خُطْبه کلمه‌ای عربی و در اصطلاح، به معنای سخنرانی یا کلام مخصوصِ مشتمل بر ستایش خداوند و صلوات بر پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت (ع) است.
بنابر آنچه در منابع حدیثی و تاریخی آمده است، پیامبر اکرم (ص) و دیگر ائمه معصومین (ع) به مناسبت‌های مختلف، در اجتماع مردم خطبه می‌خواندند. در فقه نیز در باب‌های صلاة، حج و نکاح از خطبه سخن رفته است.
معنای خطبه
خطبه کلام مخصوصِ مشتمل بر ستایش خداوند و صلوات بر محمّد و آل محمّد است. بنابر آنچه در منابع حدیثی و تاریخی آمده است، پیامبر اکرم (ص) و دیگر معصومان (ع) به مناسبت‌های مختلف در اجتماع مردم خطبه می‌خواندند.
معانی دیگر
البته برای خطبه معانی دیگری نیز وجود دارد. یکی از آن معانی چنین است:
- خطابه یا خطبه یا وعظ، سخنی است برای تحریک مردم به انجام یا ترک عملی از طریق تحریک عواطف و اقناع آن‌ها. در واقع در خطابه پیش از آن که‌اندیشه و فکر افراد مورد خطاب باشد، احساسات و عواطف آن‌ها را مخاطب قرار می‌دهند. آیین سخنوری را خطابت می‌گویند.[۱]
خطابه با تعریف فوق، یکی از صنعت‌های پنج‌گانه در علم منطق است و با تعریف و کاربردی نزدیک به آن در ادبیات، از شیوه‌های بلاغت است.
خِطبه به کسر خاء و سکون طاء، به معنای خواستگاری از زن و التماس نکاح است. یکی از مصادیق واژه خِطبه در روایات حدیث نبوی «لا یخطب أحدکم علی خطبة أخیه» است.[۲] و غرض آن است که پس از مراسم خواستگاری و توافق زوجین و تعیین صداق و تراضی طرفین، شخص دیگری از آن زن خواستگاری ننماید.[۳] خِطْبَه (به کسر خاء و سکون طاء) بر دو قسم است:
- تصریح، یعنی کلامی که جز اراده تزویج احتمالی دیگر ندارد.
- تعریض، یعنی به کنایه خواستگاری نمودن.[۴]
خطبه، پیامبر و اهلبیت
در زندگانی پیامبر (ص) و اهلبیت در موارد متعددی استفاده از خطبه به چشم می‌خورد که آنان به تناسب موقعیت‌ها و شرایط خاص زمان و مکان خطبه‌هایی را ایراد کرده‌اند و گاه برخی از آن خطبه‌ها به نام خاصی مشهور شده‌اند. به عنوان نمونه: خطبه شعبانیه پیامبر (ص)، خطبه حضرت در منی،[۵] خطبه‌های نهج البلاغه مانند: خطبه قاصعه، خطبه شقشقیه، خطبه همام، خطبه اشباح، خطبه فدکیه حضرت فاطمه (س) خطبه حضرت زینب، خطبه حضرت زینب در کوفه، خطبه امام سجاد، خطبه توحیدیه امام رضا (ع)[۶]
موارد ایراد خطبه
مهم‌ترین مواردی که خواندن خطبه به نحو واجب یا مستحب در فقه مطرح است، عبارت است از:
نماز جمعه
خواندن دو خطبه قبل از نماز جمعه که به جای دو رکعت از نماز ظهرِ جمعه محسوب می‌شود، شرط صحت نماز جمعه است.[۷] خطبه‌های نماز جمعه باید مشتمل بر حمد و ثنای خدای متعال و صلوات بر محمّد و آل محمّد علیهم السّلام و موعظه باشد. هرچند برخی، صلوات را در خطبه اوّل و موعظه را در خطبه دوم واجب ندانسته‌اند.[۸] بنابر مشهور، قرائت سوره‌های کوتاه در هر دو خطبه واجب است.[۹] برخی، تلاوت یک آیه که به حسب معنا تمام باشد و به آیه قبل و بعدش بستگی نداشته باشد، را نیز مجزی دانسته‌اند.[۱۰]
نماز عیدین
نماز عید فطر و عید قربان در صورتی که به جماعت خوانده شود، دارای خطبه است که امام پس از نماز آن را می‌خواند و بهتر است از خطبه‌های مأثور باشد. در وجوب یا استحباب خطبه - در فرض وجوب نماز- اختلاف است.[۱۱]
نماز باران
خطبه نماز باران پس از نماز خوانده می‌شود، اما در اینکه قبل از ذکرهای وارد شده خوانده می‌شود یا بعد از آن، اختلاف است.[۱۲] برخی، خواندن آن را قبل و بعد از نماز جایز دانسته‌اند.[۱۳] در اینکه در نماز باران، یک خطبه مستحب است یا دو خطبه، اختلاف است.[۱۴]
در نماز باران خواندن خطبه‌های مأثور افضل است. در غیر این صورت، خطبه‌ای خوانده می‌شود که مشتمل بر حمد و ستایش خداوند و دعا و تضرع به درگاه الهی، جهت آمدن باران باشد.[۱۵] برخی، خطبه نماز باران را صِرف دعاو تضرّع دانسته و ایراد خطبه بدین گونه یا به نحو مشهور را مُجزی (کافی) دانسته‌اند.[۱۶]
موسم حج
مستحب است امام (امیر الحاج) در موسم حج، به ویژه ۷ ذی‌الحجه، ۹ ذی‌الحجه، (روز عرفه) و روز قربانی در منا، همچنین روز نَفْر اوّل (دومین روز از ایام تشریق) در اجتماع حاجیان خطبه بخواند و آنان را با وظایف خود و مناسک حج آشنا کند.[۱۷]
هنگام خواستگاری و عقد
خواندن خطبه قبل از عقد نکاح مستحب است. در خطبه عقد کیفیت خاصی شرط نیست، اما بهتر است پس از حمد و ستایش خداوند متعال، شهادتین و درود بر پیامبر(ص) و خاندان پاک آن حضرت، به تقوی توصیه و برای زوجین دعا شود. افضل در خطبه عقد، خواندن خطبه‌های مأثور از ائمّه (ع) است. همچنین بنابر تصریح برخی، خواندن خطبه قبل از خواستگاری و برای ولیِّ دختر هنگام پاسخ مثبت دادن به خواستگار مستحب است. در این خطبه صِرف حمد خداوند متعال و صلوات بر محمّد و آل محمّد کفایت می‌کند.[۱۸]
منابع برای مطالعه بیشتر
- جابری عربلو، محسن، فرهنگ اصطلاحات فقه فارسی.
پانویس
- ↑ روح‌الله عالمی، منطق، ص.
- ↑ ابن ابی جمهور، عوالی اللئالی،۱۴۰۳ق، ۱۹۸۳م، ج۲، ص۲۷۴
- ↑ لسان العرب، ج۱، واژه «خطب» ص۳۶۰.
- ↑ علامه حلی، تذکرة الفقها، ۱۳۸۸ق، ج۲، ص۵۶۹.
- ↑ https://motaghin.com/fa_booksPage_4533.aspx?gid=4451
- ↑ https://fa.al-shia.org/خطبه-توحیدیه-امام-رضاعلیه-السلام/؛ صدوق، عیون اخبارالرضا، ج۲، ص۱۳۵.
- ↑ جواهر الکلام ج۱۱، ص۲۰۷.
- ↑ جواهر الکلام ج۱۱، ص۲۰۸–۲۱۴؛ مستند الشیعة ج۶، ص۶۵–۶۷.
- ↑ جواهر الکلام ج۱۱، ص۲۱۱.
- ↑ جواهر الکلام ج۱۱، ص۲۱۴.
- ↑ الحدائق الناضرة ج۱۰، ص۲۱۰–۲۱۱؛ جواهر الکلام ج۱۱، ص۳۳۶–۳۳۹.
- ↑ خمینی، تحریر الأحکام، ۱۳۶۸ش، ج۱، ص۲۳۲.
- ↑ تذکرة الفقهاء ج۴، ص۲۱۴.
- ↑ حلی، تذکرة الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۲۱۵؛ خمینی، ۱۳۶۸ش، تحریر الوسیلة ج۱، ص۲۳۲.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۲، ص۱۴۸.
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضرة، ناشر: مؤسسة النشر الاسلامی، ج۱۰، ص۴۹۱؛ نجفی، جواهر الکلام ۱۳۶۲ش، ج۱۲، ص۱۵۰.
- ↑ قواعد الأحکام ج۱، ص۴۳۶؛ المبسوط ج۱، ص۳۶۵.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۹، ص۴۰–۴۱؛ یزدی طباطبایی، العروة الوثقی، ۱۴۲۰ق، ج۵، ص۴۷۸.
منابع
- الحدائق الناضرة، الشیخ یوسف البحرانی (صاحب الحدائق)، ج۱۰.
- العروة الوثقی، السید محمد کاظم الطباطبائی الیزدی، تحقیق: مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۰ق، بی جا.
- المبسوط، الشیخ الطوسی، ج۱.
- تحریر الأحکام، العلامة الحلی، ج۱.
- تحریر الوسیلة، السید روح‌الله الخمینی، ج ۱.
- تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۲ و ۴.
- جواهر الکلام، محمد حسن النجفی الجواهری، ج۱۱، ۱۲ و ۲۹.
- دانشنامه فرهنگ فقه فارسی، مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، ج۳.
- روح‌الله عالمی. منطق. چاپ دوم. تهران: شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی، ۱۳۸۹.
- عوالی اللئالی، محمد بن علی بن ابراهیم ابن ابی جمهور الأحسائی، ج۲.
- صدوق، عیون اخبارالرضا (ع)، بیتا، بی جا.
- قواعد الأحکام، العلامة الحلی، ج۱.
- لسان العرب، ابن منظور، ج۱.
- مستند الشیعة، المحقق أحمد بن محمد مهدی النراقی، ج۶.