رمضان
| نهمین ماه تقویم هجری قمری | |
 | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| نام‌های دیگر | رمضان المبارک، رمضان المعظم |
| ماه قبل | شعبان |
| ماه بعد | شوال |
| در سنت دینی | |
| اعمال و آیین‌ها | هزار رکعت نماز، احیاء شبهای قدر، اعتکاف، نمازهای ماه رمضان، قرآن به سر گرفتن. |
| دعاها | دعای ورود به ماه رمضان، دعاهای مختصر روزانه، دعای افتتاح، دعای سحر، دعای ابوحمزه ثمالی، دعای مجیر، دعای جوشن کبیر. |
| احکام شرعی | روزه واجب، استهلال، کفاره جمع، کفاره روزه |
| از ماه‌های حرام | نمی‌باشد |
| مناسبت‌ها و وقایع | نزول قرآن، غزوه بدر، فتح مکه، ولایتعهدی امام رضا(ع)، ضربت خوردن امام علی (ع)، معراج پیامبر. روز قدس. |
| آیات مرتبط | سوره بقره آیه ۱۸۵. |
| سنت‌های عرفی | افطاری دادن، پخت غذاها و شیرینی‌های مخصوص این ماه، سحرخوانی، گرگیعان |
رَمَضان یا رَمَضانُ المُبارَک نهمین ماه قمری که روزه در آن بر مسلمانان، واجب است. عبادت و روزه‌داری در ماه رمضان بخشی از هویت مسلمانان در جهان امروز است. در برخی روایات، رمضان از اسماء خداوند شمرده شده است. در روایات، فضائل متعددی برای ماه رمضان گفته شده و این ماه، ماه میهمانی خدا، ماه رحمت و مغفرت و برکت و بهار قرآن خوانده شده است. براساس احادیث، در این ماه درهای آسمان و بهشت گشوده و درهای جهنم بسته می‌شود. شب قدر که نزول قرآن در آن شب بود، در این ماه قرار دارد. برخی دیگر از کتاب‌های آسمانی همچون تورات و انجیل نیز در این ماه نازل شده است.
رمضان، تنها ماهی است که نام آن در قرآن آمده است. این ماه، نزد مسلمانان احترام و جایگاه ویژه‌ای دارد و مسلمانان به عبادت در آن اهتمام ویژه‌ای دارند. در منابع دعایی، اعمال و عبادت‌های مختلفی برای این ماه نقل شده است. از مهمترین اعمال این ماه، تلاوت قرآن، اِحیای شبهای قدر، دعا، نماز، استغفار، افطاری‌دادن و کمک به نیازمندان است. از وقایع مهم این ماه، نزول قرآن در شب قدر و شهادت حضرت علی (ع)، نخستین امام شیعیان، در بیست و یکم ماه است. امام حسن مجتبی (ع) نیز در پانزدهم این ماه سال سوم قمری متولد شده است.
در جوامع اسلامی، آداب و رسوم گوناگونی همچون مهمانی‌ها و مراسمات جمعی، نظافت مساجد و اماکن مذهبی، مراسم آشتی‌کنان، مراسم کلوخ‌اندازان، پخت انواع شیرینی‌ها و غذاها برای ماه رمضان شکل گرفته است.
جایگاه
«رَمَضان» در لغت به معنای شدت گرمای خورشید[۱]است. ولی در منابع روایی، رمضان از اسماء خداوند شمرده شده است.[۲] ماه رمضان، نهمین ماه قمری است[۳] که گرفتن روزه در آن بر عموم مسلمانان واجب است.[۴]
قرآن کریم[۵] و برخی از کتاب‌های آسمانی همچون صحف ابراهیم، انجیل و تورات و زبور در این ماه بر پیامبران نازل شده‌اند.[۶]
واژه رمضان یک بار در قرآن ذکر شده[۷] و تنها ماهی است که نامش در قرآن آمده است:[۸]
شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًیٰ لِّلنَّاسِ وَبَينَاتٍ مِّنَ الْهُدَیٰ وَالْفُرْقَانِ ۚ فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهْرَ فَلْيصُمْهُ ۖ
ماه رمضان [همان ماه] است که در آن، قرآن فرو فرستاده شده است، [کتابی] که مردم را راهبر، و [متضمّن] دلایل آشکار هدایت، و [میزان] تشخیص حق از باطل است. پس هر کس از شما این ماه را درک کند باید آن را روزه بدارد، و کسی که بیمار یا در سفر است [باید به شماره آن،] تعدادی از روزهای دیگر [را روزه بدارد]... .[۹]
همچنین شب قدر در سوره قدر که در آن به نزول قرآن اشاره شده، براساس روایات[۱۰] و تفاسیر[۱۱] در ماه رمضان قرار دارد. به گفته علامه طباطبایی، احادیث اهل بیت (ع) اتفاق نظر دارند که شب قدر در ماه رمضان است.[۱۲]
فضائل ماه رمضان
پیامبر اکرم (ص) در خطبه شعبانیه فضایلی را برای ماه رمضان برشمردند که برخی از آنها عبارتند از:
- مردم در آن ماه به مهمانی خدا دعوت شده‌اند.
- شب قدر در این ماه و بهتر از هزار ماه است.
- احیا و نمازگزاردن در یک شب از شبهای آن برابر با نماز هفتاد شب در ماه‌های دیگر است.
- این ماه، ماه صبر است و پاداش صبر، بهشت است.
- ماه همدردی است.
- ماهی است که روزی بندگان مؤمن افزون می‌شود.
- پاداش آنکه در این ماه مؤمنی را افطار دهد، برابر با آزادکردن بنده است.[۱۳]
به فرموده پیامبر (ص)، این ماه، ماهی است که اگر ارزش آن شناخته شود، انسان آرزو می‌کند تمام سال رمضان باشد.[۱۴] طبق سخن پیامبر (ص)، ماه رمضان، ماه بسته‌شدن درهای جهنم و گشوده‌شدن درهای بهشت و ماه به زنجیر کشیده شدن شیاطین است.[۱۵]
- در زمان پیامبر(ص) ماه رمضان (مرزوق) نامیده می‌شد.[یادداشت ۱] [۱۶]
در روایات معصومین (ع) از ماه رمضان به این ویژگی‌ها اشاره شده است: ماه مغفرتی که اگر بنده‌ای در آن بخشیده نشود امیدی به آمرزش او در سایر ماه‌ها نیست؛،[۱۷] ماه خدا،[۱۸] ماه رحمت و بخشایش الهی،[۱۹] ماه برکت و مضاعف شدن حسنات و پاک شدن گناهان.[۲۰] همچنین نقل شده رمضان، بدین سبب رمضان نامیده شده است که گناهان را می‌سوزاند.[۲۱]
اعمال ماه رمضان
احکامی نیز برای ماه رمضان گفته شده است مانند وجوب روزه در این ماه[۲۲] و اجتناب از عمل زناشویی در زمان روزه.[۲۳]
ماه رمضان مهمترین ماه عبادت مسلمانان است و در روایات، اعمال و عبادت‌های مختلفی برای این ماه نقل شده که برخی مشترک و برخی برای برای روزهای خاص هستند. دعاهای سحر از جمله دعای بهاء و دعای ابوحمزه ثمالی،[۲۴] دعای افتتاح،[۲۵] دعای «یا عَلِی یا عَظیمُ»، «اَللّهُمَّ اَدْخِلْ عَلی اَهْلِ الْقُبُورِ السُّرُورَ» و «اَللّهُمَّ ارْزُقْنی حَجَّ بَیتِک الْحَرامِ»[۲۶] از جمله دعاهای مشترک این ماه هستند.
روزه
روزه، خودداری از انجام برخی کارها از جمله خوردن و آشامیدن از اذان صبح تا اذان مغرب است.[۲۷] دستور روزه گرفتن در ماه رمضان و بسیاری از احکام مربوط به آن در آیات ۱۸۳–۱۸۵ و ۱۸۷ سوره بقره آمده است. وجوب روزه ماه رمضان را از ضروریات دین و منکر آن را مرتد دانسته‌اند.[۲۸] در قرآن و احادیث برای روزه آثار بسیاری از جمله کسب تقوا،[۲۹] وسیله امتحان و تثبیت اخلاص،[۳۰] یادآوری گرسنگی و تشنگی قیامت،[۳۱] و استجابت دعا هنگام افطار[۳۲] ذکر شده است.
تلاوت قرآن
در برخی روایات، ماه رمضان بهار قرآن معرفی شده است.[۳۳] همچنین ثواب قرائت یه آیه از قرآن معادل ثواب خواندن کل قرآن بیان شده است.[۳۴] از دیرباز، مردم از ابتدای این ماه روزانه یک جزء قرآن تلاوت کرده و تا پایان ماه یک ختم قرآن انجام می‌دادند. در گذشته این ختم‌ها بیشتر در مساجد صورت می‌گرفت و امروزه رادیو و تلویزیون بخشی از این فرهنگ را به عهده گرفته‌اند.
احیا شب قدر
براساس روایات، شب قدر یکی از شبهای ۱۹، ۲۱ یا ۲۳ ماه رمضان است.[۳۵] در برخی روایات، شب ۲۳ رمضان به عنوان شب قدر تعیین شده است.[۳۶] شیخ صدوق گفته است که اساتید ما اتفاق نظر دارند که شب قدر، شب ۲۳ رمضان است.[۳۷] به گفته علامه طباطبایی، مشهور میان اهل‌سنت این است که ۲۷ رمضان شب قدر و شب نزول قرآن است.[۳۸]
شیعیان هر ساله در مساجد، تکیه‌ها، حرم امامان یا امامزادگان، حسینیه‌ها یا خانه‌های خود مراسم و اعمال شب قدر را به جا می‌آورند و از شب تا سحرگاه به احیا (شب‌زنده‌داری) و عبادت می‌پردازند.[۳۹] برگزاری مجالس سخنرانی علمای دینی، اقامه نماز جماعت، خواندن دعای افتتاح، ابوحمزه ثمالی، جوشن کبیر و قرآن به سر به صورت دسته‌جمعی نیز از مهمترین اعمالی است که در این شب‌ها به صورت عمومی انجام می‌گردد.[۴۰]
نماز مستحبی
برخی از نمازهای مستحبی ماه رمضان هر شب خوانده می‌شوند و برخی به شب یا روز خاصی اختصاص دارند. شبهای قدر نیز نمازهای ویژه‌ای دارند.[۴۱] از دیگر نمازهای مستحبی این ماه، خواندن هزار رکعت نماز به صورت دورکعتی و فرادا است.[۴۲] خواندن این نمازها را بیشتر چنین دانسته‌اند: از شب اول رمضان تا شب بیستم در هر شب ۲۰ رکعت و از شب بیستم تا پایان ماه هر شب ۳۰ رکعت اقامه می‌شود و در شب‌هایی که احتمال شب قدر باشد، افزون بر این‌ها، ۱۰۰ رکعت دیگر هم خوانده می‌شود.[۴۳]
اهل سنت در هر شب ۲۰ رکعت نماز مستحبی می‌خوانند که در اصطلاح نماز تراویح نامیده می‌شود.[۴۴] اهل سنت به تبعیت از خلیفه دوم این نماز را بصورت جماعت می‌خوانند که شیعیان جماعت خواندن آن را بدعت می‌دانند.[۴۵]
اعتکاف دهه آخر
اعتکاف دهه آخر ماه رمضان مستحب است و فضیلت بسیار دارد.[۴۶] دهه آخر، بهترین زمان اعتکاف و اعتکاف آن، برابر با دو حج و دو عمره دانسته شده است.[۴۷] پیامبر اسلام (ص) ابتدا دهه اولِ ماه رمضان، سپس دهه دوم و در نهایت، دهه سوم این ماه را برای انجام اعتکاف برگزید و پس از آن، تا آخر عمر، در دهه آخر ماه رمضان به اعتکاف می‌رفت.[۴۸]
در سال دوم هجری که جنگ بدر در ماه رمضان اتفاق افتاد، پیامبر اسلام (ص) در آن سال نتوانست اعتکاف برود، به همین جهت، ایشان در سال بعد، بیست روز از ماه رمضان را معتکف شد؛ ده روز برای همان سال و ده روز قضای سال پیش.[۴۹]
تعیین آغاز و پایان ماه رمضان
اول ماه رمضان و اول ماه شوال مانند دیگر ماه‌های قمری با یکی از راه‌های زیر ثابت می‌شود:
- خود شخص هلال اول ماه را ببیند.
- یقین پیدا کردن از گفته عده‌ای.
- شهادت دو مرد عادل که گفته آنها با یکدیگر در تعارض نباشد.
- سی روز از اول ماه قبل گذشته باشد.
- حُکم حاکم شرع.[۵۰]
برخی احادیث، ماه رمضان را همیشه سی روزه دانسته[۵۱] و گروهی از علمای شیعه بدان قائل بودند؛[۵۲] اما در مقابل، براساس بعضی روایات، ماه رمضان همچون دیگر ماه‌ها بوده و ممکن است ۲۹ یا ۳۰ روزه باشد.[۵۳] مشهور فقها قائل به این دیدگاه‌اند.[۵۴]
عید فطر
عید فطر اولین روز ماه شوال است که با رؤیت هلال ماه شوال در پایان ماه رمضان ثابت می‌شود. کلمه «فِطر» به معنای روزه نبودن است[۵۵]؛ زیرا روزه‌دار دهانش را روز عید فطر بر خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها باز می‌کند.[۵۶] از اعمال این روز گزاردن نماز عید است که در عصر غیبت مستحب است؛ ولی در عصر حضور و حاکمیت امام(ع) واجب است.[۵۷]
وقایع و مناسبت‌ها
- اعلام ولایتعهدی امام رضا (ع) (۷ رمضان ۲۵۱ق)
- درگذشت حضرت خدیجه (۱۰ رمضان در ۱۰ بعثت)
- مراسم عقد اخوت بین اصحاب پیامبر (ص) و همچنین بین رسول خدا (ص) و امیرالمؤمنین (ع) (۱۲ رمضان ۱ق)
- ولادت امام حسن مجتبی (ع) (۱۵ رمضان ۳ق)
- غزوه بدر (۱۷ رمضان ۲ق)
- شب قدر و نزول قرآن (شب ۱۹ رمضان یا ۲۱ رمضان یا ۲۳ رمضان ۱ق)
- فتح مکه (۲۰ رمضان ۸ق)
- شهادت امام علی (ع) (۲۱ رمضان ۴۰ق)
آداب و رسوم مردم
در جوامع اسلامی، آداب و رسوم ماه رمضان گوناگون و گسترده است.
- خانه‌تکانی، نظافت مساجد، اماکن مذهبی، محله‌ها و بازارها در روزهای مانده به رمضان.
- آشتی‌کنان
- مراسم کلوخ‌اندازان؛ در روز آخر شعبان، مردم در خانه‌های بزرگ‌ترها یا باغ‌ها و تفرج‌گاه‌های جمع می‌شدند و شادی می‌کردند.
- روزه پیشواز یا پیشباز؛ روزه یک تا سه روز قبل از رمضان، به عنوان پیشباز رمضان روزه می‌گیرند.
- اعلام وقت سحر و بیدارکردن مردم به شیوه‌های گوناگون مانند دوره‌گردی مؤذنان و جارچیان در خیابان‌ها، برافروختن فانوس در گلدسته‌ها، طبل و شیپور نواختن، کوبیدن در خانه‌ها، شلیک توپ.[۵۸]
دعای سحر و مناجات ربنا به هنگام افطار از نواهای ماندگار این ایام‌اند.
در برخی مساجد نماز جماعت بلافاصله پس از اذان مغرب خوانده می‌شود و در برخی پس از صرف افطار اقامه شده و بعد از آن برنامه‌های سخنرانی و مناجات برگزار می‌گردد.
روز قدس
امام خمینی آخرین جمعه ماه رمضان را روز قدس نام‌گذاری کرده است. هر ساله در این روز، مسلمانان کشورهای مختلف در حمایت از مردم فلسطین و آزادی مسجدالاقصی راهپیمایی می‌کنند.
رمضان در اشعار فارسی
| اندر رمضان خاک تو زر می‌گردد | چون سنگ که سرمه بصر می‌گردد[۵۹] |
| آمد رمضان و عید با ماست | قفل آمد و آن کلید با ماست | |
| بربست دهان و دیده بگشاد | وان نور که دیده دید با ماست | |
| آمد رمضان به خدمت دل | وان کش که دل آفرید با ماست[۶۰] |
| رمضان آمد و روان بگذشت | بود ماهی به یک زمان بگذشت | |
| گوئیا عمر بود زود برفت | تا که گفتم چنین چنان بگذشت[۶۱] |
صائب تبریزی:
| افسوس که ایام شریف رمضان رفت | سی عید به یک مرتبه از دست جهان رفت | |
| افسوس که سی پاره این ماه مبارک | از دست به یکبار چو اوراق خزان رفت[۶۲] |
کتاب‌شناسی
درباره ماه رمضان آثار متعددی منتشر شده است که برخی از آنها عبارتند از:
- شهر الله فی الکتاب و السنة اثر محمد محمدی ری‌شهری. این کتاب، گزارشی جامع درباره ویژگی‌ها، فضایل و آداب ماه رمضان و روزه‌داری آن براساس آموزه‌های قرآن و احادیث اهل بیت (ع) است. این کتاب با عنوان «ماه خدا (پژوهشی جامع درباره ماه مبارک رمضان از نگاه قرآن و حدیث)» توسط جواد محدثی به فارسی ترجمه شده است. گزیده کتاب نیز با عنوان «مراقبات ماه رمضان» به چاپ رسیده است.[۶۳]
- در محضر ماه مبارک رمضان: پژوهشی در فضایل، اعمال، احکام شرعی و مناسبت‌های ماه مبارک رمضان به قلم ابوالفضل شیخی، انتشارات روضة العباس.
- اهمیت ماه مبارک رمضان از دیدگاه قرآن و روایات، اثر اکبر اکبرزاده مرشدی، انتشارات کوثر هدایت.
- رمضان در فرهنگ مردم اثر سید احمد وکیلیان. این کتاب برگزیده‌ای از آداب و رسوم و باورهای مردم ایران درباره ماه رمضان است که توسط انتشارات سروش چاپ شده است.[۶۴]
نگارخانه
نماز عید فطر در دهلی نو.
نماز عید فطر در مصلی تهران.
سفره‌های افطار در حرم امام رضا(ع).
سفره‌های افطار در استانبول.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ راغب، مفردات ألفاظ القرآن، ۱۴۱۲ق، ص۳۶۶.
- ↑ مازندرانی، شرح الکافی، ۱۳۸۲ق، ج۶، ص۱۱۰.
- ↑ قرشی، قاموس قرآن، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۱۲۳.
- ↑ بستانی، فرهنگ ابجدی، ۱۳۷۵ش، ص۴۴۳.
- ↑ سوره بقره، آیه۱۸۵.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۲۹.
- ↑ بقره، آیه ۱۸۵.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۲۸۵.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۸۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۶۶، ۱۵۷ و ۱۵۸.
- ↑ نگاه کنید به: طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۷۸۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۲۰، ص۳۳۴.
- ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا (ع)، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۲۹۵–۲۹۷، ح۵۳.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۳، ص۳۴۶.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۳، ص۳۴۸.
- ↑ شیخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، ۱۴۱۳ق، ج ۲، ص۱۶۰.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۶۶.
- ↑ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۱۹، ح۱.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۳، ص۳۴۲.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۳، ص۳۴۰.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۵، ص۳۴۱.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی (محشی)، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۵۲۱.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی (محشی)، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۵۴۱–۵۷۷؛ امام خمینی، توضیح المسائل (محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۸۹۱.
- ↑ سید بن طاووس، الإقبال بالأعمال الحسنة، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۱۵۶–۱۸۵.
- ↑ سید بن طاووس، الإقبال بالأعمال الحسنة، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۱۳۸.
- ↑ سید بن طاووس، الإقبال بالأعمال الحسنة، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۷۹ و ۸۰.
- ↑ «احکام روزه».
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی (محشی)، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۵۲۱.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۸۳.
- ↑ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ص۵۱۲، ح۲۵۲.
- ↑ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۱۰، ص۹، ح۱۲۷۰۱.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۳، ص۲۵۵، ح۳۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۳۰.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۳، ص۳۴۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۱۵۶–۱۶۰.
- ↑ نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۱۵۸، ح۸؛ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۵۰۸، ح۱.
- ↑ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۵۱۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۲۰، ص۳۳۴.
- ↑ مجیدی خامنه، «شبهای قدر در ایران»، ص۲۱.
- ↑ مجیدی خامنه، «شبهای قدر در ایران»، ص۲۲.
- ↑ نگاه کنید به: قمی، مفاتیح الجنان، نشر اسوه، ص۱۸۳ و ۲۳۸ و ۲۳۹.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، نشر اسوه، ص۱۸۳ و۱۸۴؛ صادقی فدکی، «تراویح»، دانشنامه حج و حرمین شریفین.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، دار احیاءالتراث العربی، ج۱۲، ص۱۸۷–۱۹۰.
- ↑ «چرا شیعیان نماز تراویح نمی‌خوانند؟»، سایت حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
- ↑ صادقی فدکی، «تراویح»، دانشنامه حج و حرمین شریفین.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، نشر اسوه، ص۲۳۴.
- ↑ قمی، مفاتیح الجنان، نشر اسوه، ص۲۳۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۱۷۵، ح۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۱۷۵؛ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۸۴.
- ↑ امام خمینی، توضیح المسائل (محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۹۵۹.
- ↑ حرعاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۱۰، ص۲۶۸–۲۷۴.
- ↑ سید بن طاووس، الإقبال، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۳۳–۳۵.
- ↑ حرعاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۱۰، ص۲۶۱–۲۶۸.
- ↑ نگاه کنید به: بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۴۰۵ق، ج۱۳، ص۲۷۰–۲۷۱؛ آملی، مصباح الهدی، ۱۳۸۰ق، ج۸، ص۳۸۴.
- ↑ فراهیدی، العین، ذیل واژه «فطر»؛ واسطی، تاج العروس، ج۷، ص۳۵۱.
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ذیل واژه «فطر».
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج ۱۱، ص۳۳۲ ۳۳۳
- ↑ نگاه کنید به: رحیمی، «رمضان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ مولانا «دیوان شمس» رباعی ۵۳۷..
- ↑ مولانا «دیوان شمس» غزل ۳۷۰..
- ↑ شاه نعمت‌الله ولی » غزل ۲۶۴..
- ↑ صائب تبریزی «دیوان اشعار» غزل ۲۱۹۸..
- ↑ «ماه خدا (پژوهشی جامع درباره ماه مبارک رمضان از نگاه قرآن و حدیث)»، پایگاه رسمی محمد محمدی ری‌شهری..
- ↑ «رمضان در فرهنگ مردم»، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ براساس روایات، مقدرات انسان‌ها مانند حوادث و بلایا و روزی‌ها مقرر می‌شود در حقیقت تمام روزی‌ها و بهره های مادی و معنوی آنها نوشته می‌شود به همین جهت شاید این ماه مرزوق هم نامیده شده است.
منابع
- ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت،دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
- آملی، میرزا محمدتقی، مصباح الهدی فی شرح عروة الوثقی، تهران، نشر مؤلف، ۱۳۸۰ق.
- امام خمینی، سید روح‌الله، توضیح المسائل (محشی)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هشتم، ۱۴۲۴ق.
- بحرانی، شیخ یوسف، الحدائق الناضره فی أحکام العترة الطاهرة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۵ق.
- «چرا شیعیان نماز تراویح نمی‌خوانند؟»، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، تاریخ درج مطلب: ۲۴ دی ۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۱۸ فروردین ۱۴۰۱ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت (ع)، ۱۴۰۹ق.
- راغب، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت - دمشق، دار القلم-دار الشامیة، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- رحیمی، فاطمه، «رمضان»، دانشنامه جهان اسلام، (ج۲۰)، تاریخ بازدید: ۱۸ فروردین ۱۴۰۱ش.
- سید بن طاووس، علی بن موسی، الاقبال بالاعمال الحسنة فیما یعمل مرة فی السنة، تحقیق و تصحیح جواد قیومی اصفهانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
- صدوق، محمد بن علی، الامالی، تهران، کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش.
- صدوق، محمد بن علی، الخصال، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.
- صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا (ع)، تحقیق و تصحیح مهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، چاپ اول، ۱۳۷۸ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- طباطبایی یزدی، سیدمحمد کاظم، العروة الوثقی (محشی)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- «فرهنگ غذایی جهان در ماه رمضان+ تصاویر»، سایت الکوثر، تاریخ بازدید: ۱۸ فروردین ۱۴۰۱ش.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، قم، نشر اسوه، بی‌تا.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مازندرانی، شرح الکافی (الاصول و الروضة)، تحقیق و تصحیح ابوالحسن شعرانی، تهران، المکتبة الإسلامیة، چاپ اول، ۱۳۸۲ق.
- «ماه مبارک رمضان نمادی از هویت دینی جامعه اسلامی است»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن، تاریخ درج مطلب: ۸ خرداد ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۱۸ فروردین ۱۴۰۱ش.
- مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار (ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مجیدی خامنه، فریده، «شبهای قدر در ایران»، مجله گلستان قرآن، شماره ۳۷، آذر ۱۳۷۹ش.
- مسعودی، علی بن الحسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق، داغر، اسعد، قم، دار الهجرة، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
- نجفی، محمد حسن، جواهرالکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، بی‌تا.
| وقایع |  | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| عبادات |
| ||||
| احکام روزه | |||||
| مفاهیم وابسته | |||||