموعه‌ای از ۷۵ دعا و نیایش بود که امام سجاد(ع) آنها را بر دو فرزندش، یعنی امام باقر(ع) و زید بن علی املا کرد و ازهمین‌رو نسخهٔ اولیه آن در دو نسخه نوشته شد.[۱۰] یحیی بن زید نسخهای را که پدرش زید نوشته بود، در اختیار متوکل بن هارون بلخی (اولین راوی صحیفه سجادیه) قرار داد.[۱۱] متوکل نیز آن نسخه را نزد امام صادق(ع) برد و با نسخهای که از امام باقر بر جا مانده بود، مقایسه کرد و هیچ اختلافی در آنها پیدا نکرد.[۱۲] امام صادق آن کتاب را بر متوکل بن هارون املا کرد و متوکل آنها را نوشت؛ ولی ۱۱ دعای آن را از دست داد و تنها ۶۴ دعا باقی ماند.[۱۳] تعدادی از آن ۶۴ دعا نیز به دوره‌های بعد منتقل نشد. به همین دلیل نسخه‌های صحیفه سجادیه تنها ۵۴ دعا دارد.[۱۴]
فرزند متوکل، تنها کسی است که صحیفه را از پدرش نقل کرده است و راویان دیگر (۱. احمد بن مسلم مطهری، ۲. علی بن نعمان اعلم، ۳. محمد بن صالح، ۴. حسین بن اشکیب مروزی، ۵. عبیدالله بن فضل نبهانی، و ۶. علی بن حمّاد بن علاء) نیز از او روایت کرده‌اند.[۱۵] صحیفه سجادیه روایت‌های متعددی دارد که روایت بهاء الشَّرَف، معروف‌ترینِ آنهاست.[۱۶]
صحیفه سجادیه به خط کفعمی نیز از نسخه‌های قدیمی صحیفه است که علاوه بر ۵۴ دعای صحیفه‌های دیگر، چهار دعا بیشتر دارد.[۱۷]
شهرت‌یافتن صحیفه
به گفته حدیث‌پژوهان، صحیفه در دوران مجلسیِ اول، یعنی محمدتقی مجلسی مشهور شد.[۱۸] او به واسطه رؤیا یا مکاشفه و ملاقات با امام زمان در آن، به نسخهای از این کتاب دست یافت و چنان در ترویج آن کوشید که در خانه مردم، علاوه بر قرآن، یک صحیفه هم وجود داشت.[۱۹] به گفته محمدتقی مجلسی، نیمی از مردم اصفهان، به برکت انس با صحیفه سجادیه، مستجاب‌الدعوه شده بودند.[۲۰]
دیدگاه اهل‌تسنن و اسلام‌پژوهان
این از بدبختی ماست که تاکنون بر این اثر گران‌بهای جاوید که از مواریث نبوت است، دست نیافته بودیم. من هرگاه در آن فکر می‌کنم، آن را از گفتار مخلوق برتر و از خالق پایین‌تر می‌یابم.[۲۱]
محمد زکی مبارک (۱۳۱۰-۱۳۷۱ق)، نویسنده و پژوهشگر مصری، در کتاب اَلتَّصوفُ الاِسلامی و الاَدَبُ و الاَخلاق، صحیفه سجادیه را شبیه اِنجیل نازل‌شده بر حضرت عیسی (نه انجیل موجود در دست مسیحیان) دانسته و نوشته است صحیفه، فیضی از طرف خداست که بر زبان امام زین‌العابدین جاری شده است.[۲۲] ابن‌جوزی (درگذشت: ۶۵۴ق)، مؤلف تَذکِرةُ الخَواص معتقد است امام سجاد(ع) در زمینه چگونگیِ سخن گفتن و عرض حاجت به پیشگاه الهی، بر مسلمانان حق تعلیم دارد؛ چرا که او به مردم آموخت هنگام استغفار، چگونه با خدا سخن بگویند و در موقع درخواست باران رحمت با چه زبانی از خداوند نزول باران بخواهند و زمان ترس از دشمن، چگونه به خدا پناه برند.[۲۳]
سلیمان بن ابراهیم قندوزی (درگذشت: ۱۲۹۴ق)، از عالمان اهل‌سنت، در یَنابیعُ المَوَدَّه از صحیفه نام برده و بخش‌هایی از دعاهای آن را نقل کرده است.[۲۴] طنطاوی جوهری، مؤلف الجواهر فی تفسیر القرآن الکریم پس از دریافت نسخهای از صحیفه سجادیه از سوی مرعشی نجفی در سال ۱۳۵۸ق، با عبارت «گفتاری از کلام مخلوق برتر و از خالق پایین‌تر» آن را ستوده است.[۲۵]
به گفته ویلیام چیتیک، اسلام‌پژوه آمریکایی، بیشتر مردم غرب اسلام را به جمود، ظاهرگرایی و قانون‌زدگی می‌شناسند؛ اما صحیفه سجادیه می‌تواند منظره‌ای کاملاً جدید به مخاطب نشان دهد و آن دسته از بینش‌های انسانی را که شرط تحقق آرمان‌های اسلامی است بیان کند.[۲۶]
اعتبار کتاب
به گزارش حدیث‌پژوهان، صحیفه سجادیه همواره نزد علمای شیعه مشهور و مقبول بوده است و علمایی مانند شیخ طوسی، قطب‌الدین راوندی، شهید اول و کَفعَمی دعاهایی از آن را در کتاب‌های خود نقل کرده‌اند.[۲۷] محمدباقر مجلسی مؤلف کتاب بِحارُ الاَنوار[۲۸] و همچنین آقابزرگ تهرانی صحیفه سجادیه را از نظر سندی، در حد تواتر می‌دانند؛ چراکه راویانش در تمام طبقات و در تمام دوره‌ها اجازه نقل آن را گرفته‌اند.[۲۹]
محمدتقی مجلسی نوشته است صحیفه سجادیه بیش از یک میلیون سند دارد.[۳۰] محمدباقر مجلسی این کتاب را نزد زیدیه نیز متواتر شمرده است.[۳۱] به نظر وی، با توجه به اینکه متن صحیفه در نهایتِ فصاحت قرار دارد و با توجه به احاطه این کتاب بر علوم الهی، شکی باقی نمی‌ماند که این کتاب از سوی امام سجاد صادر شده است.[۳۲] برخی علما با استناد به سخن مجلسی، صحیفه را مستفیض یا متواتر دانسته‌اند.[۳۳]
با این حال برخی محققان ادعای تواتر این کتاب را (به دلیل متعدد نبودن راوی اصلی کتاب) ناصحیح می‌دانند.[۳۴] ابوالقاسم خویی نیز وثاقت متوکل بن هارون (راوی اصلی کتاب) را نامعلوم دانسته است.[۳۵] به نظر امام خمینی، اگرچه از بلاغت بالا و معانی والای صحیفه به دست می‌آید که اصل این کتاب از امام سجاد صادر شده است، با این حال نمی‌توان تمام جملات آن را به امام سجاد نسبت داد و حجت دانست.[۳۶] فقیهان و مفسرانی در کتاب‌ها و استدلال‌های خود به فقراتی از کتاب صحیفه سجادیه استناد کرده‌اند.[۳۷] ابوالمَعالی کَلباسی (درگذشت ۱۳۱۵ق) رساله مستقلی را در بررسی سند صحیفه سجادیه نوشته است.[۳۸] این رساله در ضمن کتاب الرَّسائلُ الرِّجالیه چاپ شده است.[۳۹]
نسخه‌ها و چاپ‌ها
صحیفه سجادیه از کتاب‌هایی است که نسخه‌های خطی فراوانی دارد.[۴۰] تنها در ایران برای این کتاب بیش از سه هزار نسخه خطی ثبت شده است.[۴۱] یکی از قدیمی‌ترین نسخه‌های صحیفه (تاریخ کتابت: ۶۹۵ق) در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی نگهداری می‌شود.[۴۲] در تعمیرات حرم امام رضا در سال ۱۳۴۸ش هم نسخهای قدیمی از صحیفه پیدا شد که تاریخ کتابت آن سال ۴۱۶ق است[۴۳] و راویانش همه از اهل‌سنت‌اند.[۴۴] آستان قدس رضوی این نسخه را که تفاوت‌هایی با نسخه‌های مشهور دارد و ناقص‌تر است، چاپ کرده است.[۴۵]
از سید مرتضی نجومی نقل شده که یکی از بستگان وی نسخه اصلی صحیفه سجادیه را که به قلم زید بن علی نوشته شده بود، در کتابخانه واتیکان دیده است.[۴۶] احتمال داده شده نسخه اصلی دیگر صحیفه که به قلم امام باقر(ع) نوشته شده است، از ودایع امامت و نزد امام زمان باشد.[۴۷]
صحیفه سجادیه برای نخستین‌بار در سال ۱۲۴۸ق در شهر کلکته هند چاپ شد.[۴۸] در دهه‌های بعدی، ترجمه این کتاب به زبان‌های مختلف و نیز شرح‌های آن در همین شهر چاپ گردید.[۴۹] همچنین ایران در سال ۱۲۶۲ق، مصر در سال ۱۳۲۲ق، دمشق در سال ۱۳۳۰ق، و عراق در سال ۱۳۵۲ق برای نخستین‌بار این کتاب را چاپ کردند.[۵۰]
محتوا
پروردگارا! بر پاکان از اهل بیت محمد(ص) درود بفرست. کسانی را که برای حکومت برگزیدی، و گنجینه‌های علوم خود و حافظان دینت و خلفای خود در روی زمین و حجت خود بر بندگانت قرار دادی، آنان را با اراده خود از هر پلیدی و آلودگی پاک و مبرا ساختی و وسیله‌ای برای رسیدن به تو و بهشت جاودانت اختیار نمودی.
صحیفه سجادیه، دعای ۴۷ فقره ۵۶.
به گفته برخی پژوهشگران، مضمون دعاهای صحیفه سجادیه بیشتر توحیدی است و درون‌مایه اصلی آنها تضرع به درگاه خدا است.[۵۱] امام سجاد در صحیفه، اصول اخلاقی و شیوه زندگی اجتماعی‌سیاسی را در قالب دعا و مناجات بیان کرده است؛[۵۲] به گونه‌ای که مردم می‌توانستند با خواندن این دعاها با رویکرد سیاسی امام آشنا شوند.[۵۳] علت اینکه امام سجاد این معارف را در قالب دعا بیان کرده است را شرایط ویژه دوران زندگانی وی (خصوصا در زمان حکومت عبدالملک بن مروان[۵۴]) دانسته‌اند که با تقیه زندگی می‌کرد.[۵۵] در این صحیفه کمتر دعایی است که در آن، از صلوات استفاده نشده باشد.[۵۶] به گفته رسول جعفریان فرستادن صلوات و پیوند میان پیامبر(ص) و آل او، اهمیت بسیاری در بیان عقاید شیعه دارد.[۵۷]
مسئله امامت یکی از مباحث مهم سیاسی و دینی مطرح‌شده در صحیفه است[۵۸] و امام سجاد(ع) علاوه بر حقانیت امامان شیعه در خلافت، بهره‌گیری امامان از علوم انبیا و عصمت آنان را مطرح می‌کند.[۵۹] افشاگری علیه غاصبان خلافت، ترویج آرمان حاکمیت ائمه، تأکید بر پاسداری از حریم دین و مقابله با باطل و حمایت از مظلوم و مقابله با ظالم از دیگر مسائل سیاسی است که در صحیفه مطرح می‌شود.[۶۰] جعفر سبحانی نوشته است در صحیفه سجادیه برخی معجزات علمی بیان شده که در آن روزگار از آنها بی‌اطلاع بودند؛[۶۱] مانند انتقال وبا از راه آب در این دعا: «اللَّهُمَّ وَ امْزُجْ مِیاهَهُمْ بِالْوَبَاءِ: خدایا، آب‌های دشمنان را به وبا مخلوط کن.»[۶۲]
فهرست دعاهای صحیفه سجادیه
برخی از دعاهای صحیفه به روز‌های خاصی اختصاص دارند (مانند دعای عرفه، دعای وداع با ماه رمضان و دعای دیدن هِلال) و بعضی دعاها مخصوص خواندن در روز خاصی نیست.[۶۳] صحیفه سجادیه ۵۴ دعا دارد که فهرست عناوین آن بدین شرح است:
۱.حمد الهی
۲.درود بر پیامبر
۳.فرشتگان مُقرّب
۴.پیروان پیامبران
۵.خویشتن و دوستان
۶.صبح و شام
۷.بلا و سختی
۸.اخلاق ناپسند
۹.طلب آمرزش
۱۰.پناه‌بردن به خدا
۱۱.عاقبت به خیری
۱۲.اعتراف و توبه
۱۳.طلب حاجت
۱۴.دادخواهی از ستم
۱۵.هنگام بیماری
۱۶.طلب آمرزش
۱۷.شر شیطان
۱۸.دفع بلا
۱۹.طلب باران
۲۰.مکارم الاخلاق
۲۱.اندوه از خطا
۲۲.هنگام سختی
۲۳.تندرستی
۲۴.پدر و مادر
۲۵.فرزندان
۲۶.همسایگان و دوستان
۲۷.مرزداران
۲۸.پناه‌بردن به خدا
۲۹.روزی
۳۰.پرداخت بدهی
۳۱.توبه
۳۲.دعا در نماز شب
۳۳.درخواست خیر
۳۴.گرفتاری به گناه
۳۵.رضا به قضای الهی
۳۶.هنگام رعدوبرق
۳۷.کوتاهی در شکرگزاری
۳۸.پوزش از ستم
۳۹.طلب عفو و رحمت
۴۰.یاد مرگ
۴۱.پرده‌پوشی از گناه
۴۲.ختم قرآن
۴۳.رؤیت هلال
۴۴.ورود به رمضان
۴۵.وداع با رمضان
۴۶.عیدفطر و جمعه
۴۷.دعای عرفه
۴۸.عیدقربان و جمعه
۴۹.دفع حیله دشمنان
۵۰.خوف از خدا
۵۱.فروتنی در برابر خدا
۵۲.پافشاری در دعا
۵۳.فروتنی در برابر خدا
۵۴.زدودن اندوه‌ها
ترجمه‌ها
صحیفه سجادیه به زبان‌های مختلفی مانند فارسی، انگلیسی، فرانسوی، اندونزیایی، ترکی، اردو، اسپانیولی، پرتغالی، بوسنیایی، آلبانیایی، تامیلی[۶۴] روسی، برمه‌ای، کردی کرمانجی و رواندایی[۶۵] منتشر شده است. برخی از این ترجمه‌ها از این قرار است:
- ترجمه فارسی به قلم ابوالحسن شعرانی؛[۶۶]
- ترجمه فارسی اثر عبدالمحمد آیتی؛[۶۷]
- ترجمه فارسی نوشته مهدی الهی قمشه‌ای؛[۶۸]
- ترجمه فارسی به قلم محمدمهدی فولادوند، با عنوان «پیشوای چهره‌برخاک‌سایندگان»؛[۶۹]
- ترجمه فرانسوی اثر فریده مهدوی دامغانی با عنوان «Les Psaumes De L'islam»؛[۷۰]
- ترجمه تاجیکی به کوشش ملا معروف استروشنی؛[۷۱]
- ترجمه ترکی آذری اثر رسول اسماعیل‌زاده؛[۷۲]
- ترجمه پرتغالی اثر شیخ محمد جعفر خلیل؛[۷۳]
- ترجمه مالایو اثر جلال‌الدین رحمت با عنوان «Shahifah Sajjadiyyah؛ Gita Suci Keluarga Nabi».[۷۴]
شرح، تعلیقه و تکمله
آقابزرگ تهرانی در کتاب الذریعه نزدیک به هفتاد شرح برای صحیفه سجادیه نام برده است.[۷۵] مشهورترین شرح بر صحیفه را ریاضُ السّالکین نوشته سید علیخان کبیر می‌دانند و می‌گویند قدیمی‌ترین شرحی که در دسترس است اَلفَوائدُ الشَّریفة فی شَرحِ الصَّحیفه به قلم کفعمی است.[۷۶] از دیگر شرح‌ها می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- «ترجمه و شرح صحیفه کامله سجادیه» اثر سید علی‌نقی فیض الاسلام؛[۷۷]
- «تفسیر و شرح صحیفه سجادیه» اثر حسین انصاریان؛[۷۸]
- «شهود و شناخت» اثر حسن ممدوحی کرمانشاهی؛[۷۹]
- «ریاضُ العارفین فی شَرحِ صحیفةِ سیدِ السّاجدین» اثر محمد بن محمد دارابی؛[۸۰]
- «شرحُ الصَّحیفةِ السَّجادیه» اثر سید محمدحسین حسینی جلالی.[۸۱]
مجموع دعاهای رسیده از امام سجاد چندین برابر دعاهای موجود در صحیفه سجادیه است.[۸۲] برخی عالمان تلاش کرده‌اند که دعاهای دیگر امام را از منابع دیگر جمع‌آوری کرده، در کتاب مستقلی منتشر کنند.[۸۳] این کتاب‌ها با عنوان‌های «الصَّحیفةُ السَّجادیةُ الثَّانیه» (نوشته شیخ حر عاملی)، «الصَّحیفةُ السَّجادیةُ الثّالثه» (تألیف عبدالله بن عیسی افندی)، «الصَّحیفةُ السَّجادیةُ الرَّابعه» (به قلم محدث نوری)، «الصَّحیفةُ السَّجادیة الخامسه» (نوشته سید محسن امین) و «الصَّحیفةُ السَّجادیةُ السّادسه» (نوشته محمدصالح حائری مازندرانی) شناخته می‌شوند.[۸۴] سید محمدباقر موحد ابطحی در اثری با نام «صحیفه سجادیه کامله» ۲۷۲ دعا از امام سجاد را گردآوری کرده است.[۸۵] محمدباقر مجلسی چند دعای دیگر از امام سجاد را به آخر صحیفه سجادیه افزود که به نام مُلحَقات صحیفه معروف شد.[۸۶] در بیشتر نسخه‌های خطی، این ملحقات ثبت شده است.[۸۷]
آثار مرتبط
در خصوص کتاب‌شناسی صحیفه سجادیه کتاب‌هایی نوشته شده است که از جمله آنها می‌توان به پژوهش‌نامه صحیفه سجادیه تألیف مجید غلامی‌جلیسه و کتاب‌شناسی امام سجاد، صحیفه سجادیه و رساله حقوق نوشته سلمان حبیبی و مختار شمس‌الدینی اشاره کرد.[۸۸] همچنین در زمینه فهرست‌نگاری موضوعات صحیفه کتاب‌هایی نوشته شده که بعضی از آنها به قرار ذیل است:
- الدَّلیلُ اِلی موضوعاتِ الصَّحیفةِ السَّجادیه نوشته محمدحسین مظفر: در این اثر همه موضوعات ذکرشده در صحیفه سجادیه، در نوزده باب کلی بیان و ذیل آنها موضوعات جزئی و فرعی مطرح شده است.[۸۹] این کتاب را دفتر انتشارات اسلامی قم در سال ۱۴۰۳ق منتشر کرده است.[۹۰]
- فرهنگنامه موضوعی صحیفه سجادیه، تألیف سیداحمد سجادی و دیگران: این کتاب را که موضوعات آن به ترتیب حروف الفبا سامان یافته، مؤسسه فرهنگی مطالعاتی الزهرای قم در سال ۱۳۸۵ش در سه جلد منتشر کرده است.[۹۱]
- نمایه‌نامه موضوعی صحیفه سجادیه اثر مصطفی درایتی و دیگران: این اثر در سال ۱۳۷۷ش به کوشش مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران در تهران و در دو جلد چاپ شده است.[۹۲]
- حدیث بندگی، اثر سید کاظم ارفع: نویسنده در این اثر موضوعات مطرح‌شده در صحیفه سجادیه را به ترتیب حروف الفبا شرح می‌دهد.[۹۳] این اثر را انتشارات فیض کاشانی در تهران، در سال ۱۳۸۸ش منتشر کرده است.[۹۴]
- المُعجَمُ الْمُفَهرَسُ لِاَلفاظِ الصَّحیفةِ الْکامله اثر سید علی‌اکبر قرشی: نشر این کتاب به کوشش انتشارات دار التبلیغ اسلامی قم در سال ۱۳۴۳ش انجام شده است.[۹۵]
- المُعجَمُ الْمُفَهرَسُ لِاَلفاظِ الصَّحیفةِ السَّجادیه اثر فاطمه احمدی: این کتاب را انتشارات اسوه در سال ۱۳۹۴ش چاپ کرده است.[۹۶]
پانویس
- ↑ پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳۹۷ش، ص۲۸۱.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۵، ص۱۸-۱۹.
- ↑ ابن‌شهرآشوب، معالم العلما، ۱۳۸۰ق، ص۲.
- ↑ مطهری، فلسفه اخلاق، ۱۳۹۰ش، ص۳۶.
- ↑ مطهری، فلسفه اخلاق، ۱۳۹۰ش، ص۳۶.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۵، ص۱۸-۱۹.
- ↑ جزائری، شرح الصحیفة السجادیه، ۱۴۰۲ق، ص۱۹.
- ↑ مدنی، ریاض السالکین، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۰۰.
- ↑ حکیم، اعلام الهدایة، ۱۴۲۵ق، ج۶، ص۲۱۱.
- ↑ طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۳۴.
- ↑ صحیفه سجادیه، مقدمه.
- ↑ صحیفه سجادیه، مقدمه.
- ↑ صحیفه سجادیه، مقدمه.
- ↑ طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۳۴.
- ↑ عمادی حائری، «صحیفه سجادیه»، ص۳۹۴-۳۹۵.
- ↑ صدرایی خویی، فهرستگان نسخه‌های خطی حدیث، ۱۳۸۲ش، ج۹، ص۴۵۶.
- ↑ خبرگزاری ایکنا، «صحیفه سجادیه کفعمی در مشهد رونمایی شد».
- ↑ طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۳۶.
- ↑ مجلسی، روضة المتقین، ۱۴۰۶ق، ج۱۴، ص۴۲۱.
- ↑ مجلسی، روضة المتقین، ۱۴۰۶ق، ج۱۴، ص۴۲۱-۴۲۲.
- ↑ بلاغی، ترجمه صحیفه سجادیه، ۱۳۶۹ق، ص۲۴۹-۲۵۲، به نقل از: حسینی طهرانی، امام‌شناسی، ۱۴۲۵ق، ج۱۵، ص۴۱.
- ↑ زکی مبارک، التصوف الاسلامی و الادب و الاخلاق، ۲۰۰۴م، ج۲، ص۶۵.
- ↑ به نقل از: مقدمه مرعشی بر صحیفه، ص۴۳-۴۵.
- ↑ نگاه کنید به: قندوزی، ینابیع الموده، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۴۱۱-۴۳۰.
- ↑ بلاغی، ترجمه صحیفه سجادیه، ۱۳۶۹ق، ص۲۴۹-۲۵۲، به نقل از: حسینی طهرانی، امام‌شناسی، ۱۴۲۵ق، ج۱۵، ص۴۱.
- ↑ چیتیک، «مقدمه‌ای بر صحیفه سجادیه»، ص۸۵-۸۶.
- ↑ طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۳۴.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۷، ص۵۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۵، ص۱۸–۱۹.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۷، ص۵۰.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۷، ص۵۹.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۷، ص۵۹.
- ↑ طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۳۷.
- ↑ طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۳۷.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، مؤسسة الخوئی الاسلامیة، ج۱۵، ص۱۸۵.
- ↑ خمینی، المکاسب المحرمه، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۴۸۱.
- ↑ برای نمونه: شهید ثانی، الروضة البهیّه، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۲۷۳؛ بحرانی، حدائق الناضره، ۱۴۰۵ق، ج۱۶، ص۳۹۰؛ نجفی، جواهر الکلام، دار احیاء التراث العربی، ج۱۱، ص۱۵۸؛ انصاری، کتاب المکاسب، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۳۸؛ مشهدی، تفسیر کنز الدقائق، ۱۳۶۸ش، ج۲، ص۲۳۷؛ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۰۹.
- ↑ کلباسی، الرسائل الرجالیة، ۱۴۲۲ق، ص۵۵۹-۶۲۴.
- ↑ نگاه کنید: کلباسی، الرسائل الرجالیة، ۱۴۲۲ق، ص۵۵۹-۶۲۴.
- ↑ طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۳۶.
- ↑ طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۳۶.
- ↑ طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۳۶.
- ↑ طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۳۶.
- ↑ حسینی طهرانی، امام‌شناسی، ۱۴۲۵ق، ج۱۵، ص۱۱۰.
- ↑ طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۳۷.
- ↑ فهری زنجانی، شرح و ترجمه صحیفه سجادیه، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۲۰.
- ↑ فهری زنجانی، شرح و ترجمه صحیفه سجادیه، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۲۰.
- ↑ جلیسه، «نگاهی اجمالی بر چاپهای صحیفه سجادیه در دوره قاجار و پهلوی»، ص۳۰۷.
- ↑ جلیسه، «نگاهی اجمالی بر چاپهای صحیفه سجادیه در دوره قاجار و پهلوی»، ص۳۰۷-۳۰۸.
- ↑ جلیسه، «نگاهی اجمالی بر چاپهای صحیفه سجادیه در دوره قاجار و پهلوی»، ص۳۰۸.
- ↑ عمادی حائری، «صحیفه سجادیه»، ص۳۹۲.
- ↑ سبحانی، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، ۱۳۹۵ش، ج۶، ص۴۰۶.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۲۷۴.
- ↑ انصاری، اهل البیت(ع)، ۱۴۲۸ق، ص۲۷۹.
- ↑ خلجی، اسرار خاموشان، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۱۲۷.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۲۷۴.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۲۷۴.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۲۷۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید: صحیفه سجادیه، دعای ۴۷، فقره ۵۶؛ دعای ۴۸، فقره ۹-۱۰؛ و دعای ۳۴.
- ↑ ترابی، امام سجاد(ع) جمال نیایشگران، ۱۳۷۳ش، ص۲۸۶-۲۸۷.
- ↑ سبحانی، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، ۱۳۹۵ش، ج۶، ص۴۰۷.
- ↑ صحیفه سجادیه، دعای بیست و هفتم.
- ↑ عمادی حائری، «صحیفه سجادیه»، ص۳۹۲.
- ↑ حبیبی و شمس‌الدینی، کتاب‌شناسی امام سجاد، صحیفه سجادیه و رساله حقوق، ۱۳۹۴ش، ص۲۷۳-۲۹۳.
- ↑ کرمانی و روزبه، آینه آثار: کارنامه ترجمه مجمع جهانی اهل‌بیت، ۱۴۰۱ش، ص۱۷.
- ↑ شعرانی، صحیفه سجادیه، ۱۳۹۳ش.
- ↑ آیتی، صحیفه سجادیه، ۱۳۷۵ش.
- ↑ الهی قمشه‌ای، صحیفه سجادیه، ۱۳۸۹ش.
- ↑ فولادوند، پیشوای چهره بر خاک‌سایندگان، ۱۳۷۹ش.
- ↑ مهدوی دامغانی، Les Psaumes De L'islam، الهدی.
- ↑ حبیبی و شمس‌الدینی، کتاب‌شناسی امام سجاد، صحیفه سجادیه و رساله حقوق، ۱۳۹۴ش، ص۲۸۹.
- ↑ حبیبی و شمس‌الدینی، کتاب‌شناسی امام سجاد، صحیفه سجادیه و رساله حقوق، ۱۳۹۴ش، ص۲۹۰.
- ↑ ترجمه پرتغالی صحیفه سجادیه
- ↑ حبیبی و شمس‌الدینی، کتاب‌شناسی امام سجاد، صحیفه سجادیه و رساله حقوق، ۱۳۹۴ش، ص۲۹۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۳۴۵-۳۵۹.
- ↑ طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۳۸.
- ↑ فیض الاسلام، ترجمه و شرح صحیفه کامله سجادیه، ۱۳۷۶ش.
- ↑ انصاریان، تفسیر و شرح صحیفه سجادیه، ۱۳۸۳ش.
- ↑ ممدوحی، شهود و شناخت، ۱۳۸۸ش.
- ↑ دارابی، ریاض العارفین فی شرح صحیفه سید الساجدین، ۱۴۲۱ق.
- ↑ حسینی جلالی، شرح الصحیفة السجادیه، ۱۴۳۶ق.
- ↑ طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۳۴.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۵، ص۱۹-۲۱.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۵، ص۱۹-۲۱.
- ↑ موحد ابطحی، الصحیفة السجادیة الکاملة، ۱۴۱۳ق.
- ↑ صدرایی خویی، فهرستگان نسخه‌های خطی حدیث، ۱۳۸۲ش، ج۹، ص۴۵۶.
- ↑ صدرایی خویی، فهرستگان نسخه‌های خطی حدیث، ۱۳۸۲ش، ج۹، ص۴۵۶.
- ↑ نگاه کنید به: غلامی جلیسه، پژوهش‌نامه صحیفه سجادیه، ۱۳۹۰ش؛ حبیبی و شمس‌الدینی، کتاب‌شناسی امام سجاد، صحیفه سجادیه و رساله حقوق، ۱۳۹۴ش.
- ↑ نگاه کنید به: مظفر، الدلیل إلی موضوعات الصحیفة السجادیه، ۱۴۰۳ق.
- ↑ مظفر، الدلیل إلی موضوعات الصحیفة السجادیه، ۱۴۰۳ق.
- ↑ سجادی و دیگران، فرهنگنامه موضوعی صحیفه سجادیه، ۱۳۸۵ش.
- ↑ درایتی و دیگران، نمایه‌نامه موضوعی صحیفه سجادیه، ۱۳۷۷ش.
- ↑ ارفع، حدیث بندگی، ۱۳۸۸ش.
- ↑ ارفع، حدیث بندگی، ۱۳۸۸ش.
- ↑ قرشی، المعجم المفهرس لألفاظ الصحیفة الکامله، ۱۳۴۳ش.
- ↑ احمدی، المعجم المفهرس لالفاظ الصحیفة السجادیه، ۱۳۹۴ش.
منابع
- صحیفه سجادیه.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ ق.
- آیتی، عبدالمحمد، ترجمه صحیفه سجادیه، تهران، سروش، ۱۳۷۵ش.
- ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، معالم العلماء فی فهرست کتب الشیعة و أسماء المصنفین منهم قدیما و حدیثا، نجف، المطبعة الحیدریه، ۱۳۸۰ق.
- احمدی، فاطمه، المعجم المفهرس لالفاظ الصحیفة السجادیه، تهران، نشر اسوه، ۱۳۹۴ش.
- ارفع، سید کاظم، حدیث بندگی، تهران، فیض کاشانی، ۱۳۸۸ش.
- الهی قمشه‌ای، مهدی، ترجمه صحیفه سجادیه، قم، طوبای محبت، ۱۳۸۹ش.
- امام خمینی، سید روح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ۱۳۸۹ش.
- انصاری، محمد، اهل البیت(ع)، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۲۸ق.
- انصاری، مرتضی، کتاب المکاسب، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، ۱۴۱۵ق.
- انصاریان، حسین، تفسیر و شرح صحیفه سجادیه، قم، دار العرفان،۱۳۸۳ش.
- بحرانی، یوسف بن احمد، حدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۵ق.
- پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۳۹۷ش.
- ترابی، احمد، امام سجاد(ع) جمال نیایشگران، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی،۱۳۷۳ش.
- جزائری، عزالدین، شرح الصحیفة السجادیه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۲ق.
- جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، قم، انصاریان، ۱۳۸۷ش.
- جلیسه، مجید، «نگاهی اجمالی بر چاپهای صحیفه سجادیه در دوره قاجار و پهلوی»، نشریه آینه پژوهش، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ش۱۸۷، فروردین و اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
- چیتیک، ویلیام، «مقدمه‌ای بر صحیفه سجادیه»، ترجمه: صفری، وحید، در مجله علوم حدیث، شماره ۴۱، پاییز ۱۳۸۵ش.
- حبیبی، سلمان و مختار شمس‌الدینی مطلق، کتاب‌شناسی امام سجاد(ع)، صحیفه سجادیه و رساله حقوق، قم، مجمع جهانی اهل بیت، ۱۳۹۴ش.
- حسینی جلالی، محمدحسین، شرح الصحیفة السجادیه، کربلا، العتبة الحسینیة المقدسه، ۱۴۳۶ق.
- حسینی طهرانی، سید محمدحسین، امام‌شناسی، مشهد، انتشارات علامه طباطبایی، ۱۴۲۵ق.
- حکیم، سید منذر، و دیگران، اعلام الهدایة، قم، مجمع جهانی اهل بیت(ع)، ۱۴۲۵ق.
- خلجی، محمدتقی، اسرار خاموشان، پرتو خورشید، قم، ۱۳۸۳ش.
- خمینی، سید روح‌الله، المکاسب المحرمه، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ۱۴۱۵ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، قم، مؤسسة الخوئی الاسلامیة، بی‌تا.
- دارابی، محمد، ریاض العارفین فی شرح صحیفه سید الساجدین، تهران، نشر اسوه، ۱۴۲۱ق.
- درایتی، مصطفی، و دیگران، نمایه‌نامه موضوعی صحیفه سجادیه، تهران، مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران، ۱۳۷۷ش.
- زکی مبارک، محمد، التصوف الاسلامی و الادب و الاخلاق، قاهره، المکتبة الثقافیة الدینیة، ۲۰۰۴م.
- سبحانی، جعفر، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، قم، توحید، ۱۳۹۵ش.
- سجادی، سیداحمد، و دیگران، فرهنگنامه موضوعی صحیفه سجادیه، قم، مؤسسه فرهنگی مطالعاتی الزهرا، ۱۳۸۵ش.
- شعرانی، ابوالحسن، ترجمه صحیفه سجادیه، تهران، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، ۱۳۹۳ش.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضة البهیّة فی شرح اللمعة الدمشقیة، حاشیه: کلانتر، سید محمد، قم، انتشارات داوری، ۱۴۱۰ق.
- صدرایی خویی، علی، فهرستگان نسخه‌های خطی حدیث و علوم حدیث شیعه، قم، دار الحدیث ۱۳۸۲ش.
- طباطبایی، سید محمدکاظم، تاریخ حدیث شیعه، تهران، سمت، ۱۳۸۸ش.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۷ق.
- عمادی حائری، سید محمد، «صحیفه سجادیه»، در دانشنامه جهان اسلام، ج۲۹، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۴۰۰ش.
- غلامی جلیسه، مجید، پژوهش‌نامه صحیفه سجادیه، قم، دلیل ما، ۱۳۹۰ش.
- فولادوند، محمدمهدی، پیشوای چهره بر خاک‌سایندگان، تهران، سوره مهر، ۱۳۷۹ش.
- فهری زنجانی، احمد، شرح و ترجمه صحیفه سجادیه، تهران، نشر اسوه، ۱۳۸۸ش.
- فیض الاسلام، سید علی‌نقی، ترجمه و شرح صحیفه کامله سجادیه، تهران، فقیه، ۱۳۷۶ش.
- قرشی، سید علی‌اکبر، المعجم المفهرس لألفاظ الصحیفة الکامله، قم، دار التبلیغ اسلامی، ۱۳۴۳ش.
- قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع الموده، تحقیق: علی جمال اشرف، تهران، نشر اسوه، ۱۴۲۲ق.
- کرمانی، عبدالکریم و سید علی روزبه، آینه آثار: کارنامه ترجمه مجمع جهانی اهل‌بیت، قم، مجمع جهانی اهل‌بیت، ۱۴۰۱ش.
- کلباسی، محمد بن محمدابراهیم، الرسائل الرجالیة، قم، دار الحدیث، ۱۴۲۲ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار لدرر اخبار الأئمة الأطهار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین، قم، مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانپور، ۱۴۰۶ق.
- مدنی، علیخان بن احمد، ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، مؤسسة النشر الاسلامی، تحقیق محسن حسینی امینی. ۱۴۰۹ق.
- مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، ۱۳۶۸ش.
- مطهری، مرتضی، فلسفه اخلاق، تهران، صدرا، ۱۳۹۰ش.
- مظفر، محمدحسین، الدلیل إلی موضوعات الصحیفة السجادیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق.
- ممدوحی، حسن، شهود و شناخت، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۸ش.
- موحد ابطحی، سید محمدباقر، الصحیفة السجادیة الکامله، قم، مؤسسه امام مهدی(ع)، ۱۴۱۳ق.
- مهدوی دامغانی، فریده، Les Psaumes De L'islam، تهران، الهدی، ۲۰۰۹م.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
پیوند به بیرون
- آشنایی اجمالی با صحیفه سجادیه
- اسناد و مشایخ راویان (صحیفه کامله)
- سایت مؤسسه و بنیاد بین‌المللی صحیفه سجادیه
- سایت بنیاد صحیفه سجادیه اصفهان