خطبه
خُطْبه کلمه‌ای عربی و در اصطلاح، به معنای سخنرانی یا کلام مخصوصِ مشتمل بر ستایش خداوند و صلوات بر پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت (ع) است.
بنابر آنچه در منابع حدیثی و تاریخی آمده است، پیامبر اکرم(ص) و دیگر ائمه معصومین(ع) به مناسبت‌های مختلف، در اجتماع مردم خطبه می‌خواندند. در فقه نیز در باب‌های صلاة، حج و نکاح از خطبه سخن رفته است.
معنای خطبه
خطبه کلام مخصوصِ مشتمل بر ستایش خداوند و صلوات بر محمّد و آل محمّد است. بنابر آنچه در منابع حدیثی و تاریخی آمده است، پیامبر اکرم(ص) و دیگر چهارده معصوم به مناسبت‌های مختلف در اجتماع مردم خطبه می‌خواندند.
معانی دیگر
البته برای خطبه معانی دیگری نیز وجود دارد. یکی از آن معانی چنین است:
- خطابه یا خطبه یا وعظ، سخنی است برای تحریک مردم به انجام یا ترک عملی از طریق تحریک عواطف و اقناع آن‌ها. در واقع در خطابه پیش از آن که‌اندیشه و فکر افراد مورد خطاب باشد، احساسات و عواطف آن‌ها را مخاطب قرار می‌دهند. آیین سخنوری را خطابت می‌گویند.[۱]
خطابه با تعریف فوق، یکی از صنعت‌های پنج‌گانه در علم منطق است و با تعریف و کاربردی نزدیک به آن در ادبیات، از شیوه‌های بلاغت است.
خِطبه به کسر خاء و سکون طاء، به معنای خواستگاری از زن و التماس نکاح است. یکی از مصادیق واژه خِطبه در روایات حدیث نبوی «لا یخطب أحدکم علی خطبة أخیه» است.[۲] و غرض آن است که پس از مراسم خواستگاری و توافق زوجین و تعیین صداق و تراضی طرفین، شخص دیگری از آن زن خواستگاری ننماید.[۳] خِطْبَه (به کسر خاء و سکون طاء) بر دو قسم است:
- تصریح، یعنی کلامی که جز اراده تزویج احتمالی دیگر ندارد.
- تعریض، یعنی به کنایه خواستگاری نمودن.[۴]
خطبه، پیامبر و اهلبیت
در زندگانی پیامبر اکرم(ص) و اهلبیت(ع) در موارد متعددی استفاده از خطبه به چشم می‌خورد که آنان به تناسب موقعیت‌ها و شرایط خاص زمان و مکان خطبه‌هایی را ایراد کرده‌اند و گاه برخی از آن خطبه‌ها به نام خاصی مشهور شده‌اند. به عنوان نمونه: خطبه شعبانیه پیامبر(ص)، خطبه حضرت در منی،[۵] خطبه‌های نهج البلاغه مانند: خطبه قاصعه، خطبه شقشقیه، خطبه همام، خطبه اشباح، خطبه فدکیه حضرت فاطمه (س) خطبه حضرت زینب در شام، خطبه حضرت زینب در کوفه، خطبه امام سجاد در شام، خطبه توحیدیه امام رضا (ع)[۶]
موارد ایراد خطبه
مهم‌ترین مواردی که خواندن خطبه به نحو واجب یا مستحب در فقه مطرح است، عبارت است از:
نماز جمعه
خواندن دو خطبه قبل از نماز جمعه که به جای دو رکعت از نماز ظهرِ جمعه محسوب می‌شود، شرط صحت نماز جمعه است.[۷] خطبه‌های نماز جمعه باید مشتمل بر حمد و ثنای خدای متعال و صلوات بر محمّد و آل محمّد علیهم السّلام و موعظه باشد. هرچند برخی، صلوات را در خطبه اوّل و موعظه را در خطبه دوم واجب ندانسته‌اند.[۸] بنابر مشهور، قرائت سوره‌های کوتاه در هر دو خطبه واجب است.[۹] برخی، تلاوت یک آیه که به حسب معنا تمام باشد و به آیه قبل و بعدش بستگی نداشته باشد، را نیز مجزی دانسته‌اند.[۱۰]
نماز عیدین
نماز عید فطر و عید قربان در صورتی که به جماعت خوانده شود، دارای خطبه است که امام پس از نماز آن را می‌خواند و بهتر است از خطبه‌های مأثور باشد. در وجوب یا استحباب خطبه - در فرض وجوب نماز- اختلاف است.[۱۱]
نماز باران
خطبه نماز باران پس از نماز خوانده می‌شود، اما در اینکه قبل از ذکرهای وارد شده خوانده می‌شود یا بعد از آن، اختلاف است.[۱۲] برخی، خواندن آن را قبل و بعد از نماز جایز دانسته‌اند.[۱۳] در اینکه در نماز باران، یک خطبه مستحب است یا دو خطبه، اختلاف است.[۱۴]
در نماز باران خواندن خطبه‌های مأثور افضل است. در غیر این صورت، خطبه‌ای خوانده می‌شود که مشتمل بر حمد و ستایش خداوند و دعا و تضرع به درگاه الهی، جهت آمدن باران باشد.[۱۵] برخی، خطبه نماز باران را صِرف دعاو تضرّع دانسته و ایراد خطبه بدین گونه یا به نحو مشهور را مُجزی (کافی) دانسته‌اند.[۱۶]
موسم حج
مستحب است امام (امیر الحاج) در موسم حج، به ویژه ۷ ذی‌الحجه، ۹ ذی‌الحجه، (روز عرفه) و روز قربانی در منا، همچنین روز نَفْر اوّل (دومین روز از ایام تشریق) در اجتماع حاجیان خطبه بخواند و آنان را با وظایف خود و مناسک حج آشنا کند.[۱۷]
هنگام خواستگاری و عقد
خواندن خطبه قبل از عقد نکاح مستحب است. در خطبه عقد کیفیت خاصی شرط نیست، اما بهتر است پس از حمد و ستایش خداوند متعال، شهادتین و درود بر پیامبر(ص) و خاندان پاک آن حضرت، به تقوی توصیه و برای زوجین دعا شود. افضل در خطبه عقد، خواندن خطبه‌های مأثور از ائمّه (ع) است. همچنین بنابر تصریح برخی، خواندن خطبه قبل از خواستگاری و برای ولیِّ دختر هنگام پاسخ مثبت دادن به خواستگار مستحب است. در این خطبه صِرف حمد خداوند متعال و صلوات بر محمّد و آل محمّد کفایت می‌کند.[۱۸]
منابع برای مطالعه بیشتر
- جابری عربلو، محسن، فرهنگ اصطلاحات فقه فارسی.
پانویس
- ↑ روح‌الله عالمی، منطق، ص.
- ↑ ابن ابی جمهور، عوالی اللئالی،۱۴۰۳ق، ۱۹۸۳م، ج۲، ص۲۷۴
- ↑ لسان العرب، ج۱، واژه «خطب» ص۳۶۰.
- ↑ علامه حلی، تذکرة الفقها، ۱۳۸۸ق، ج۲، ص۵۶۹.
- ↑ https://motaghin.com/fa_booksPage_4533.aspx?gid=4451
- ↑ https://fa.al-shia.org/خطبه-توحیدیه-امام-رضاعلیه-السلام/؛ صدوق، عیون اخبارالرضا، ج۲، ص۱۳۵.
- ↑ جواهر الکلام ج۱۱، ص۲۰۷.
- ↑ جواهر الکلام ج۱۱، ص۲۰۸–۲۱۴؛ مستند الشیعة ج۶، ص۶۵–۶۷.
- ↑ جواهر الکلام ج۱۱، ص۲۱۱.
- ↑ جواهر الکلام ج۱۱، ص۲۱۴.
- ↑ الحدائق الناضرة ج۱۰، ص۲۱۰–۲۱۱؛ جواهر الکلام ج۱۱، ص۳۳۶–۳۳۹.
- ↑ خمینی، تحریر الأحکام، ۱۳۶۸ش، ج۱، ص۲۳۲.
- ↑ تذکرة الفقهاء ج۴، ص۲۱۴.
- ↑ حلی، تذکرة الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۲۱۵؛ خمینی، ۱۳۶۸ش، تحریر الوسیلة ج۱، ص۲۳۲.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۲، ص۱۴۸.
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضرة، ناشر: مؤسسة النشر الاسلامی، ج۱۰، ص۴۹۱؛ نجفی، جواهر الکلام ۱۳۶۲ش، ج۱۲، ص۱۵۰.
- ↑ قواعد الأحکام ج۱، ص۴۳۶؛ المبسوط ج۱، ص۳۶۵.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۹، ص۴۰–۴۱؛ یزدی طباطبایی، العروة الوثقی، ۱۴۲۰ق، ج۵، ص۴۷۸.
منابع
- الحدائق الناضرة، الشیخ یوسف البحرانی (صاحب الحدائق)، ج۱۰.
- العروة الوثقی، السید محمد کاظم الطباطبائی الیزدی، تحقیق: مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۰ق، بی جا.
- المبسوط، الشیخ الطوسی، ج۱.
- تحریر الأحکام، العلامة الحلی، ج۱.
- تحریر الوسیلة، السید روح‌الله الخمینی، ج ۱.
- تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۲ و ۴.
- جواهر الکلام، محمد حسن النجفی الجواهری، ج۱۱، ۱۲ و ۲۹.
- دانشنامه فرهنگ فقه فارسی، مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، ج۳.
- روح‌الله عالمی. منطق. چاپ دوم. تهران: شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی، ۱۳۸۹.
- عوالی اللئالی، محمد بن علی بن ابراهیم ابن ابی جمهور الأحسائی، ج۲.
- صدوق، عیون اخبارالرضا (ع)، بیتا، بی جا.
- قواعد الأحکام، العلامة الحلی، ج۱.
- لسان العرب، ابن منظور، ج۱.
- مستند الشیعة، المحقق أحمد بن محمد مهدی النراقی، ج۶.