نَجَف یا نجف اشرف از شهرهای زیارتی شیعیان در عراق که حرم امام علی(ع) در آن قرار دارد. این شهر پیش از اسلام محل سکونت بوده است؛ اما با ساخته شدن قبه و بارگاه بر مقبره امام علی(ع) در قرن دوم قمری، تبدیل به یک شهر پر رونق شد و بسیاری از شیعیان به این شهر مهاجرت کردند. برخی از پادشاهان از جمله عضدالدوله دیلمی، شاه اسماعیل و شاه طهماسب اول و برخی پادشاهان قاجار در عمران و آبادنی نجف نقش داشته‌اند.
  نجف نجف (عراق)
| |
|---|---|
 | |
| اطلاعات کلی | |
| مختصات جغرافیایی | ۳۲°۰۱′۳۹″شمالی ۴۴°۱۹′۵۹″شرقی / ۳۲٫۰۲۷۳۷۶°شمالی ۴۴٫۳۳۳۱۱۶۵°شرقی |
| کشور | عراق |
| استان | نجف |
| جمعیت کل | ۷۹۱٬۰۰۰ نفر |
| نام محلی | نجف اشرف |
| زبان | عربی |
| ادیان | اسلام |
| مذهب | شیعه |
| اطلاعات تاریخی | |
| قدمت | پیش از اسلام |
| پیشینه اسلام | صدر اسلام |
| پیشینه تشیع | هم‌زمان با برپایی حرم امام علی (ع) |
| اماکن | |
| زیارتگاه | حرم امام علی (ع)، مقبره حضرت هود، مقبره حضرت صالح |
| قبرستان‌ها | قبرستان وادی السلام |
| حوزه علمیه | حوزه علمیه نجف |
| مساجد | مسجد شیخ انصاری، مسجد حنانه، مسجد خضراء |
| مؤسسات | کتابخانه حیدریه، چاپخانه مرتضویه، مدرسه آخوند خراسانی |
حوزه علمیه این شهر، از قدیمی‌ترین حوزه‌های علمیه است که طبق نقل‌های تاریخی، در قرن پنجم قمری به دست شیخ طوسی بنا نهاده شده است. عالمان و فقیهان فراوانی در این حوزه تحصیل کرده‌اند، از جمله شیخ مرتضی انصاری، محمدکاظم خراسانی، سید محمدکاظم طباطبایی یزدی، سید محسن طباطبائی حکیم، سید ابوالقاسم خویی و سید علی سیستانی.
مسجد شیخ انصاری، مسجد حنانه و مسجد خضراء از مساجد معروف نجف هستند. در شهر نجف کتابخانه‌ها و چاپخانه‌های مختلفی نیز وجود دارد از جمله کتابخانه و چاپخانه حیدریه، کتابخانه بحرالعلوم و چاپخانه مرتضویه.
بر طبق آمار سال ۲۰۱۷م، جمعیت این شهر حدود ۸۰۰ هزار نفر شمارش شده که تقریبا همگی مسلمان و شیعه هستند.
موقعیت جغرافیایی
نجف از شهرهای زیارتی کشور عراق است.[۱] شهر نجف، مرکز استان نجف و در فاصله ۱۶۱ کیلومتری جنوب غربی بغداد، پایتخت عراق و ۸۰ کیلومتری کربلا قرار دارد.[۱] قبل از تاسیس استان نجف در سال ۱۹۷۶م، شهر نجف از شهرستان‌های استان کربلا بود.[۲]
نجف، به لحاظ موقعیت جغرافیایی، مرز بین کوفه و صحرا است. نجف همواره در تامین آب در مضیقه بوده، با این حال در قرن هفتم از آب آن ۲۰ هزار نخل آبیاری می‌شده است.[۳] رود فرات و دریای نجف از منابع آب نجف هستند.[۴] دریای نجف که در واقع یک باتلاق است، در غرب و جنوب نجف قرار دارد.[۵]
_%D8%AF%D8%B1_%DA%A9%D8%A7%D8%B8%D9%85%DB%8C%D9%86.jpg)
.jpg)
نام‌گذاری
به گفته ابن منظور، واژه «نجف» به معنای مکانی مرتفع و مستطیل‌شکل است که آب در اطراف آن جمع می‌شود ولی از سطح آن بالا نمی‌رود.[۶] شیخ صدوق با تکیه بر روایتی از امام صادق(ع)، واژه نجف را برگرفته از کلمه «نی جَفّ» به معنای «دریای نی خشک شد»، می‌داند که به مرور زمان تبدیل به نجف شده است.[۷]
از نجف همراه با صفت اشرف یاد می‌شود. به اعتقاد نویسنده کتاب «الحوزة العلمیة فی النجف الأشرف» این امر به خاطر این است که امام علی(ع)، یکی از اشرف مخلوقات، در این شهر دفن شده است.[۸]
جایگاه
نویسنده کتاب «ماضی النجف و حاضرها» احادیثی در فضیلت شهر نجف بیان کرده است.[۹] بر پایه روایتی که از امام علی(ع) نقل شده، اولین مکانی که خدا در آن پرستش شد، ظَهر الکوفه (پشت کوفه) بود.[۹] همچنین آل محبوبه، روایتی از امام صادق(ع) می‌آورد که در آن از برتری نجف نسبت به سایر شهرها سخن گفته است.[۹] در این روایات، اسمی از «نجف» نیست؛ بلکه به «ظَهْرُ الْکوفه» به معنای پشت کوفه تعبیر شده است.[۹] طبق نقل‌های تاریخی منظور از «ظهر الکوفه» همان نجف است.[۱۰]
تاریخچه
طبق نقل‌های تاریخی و احادیث، شهر نجف دارای قدمتی کهن و دربردانده شخصیت‌ها و افراد معروف است.[۱۱] این شهر قبل از اسلام نیز مسکونی بوده است؛ اما بعد از دفن امام علی(ع) و سپس ساختن بارگاه بر قبر ایشان، توسعه یافت.
قبل از اسلام
پیش از اسلام دو نجف وجود داشت، یکی نجف کوفه و دیگری نجف حیره؛[۱۲] نجف امروزی همان نجف کوفه است که جزئی از نجف قدیمی است و شامل شهرها و روستاهای مختلفی از جمله حیره می‌شود.[۱۳]
قبل از فتوحات اسلامی، صومعه‌های فروانی از مسیحیان در نجف قرار داشت[۱۴] و هنگام فتح آن توسط مسلمانان، منطقه‌ای عرب‌نشین،[۱۵] با باغ‌ها، نخلستان‌ها و رودهای فراوان بود. البته نجف فتح شده توسط مسلمانان با نجفی که علی(ع) در آن دفن شد متفاوت بود.[۱۶]
بعد از دفن امام علی(ع)
امام علی(ع) در منطقه‌ای به نام ثَوِیّه [۱۷] [یادداشت ۱] در نزدیکی نجف دفن شد. ثویه بعدها کاربرد خود را از دست داد و نام نجف را به خود گرفت. برخی از منابع تاریخی مانند «البلدان»، «تاریخ الامم و الملوک» و «الکامل فی التاریخ» این نظریه را تأیید کرده‌اند.[۱۸]
محل دفن امام علی(ع) به مدت ۹۰ سال مخفی بود و تنها عده خاصی از یاران و اصحاب ائمه نسبت به آن آگاهی داشتند تا اینکه در سال ۱۳۵ق، امام صادق(ع)، محل دفن امام علی(ع) را آشکار کرد[۱۹] و نجف محلی برای زیارت دوست‌داران اهل بیت(ع) شد.[۲۰]
بعد از برپایی حرم امام علی(ع)
در سال ۱۷۰ق هارون عباسی دستور ساخت مرقد امام علی را صادر کرد و به سبب رفع برخی موانع، شیعیان در آن دوره نسبت به زیارت مرقد امام علی اهتمام بیشتری داشتند.[۲۱] پس از آن، ساخت و ساز در اطراف مرقد امام علی آغاز شد و تعدادی از شیعیان در آن ناحیه ساکن شدند، سپس شهر گسترش یافت و سکونت شیعیان در آن ادامه داشت تا جایی که در قرن چهارم هجری قمری، علاوه بر سایر شیعیان، ۱۹۰۰ نفر از سادات علوی در این شهر ساکن شده بودند.[۲۲]
در سال ۳۷۰ق عضدالدوله دیلمی تعدادی از مهندسان و معماران را در نجف گردآورد و از آنان خواست تا شهری جدید تأسیس کنند.[۲۳] عضدالدوله، با پرداخت پول و به کارگرفتن کارگران در این زمینه به آنان یاری رساند.[۲۳] پس از اینکه شهرسازی توسط مهندسان و معماران به پایان رسید، عضدالدوله با برپایی جشنی بزرگ، شهر جدید نجف را افتتاح کرد.[۲۳] پس از آن عالمانی را در آن شهر ساکن کرد و خادمانی را برای حرم امام علی تعیین نمود. همچنین تعدادی از اطباء را در این شهر به کار گرفت و برای آنان حقوق ماهیانه تعیین کرد.[۲۳]
شیخ طوسی در اواسط قرن پنجم قمری بغداد را ترک و به نجف هجرت کرد. پس از هجرت شیخ طوسی به نجف، این شهر به مرکز علمی برای فقیهان شیعه تبدیل شد؛ اگر چه قبل از شیخ طوسی نیز تعدای از عالمان شیعه، زندگی در نجف را انتخاب می‌کردند.[۲۴]
نجف در قرن هفتم و هشتم (دوره حکومت حاکمان شیعه ایلخانان و جلایریان)، پیشرفت قابل ملاحظه‌ای از لحاظ عمران، آبادانی و علم داشت و جمعیت زیادی را پذیرا بود؛ چرا که این حکومت‌ها هزینه‌های فراوان در جهت گسترش مدارس شیعی و مساجد در این شهر صرف کردند.[۲۵]
در عصر صفوی، شاه اسماعیل و شاه طهماسب، برای حل مشکل آب شهر نجف، نهرهایی حفر کردند و آب فرات را به شهر منتقل ساختند.[۲۶] نهرشاه، که توسط شاه اسماعیل حفر شد، از یادگارهای آن دوران است.[۲۷] در آن دوران سلطان سلیمان قانونی، از پادشاهان سُنّی مذهب عثمانی، به خاطر رقابت با پادشاهان شیعی صفوی، در آبادانی نجف تلاش فراوانی کرد.[۲۸] در عصر قاجار و در سال ۱۲۱۷ق، برای پیشگیری از حملات وهابیان، دیواری محکم پیرامون شهر ساخته شد. این دیوار تا سال ۱۳۸۵ق وجود داشت.[۲۹]
مراکز علمی
شهر نجف دربردارنده تعداد زیاد از مدارس دینی، کتابخانه‌ها و چاپخانه‌ها است:
مدارس علوم دینی
در نجف مدارس علوم دینی فراوان وجود دارد. تعداد طلاب علوم دینی این شهر در دوره‌های مختلف، از هزار نفر تا ده هزار نفر متغیر است.[۳۰] نویسنده کتاب «مع علماء النجف» از ۴۱ مدرسه دینی در نجف نام برده است.[۳۱] قدیمی‌ترین مدرسه علمیه نجف، مدرسه المرتضویة است.[۳۲] مدرسه الصحن الکبری، در حرم امام علی(ع) واقع است. این مدرسه به دستور شاه صفی بنا نهاده شد.[۳۳] از دیگر مدارس علمیه نجف، مدرسه غرویه است. این مدرسه نیز به دستور شاه عباس اول ساخته شده است.[۳۴] دیگر مدارس علمیه نجف عبارت است از:[۳۵]
- مدرسه السلیمیة
- مدرسه صدر
- مدرسه خلیلی
- مدرسه آخوند خراسانی
- مدرسه امام حکیم
- مدرسه السید الخوئی
- مدرسه المعتمد (کاشف الغطا)
- مدرسه ایروانی
- مدرسه سید کاظم یزدی
- مدرسه هندی
- مدرسه بروجردی
- مدرسه شربیانی
کتابخانه‌ها
نجف به دلیل وجود مدارس دینی، دانشگاه‌ها و عالمان، کتابخانه‌های زیاد دارد. کتابخانه الروضة الحیدریه یکی از قدیمی‌ترین کتابخانه‌های نجف است که تاریخ دقیق تأسیس آن مشخص نیست؛ اما شواهد نشان می‌دهد تأسیس این کتابخانه، مربوط به قرن چهارم و دوره آل‌بویه باز می‌گردد.[۳۶] از دیگر کتابخانه‌های شهر نجف، کتابخانه عمومی امام امیرالمؤمنین را می‌توان نام برد. این کتابخانه در سال ۱۳۷۳ق توسط عبدالحسین امینی نویسنده کتاب الغدیر در محله الحویش نجف تأسیس شد.[۳۷] امینی این کتابخانه را وقف آستان قدس رضوی کرده است.[۳۸] کتابخانه عمومی آیت‌الله سید محسن حکیم از دیگر مراکر علمی و فرهنگی در نجف است که در سال ۱۳۷۷ق به دست سید محسن حکیم از مراجع تقلید شیعه کنار مسجد هندی تأسیس شد.[۳۹] برخی دیگر از کتابخانه‌های نجف عبارت است از:[۴۰]
- کتابخانه بحرالعلوم
- کتابخانه شیخ جعفر
- کتابخانه طریحی
- کتابخانه نظام الدوله
- کتابخانه نوری
- کتابخانه کاشف الغطا
- کتابخانه خوانساری
- کتابخانه قزوینی
- کتابخانه عمومی نجف
چاپخانه‌ها
در دهه سوم قرن ۱۴ق، چاپخانه‌های مختلفی جهت چاپ کتاب، مجلات و روزنامه‌ها تاسیس شد. برخی از آنان عبارت است از:[۴۱]
- چاپخانه حبل المتین
- چاپخانه علویه
- چاپخانه حیدریه
- چاپخانه مرتضویه
- چاپخانه علمیه
حوزه علمیه نجف
حوزه علمیه نجف توسط شیخ طوسی و با مهاجرت وی از بغداد به نجف در سال ۴۸۸ق بنا نهاده شد. شیخ طوسی پس از درگیری‌های قومی-مذهبی در بغداد و به آتش کشیده شدن کتابخانه و کرسی تدریسش، بغداد را ترک کرد و عازم نجف شد.[۴۲]
حوزه نجف در طی تاریخ شاهد فراز و فرودهای فروانی بوده است. از جمله در طی قرن‌های هشتم تا دهم قمری مرکزیت علمی خود را از دست داد و حله به مرکز علمی عالمان شیعه تبدیل شد. پس از آن در زمان مقدس اردبیلی دوباره حوزه علمیه نجف تبدیل به مرکز علمی شیعه شد.[۴۳]
از بزرگان حوزه علمیه نجف می‌توان به شیخ محمدحسن نجفی معروف به صاحب جواهر، سید محسن حکیم، حسین حلی،[۴۴] محمدحسین غروی نائینی، سید ابوالحسن اصفهانی، سید ابوالقاسم خوئی،[۴۵] سید علی سیستانی و سید محمدباقر صدر اشاره کرد.[۴۶]
آثار و ابنیه
در نجف مقبره‌ها، مقام‌ها، مساجد و آثار تاریخی زیاد وجود دارد. معروف‌ترین آنها حرم امام علی(ع) و قبرستان وادی السلام است.
مقام‌ها و مقبره‌ها
مقبره تعدادی از پیامبران از جمله حضرت هود، حضرت صالح، حضرت نوح و حضرت آدم در قبرستان وادی السلام نجف قرار دارد.[۴۷] همچنین مقام امام زین العابدین(ع)، مقام امام مهدی(عج)، مقام رقیه دختر امام حسن مجتبی(ع) و مقام محمد حنفیه در این قبرستان است.[۴۸]
مساجد
نجف مساجد زیاد دارد. مسجد شیخ انصاری در جنوب حرم امام علی(ع) در محله حویش با همت شیخ مرتضی انصاری تأسیس شد.[۴۹] مسجد هندی دیگر مسجدی است که در کنار کتابخانه آیت‌الله حکیم قرار دارد.[۵۰] تأسیس اولیه این مسجد، به اوایل قرن سیزدهم قمری می‌رسد و در طول تاریخ محل تدریس علوم دینی بوده است.[۵۱] تعدادی دیگر از معروف‌ترین مساجد نجف عبارت است از:[۵۲]
- مسجد بیت الامیر
- مسجد جواهری
- مسجد حنانه
- مسجد خضراء
- مسجد امام زین‌العابدین
- مسجد طریحی
- مسجد شیخ طوسی
- مسجد عمران بن شاهین
حرم امام علی
حرم امام علی(ع)، محل دفن امیرالمؤمنین(ع) در نجف است. پس از اینکه در سال ۱۳۵ق برای نخستین بار محل دفن علی(ع) را نمایان شد.[۵۳] بناهای مختلفی بر روی این قبر در زمان‌های مختلف ساخته شد. عضدالدوله دیلمی[۵۴]و شاه صفی[۵۵]از جمله افرادی بودند که بناهای باشکوهی برای آرامگاه علی(ع) بنا کردند.
حرم امام علی(ع) در عصر کنونی تبدیل به بنای بزرگی شده که شامل چهار در، پنج ایوان، یک صحن بزرگ، یک روضه و ضریح است. بنای حرم بعد از سقوط صدام در عراق، رو به پیشرفت است. در سال‌های اخیر، صحنی به نام صحن حضرت فاطمه(س) در قسمت غربی حرم، در دست ساخت است که فضای کلی حرم را تا ۱۴۰ هزار متر مربع گسترش می‌دهد.
قبرستان وادی السلام
قبرستان وادی السلام در شمال شهر نجف واقع است و تا شرق این شهر گسترش دارد.[۵۶] در روایتی از امام علی(ع) نقل شده است: «هیچ مؤمنی در هیچ بخشی از زمین نمی‌میرد مگر آنکه به روح او گفته می‌شود که به وادی السلام ملحق شود؛ چرا که وادی السلام قطعه‌ای از بهشت است.»[۵۷] به سبب روایاتی که درباره فضیلت دفن اموات در این قبرستان نقل شده، بسیاری از شیعیان، مردگان خود را در این شهر دفن کرده‌اند.[۵۸] و گفته شده دفن اموات در این قبرستان، از زمان امام علی(ع) آغاز شده است.[۵۹]طبق نقل کتاب «موسوعة النجف»، در این قبرستان به طور میانگن سالانه بین پانزده تا بیست هزار نفر دفن می‌شوند.[۶۰]
جمعیت
بر طبق آمار سال ۲۰۱۷م، جمعیت استان نجف یک و نیم میلیون نفر بود که در این میان، حدود ۸۰۰ هزار نفر ساکن شهر نجف بوده‌اند.[۶۱] به خاطر وجود حرم امام علی(ع) در این شهر، تقریباً تمام جمعیت نجف مسلمان و شیعه هستند.[۶۲] بعضی از ساکنان نجف منسوب به طایفه‌های بادیه‌نشین حجاز و بعضی دیگر منسوب به عشیره‌های عراقی هستند.[۶۳]
بر طبق آمار، روزانه ۵۰ هزار نفر زائر در روزهای معمولی از نجف بازدید می‌کنند که این آمار در مناسبت‌های خاص تا یک میلیون و پانصد هزار نفر افزایش می‌یابد.[۶۴] مهاجران بسیار از نقاط مختلف جهان به نجف مهاجرت می‌کنند.[۶۵]از آنجا که امروزه نجف به عنوان یک شهر مذهبی شناخته می‌شود، این شهر فاقد سالن تئاتر و سینما است.[۶۶]
محله‌های قدیمی
مشهورترین محله‌های نجف عبارتند از: المشراق، العمارة، البراق و الحویش.[۶۷]
- محله المِشْراق: این محله، قدیمی‌ترین محله مسکونی نجف است. خانه شیخ طوسی در این محله قرار داشت. به خاطر سکونت بسیاری از طلاب و روحانیون در این محله، نام قدیمی‌اش«حی العلماء» بود.[۶۸]
- محله العمارة: در این محله خانه‌ها و مقبره‌های بسیاری از خاندان‌های عالمان شیعه قرار دارد، مانند خاندان کاشف‌الغطاء، خاندان شیخ راضی و خاندان قزوینی.[۶۹] محله العمارة در سمت غرب حرم امام علی قرار دارد.[۶۸]
- محله البُراق: این محله در ضلع جنوب و جنوب شرقی حرم امام علی واقع است.[۶۸]
- محله الحُوَیش: این محله نسبت به سه محله دیگر، جدیدتر و از حرم امام علی دورتر است.[۶۹] این محله در ضلع جنوب و جنوب غربی حرم واقع است.[۶۸]
گالری تصاویر
-
-
-
تصویری از قبرستان وادی‌السلام
-
تصویری از حلقه مباحثه طلاب حوزه علمیه نجف در مسجد هندی
-
نمای داخلی مسجد هندی
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ شرقی، النجف الاشرف، ۲۰۰۶م، ص۱۴ و ۱۵.
- ↑ دجیلی، موسوعة النجف، ۱۹۹۳م، ج۱، ص۱۰۵.
- ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۵، ص۲۷۱.
- ↑ احمدیان شالچی، «جغرافیای تاریخی نجف اشرف»، ص۹۸.
- ↑ احمدیان شالچی، «جغرافیای تاریخی نجف اشرف»، ص۹۶.
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ذیل واژه «نجف».
- ↑ شیخ صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۳۱.
- ↑ غروی، الحوزة العلمیة، ۱۴۱۴ق، ص۱۳.
- ↑ ۹٫۰ ۹٫۱ ۹٫۲ ۹٫۳ آل محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ۱۹۸۶م، ج۱، ص۱۲-۱۵.
- ↑ تمیمی، مشهد الامام، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۵۹.
- ↑ غروی، مع علماء النجف، ۱۹۹۸م، ج۱، ص۱۳.
- ↑ آل محبوبه، ماضی نجف و حاضرها، ۱۹۸۶م، ج۱، ص۵.
- ↑ خلیلی، موسوعة العتبات المقدسة، ۱۹۸۷م، ج۱، ص۲۷.
- ↑ خلیلی، موسوعة العتبات المقدسه،۱۴۰۷ق، ۱۹۸۷م، ج۶، ص۲۷-۳۷.
- ↑ آل محبوبة، ماضی النجف و حاضرها، ۱۹۸۶م، ج۱، ص۱۷.
- ↑ آل محبوبة، ماضی النجف و حاضرها، ۱۹۸۶م، ج۱، ص۶ و ۱۹.
- ↑ أبو عبيد البكري، معجم ما استعجم من اسماء البلاد والمواضع، ج۱، ص۳۵۰.
- ↑ غروی، مع علماء النجف، ۱۹۹۸م، ج۱، ۱۴.
- ↑ حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ش، ج۲، ص۳۱.
- ↑ غروی، مع علماء النجف، ۱۹۹۸م، ج۱، ص۱۶.
- ↑ غروی، مع علماء النجف، ج۱، ص۱۷.
- ↑ آل محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ۱۹۸۶م، ج۱، ص۲۱.
- ↑ ۲۳٫۰ ۲۳٫۱ ۲۳٫۲ ۲۳٫۳ دجیلی، موسوعة النجف الاشرف، ۱۹۹۳م، ج۱، ص۱۴.
- ↑ جمال الدین، ملامح فی السیرة، ۲۰۰۳م، ص۱۲.
- ↑ آل محبوبة، ماضی النجف و حاضرها، ۱۹۸۶م، ج۱، ص۲۲.
- ↑ کاظمی دلیگانی، «اقدامات عمرانی شاهان صفوی»، ص
- ↑ کلیدار، تاریخ کربلا و حائر حسینی، ۱۳۸۹ش، ص۳۴۲.
- ↑ آل محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ۱۹۸۶م، ج۱، ص۲۸-۲۹.
- ↑ حسینی جلالی، مزارات اهل البیت(ع)، ۱۴۱۵ق، ص۴۸.
- ↑ خلیلی، موسوعه العتبات، ۱۹۸۷م، ۷، ص۱۹۱ و ۱۹۲.
- ↑ غروی، مع علماء النجف، ۱۹۹۸م، ج۱، ص۳۹-۵۳.
- ↑ غروی، مع علماء النجف، ۱۹۹۸م، ج۱، ص۳۹.
- ↑ غروی، مع علماء النجف، ۱۹۹۸م، ج۱، ص۴۱.
- ↑ غروی، مع علماء النجف، ۱۹۹۸م، ج۱، ص۴۲.
- ↑ غروی، مع علماء النجف، ۱۹۹۸م، ج۱، ص۳۹-۵۳.
- ↑ علوی، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، ۱۳۸۹ش، ص۱۴۹.
- ↑ حکیمی، حماسه غدیر، ۱۳۸۶ش، ص۳۰۶-۳۰۷.
- ↑ حکیمی، حماسه غدیر، ۱۳۸۶ش، ص۳۱۹.
- ↑ «آشنایی با کتابخانه آیت‌الله حکیم»، ص۳۲.
- ↑ آل محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ۱۹۸۶م، ج۱، ص۱۴۷-۱۷۳.
- ↑ آل محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ۱۹۸۶م، ج۱، ص۱۷۴-۱۷۶.
- ↑ غروی، مع علماء النجف، ۱۹۹۸م، ج۱، ص۳۰.
- ↑ خلیلی، موسوعة العتبات، ۱۹۸۷م، ج۷، ص۵۷.
- ↑ اعلام حوزة النجف الاشرف
- ↑ تاریخ حوزة النجف الاشرف
- ↑ شخصیة السید السیستانی وسیرته السیاسیة
- ↑ آل محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ۱۹۸۶م، ج۱، ص۹۶.
- ↑ دجیلی، موسوعة النجف، ۱۹۹۳م، ج۱، ص۴۲۰.
- ↑ «خانه آباد شیخ انصاری(ره) در نجف».
- ↑ قمی، اماکن زیارتی و سیاحتی عراق، ۱۳۷۷ش، ص۳۱.
- ↑ تصاویر کمتر دیده شده از مسجد هندی در نجف اشرف.
- ↑ خلیلی، موسوعة العتبات، ۱۹۸۷م، ج۶، ص۱۹۰.
- ↑ حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ش، ج۲، ص۳۱.
- ↑ آل محبوبه، ماضی النجف وحاضرها، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۴۳-۴۵.
- ↑ آل محبوبه، ماضی النجف وحاضرها، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۴۸.
- ↑ دجیلی، موسوعة النجف، ۱۹۹۳م، ج۱، ص۴۰۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۶۵ش، ج۳، ص۲۴۳.
- ↑ آل محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ۱۹۸۶م، ج۱، ص۲۳۴.
- ↑ آل محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ۱۹۸۶م، ج۱، ص۲۳۴.
- ↑ دجیلی، موسوعة النجف، ۱۹۹۳م، ج۱، ص۴۷۷.
- ↑ بالانفوجراف تقدیرات سکان محافظة النجف الاشرف حسب المناطق السکانیة لعام۲۰۱۷
- ↑ المعرفة: النجف
- ↑ آل محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ۱۹۸۶م، ج۱، ص۴۰۰.
- ↑ قریشی، «دراسة مقومات الجذب السیاحی»، ص۲۴۰.
- ↑ ایرانی، الشعراء العراقیون، ۱۳۹۲ش، ص۲۰۵.
- ↑ جمال الدین، ملامح فی السیره، ۲۰۰۳م، ص۱۷.
- ↑ آل محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ۱۹۸۶م، ج۱، ۳۹۹.
- ↑ ۶۸٫۰ ۶۸٫۱ ۶۸٫۲ ۶۸٫۳ شافعی، «الأطراف الاربعة فی النجف الأشرف».
- ↑ ۶۹٫۰ ۶۹٫۱ آل محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ۱۹۸۶م، ج۱، ص۲۳.
یادداشت
منابع
- «تصاویر کمتر دیده شده از مسجد هندی در نجف اشرف»، خبرگزاری حج، تاریخ بازدید: ۲۲ دی ۱۳۹۷.
- «خانه آباد شیخ انصاری(ره) در نجف»، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج مطلب: ۱۶ اسفند ۱۳۹۳، تاریخ بازدید: ۲۲ دی ۱۳۹۷.
- ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
- احمدیان شالچی، نسرین، «جغرافیای تاریخ نجف اشرف»، در مجله مشکوة، شماره ۶۸ و ۶۹، پاییز و زمستان ۱۳۷۹.
- ایرانی، میثم، الشعراء العراقیون الملتزمون فی المهجر، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۹۲ش.
- آل محبوبه، باقر، ماضی النجف و حاضرها، بیروت، دار الأضواء،چاپ اول، ۱۹۸۶م.
- تمیمی، محمد علی جعفر، مشهد الإمام و مدینة النجف، قم، منشورات الشریف الرضی، ۱۴۱۴ق.
- جمال الدین، مصطفی، ملامح فی السیرة و التجربة الذاتیة، قم، المکتبة الأدبیة المختصة، ۲۰۰۳م.
- جمال الدین، مصطفی، ملامح فی السیرة والتجربة الذاتیة، قم، المکتبة الأدبیة المختصة، ۲۰۰۳م.
- حسینی جلالی، محمدحسین، مزارات اهل البیت(ع) و تاریخها، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ سوم، ۱۴۱۵ق.
- حکیمی، محمدرضا، حماسه غدیر، قم، دلیل ما، ۱۳۸۶ش.
- خلیلی، جعفر، موسوعة العتبات المقدسة، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۹۸۷م.
- دجیلی، جعفر، موسوعة النجف الاشرف، بیروت،...، چاپ اول، ۱۹۹۳م.
- شرقی، طالب علی، النجف الاشرف، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۲۰۰۶م.
- شافعی، عبدالحسن، «الأطراف الأربعة فی النجف الأشرف»، در سایت الولایة، تاریخ بازدید: ۱۴ دی ۱۳۹۷، تاریخ درج مطلب: ۴ می۲۰۱۶.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، علل الشرایع، نجف، منشورات المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۵ق.
- علوی، سید احمد، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، قم، معروف، ۱۳۸۹ش.
- غروی، سید محمود، الحوزة العلمیة فی النجف الأشرف، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۱۴ق.
- غروی، محمد، مع علماء النجف، بیروت، دار الثقلین، ۱۹۹۸م.
- قریشی، زهیر عباس، «دراسة مقومات الجذب السیاحی الدینی الاسلامی فی مدینتی النجف الاشرف وکربلاء المقدسة»، در مجله الإدارة والاقتصاد، بغداد، دانشگاه المستنصریه، شماره ۷۱، ۲۰۰۸م.
- قمی، محمد رضا، اماکن زیارتی و سیاحتی عراق، تهران، نشر مشعر، ۱۳۷۷ش.
- کلیدار، عبدالجواد، تاریخ کربلا و حائر حسینی، ترجمه مسلم صاحبی، تهران، مشعر، ۱۳۸۹ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
- یاقوت حموی، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
پیوند به بیرون