- این مقاله درباره یکی از اعتقادات اسلام است، اگر به دنبال سوره‌ای با همین نام هستید، به مقاله سوره توحید مراجعه کنید.
توحید، بنیادی‌ترین اصل اعتقادی در اسلام، به معنای یکتا و بی‌مانند دانستن خداوند، و همچنین بی‌شریک بودن او در خلق جهان. نخستین جملات حضرت محمد(ص) در آغاز دعوت مردم به اسلام، حاوی شهادت بر یکتایی خدا و دوری از شرک بوده است. توحید همچنین در قرآن کریم و روایات معصومین، مورد توجه قرار گرفته و سوره توحید در همین موضوع است.
توحید در فرهنگ اسلامی در برابر شرک دانسته شده و متکلمان مسلمان، مراتبی برای آن برشمرده‌اند؛ این مراتب عبارتند از: توحید ذاتی به معنای اعتقاد به یگانگی ذات خدا، توحید صفاتی به معنای یکی بودن ذات الهی با صفات او، توحید افعالی به معنای آنکه خداوند نیازی به کمک و یاور ندارد، و نیز توحید عبادی به معنای آنکه جز خداوند کسی سزاوار پرستش نیست، چهار مرتبه در باور به توحید است که اولین مرتبه آن توحید ذاتی و بالاترین مرتبه، توحید افعالی است.
براهین و استدلال‌های متفاوتی برای اثبات توحید، در آیات قرآن کریم، احادیث معصومان و همچنین آثار فیلسوفان و متکلمان مسلمان وجود دارد. برهان تمانع، برهان بعثت انبیاء و برهان تعین، نمونه‌هایی از این دلایل هستند.
گروهی از اهل‌سنت از جمله ابن‌تیمیه، محمد بن عبدالوهاب و عبدالعزیز بن‌باز، اعتقاد به شفاعت، و توسل به پیامبران و اولیای الهی پس از مرگ آنان را از نشانه‌های شرک و عدم باور به توحید عبادی دانسته‌اند. شیعیان با اتکا به آیات قرآن کریم، این ادعا را نادرست می‌خوانند؛ با این استدلال که مسلمانان برخلاف بت‌پرستان، پیامبر را ربّ و زمامدار هستی نمی‌دانند و قصدشان از تکریم پیامبران و اولیای الهی، تقرب جستن به پروردگار از طریق آنهاست.
عالمان شیعه، در آثار فراوانی به توحید پرداخته‌اند؛ برخی از این کتاب‌ها به طور مستقل درباره توحید است و برخی دیگر، بخشی درباره توحید دارند. کتاب التوحید شیخ صدوق، گوهر مراد نوشته عبدالرزاق لاهیجی، الرسائل التوحیدیه علامه طباطبایی و توحید مرتضی مطهری، از این موارد است.
معناشناسی
توحید، به معنای یکتا دانستن خدا، اصلی‌ترین آموزه اعتقادی در اسلام است.[۱] به اعتقاد مسلمانان، خداوند یگانه خالق جهان است و شریک ندارد.[۲] توحید در احادیث نقل شده از پیامبر(ص) و امامان شیعه از جمله امام علی(ع) و امام صادق(ع)، به معنای شهادت دادن به مضمون «لا اله الّا اللّه وحدَه لاشریک له» و مشابه آن به کار رفته است.[۳]
واژه توحید برای اشاره به مباحث کلامی مرتبط با یگانگی خدا، صفات و افعال او هم به کار رفته است. امام صادق(ع) و امام رضا(ع) در پاسخ به سؤالاتی درباره معنای توحید، به برخی مباحث کلامی از جمله نفی صفات انسانی از خداوند اشاره کرده‌اند.[۴]
در سه رویکرد متفاوت کلامی، عرفانی و فلسفی، سه نگرش متفاوت به توحید وجود دارد؛ توحید کلامی مبتنی بر پذیرش یکی بودن خداوند است، توحید فلسفی به معنای ایمان برخاسته از باور عقلی به یکی بودن خداوند است و توحید عرفانی، مبتنی بر شهود و وصول به یگانگی خداوند.[۵] توحید در فلسفه، درباره وحدت واجب الوجود به عنوان یک مفهوم است، اما در عرفان، سخنی از مفهوم نیست، بلکه سخن از مصداق توحید یعنی خداست که یک وجود واحد است و دیگر موجودات، از او بهره می‌برند.[۶] تلاش فیلسوف، اثبات توحید واجب الوجود است، اما تلاش عارف، شهود و رسیدن درونی به توحید است. با این حال، حکمت متعالیه که منسوب به ملاصدرای شیرازی است، جمع بین قرآن و عرفان و برهان دانسته شده و شهود عرفانی در آن، همراه با مباحث استدلالی بیان شده است.[۷]
جایگاه توحید در اسلام
توحید، مهمترین آموزه اسلامی و زیربنای ادیان آسمانی به شمار می‌رود.[۸] به تصریح قرآن، هدف و پیام اصلی تمامی پیامبران، اعتقاد به توحید بوده است.[۹] علامه طباطبایی در المیزان توحید را غایت و هدف اصلی دین شمرده که هیچ چیزی جایگزینش نخواهد شد.[۱۰] با آنکه کلمه توحید در قرآن نیامده، اما در آیات فراوانی درباره اثبات توحید و نفی شرک سخن گفته شده است.[۱۱] ملاصدرا در کتاب تفسیر خود، هدف اصلی قرآن کریم را اثبات توحید خداوند دانسته است.[۱۲]
شهادت بر یکتایی خدا و دوری از شرک، اولین گزاره‌هایی است که پیامبر اسلام در آغاز دعوت آشکار خود، خطاب به مردم مکه بیان کرده است.[۱۳] نمایندگان پیامبر از جمله معاذ بن جبل که برای تبلیغ اسلام به سرزمین‌های مختلف می‌رفتند، همواره مردم را به پذیرش یکتایی خداوند دعوت می‌کردند.[۱۴] برخی از عالمان مسلمان با تکیه بر جایگاه ویژه و مهم آموزه توحید در اسلام، مسلمانان را «اهل التوحید» خوانده‌اند[۱۵] و توحید را نشانه مسلمانی قلمداد کرده‌اند.[۱۶] امام علی(ع)، اعتقاد به توحید و یگانگی خداوند را اساس شناخت خدا دانسته است.[۱۷]«أَوّلُ الدّینِ مَعرِفَتُهُ وَ کَمَالُ مَعرِفَتِهِ التّصدِیقُ بِهِ وَ کَمَالُ التّصدِیقِ بِهِ تَوحِیدُهُ» ترجمه: سرآغاز دين، معرفت اوست، و كمال معرفتش تصديق ذات او، و كمال تصديق ذاتش، توحيد و شهادت بر يگانگى اوست. [۱۸]
توحید و یگانگی خداوند، با تعابیر و عبارات مختلف، بارها در قرآن کریم مورد تأکید قرار گرفته است؛ از جمله در سوره توحید که خداوند «احد» یعنی یگانه خوانده شده است.[۱۹] نفی خدایان دیگر، یکی بودن خدا، یک خدا برای همگان، خدای همه عالم، نکوهش معتقدان به وجود خدایان، تأکید بر نفی اعتقاد به چند خدا، رد ادعای قائلان به تثلیث و سه‌گانه‌باوری، و همچنین نفی هر گونه مثل و مانند برای خدا، از جمله مفاهیم مرتبط با توحید است که در قرآن کریم آمده است.[۲۰] آیاتی از قرآن کریم که مستقیم به توحید دلالت دارند، عبارتند از:
مراتب توحید
بسیاری از متکلمان، عارفان و فیلسوفان مسلمان، با تکیه بر قرآن کریم و روایات پیامبر اسلام و امامان شیعه، مراتب و درجاتی برای توحید برشمرده‌اند که اولین مرتبه آن توحید ذاتی، سپس توحید صفاتی و افعالی، و بالاترین مرتبه، توحید در عبادت است.[۲۶]
توحید نظری و عملی
اندیشمندانی چون مطهری، جوادی آملی و دیگران در یک تقسیم‌بندی دیگر مراتب توحید را در دو شاخه توحید نظری و توحید عملی دسته‌بندی کرده[۲۷] و سه مرتبه نخست را توحید نظری و توحید عبادی را در توحید عملی قرار داده‌اند.[۲۸]
توحید در قرآن کریم و فرهنگ اسلامی، در برابر شرک دانسته می‌شود و مبارزه با شرک، یکی از موضوعات اصلی در قرآن کریم است.[۲۹] مسلمانان همانطور که به مراتب و درجاتی برای توحید معتقدند، برای شرک هم درجاتی برشمرده‌اند.[۳۰] بر این اساس، باور به تعدد در ذات خداوند، شرک در ذات خوانده می‌شود،[۳۱] و باور به اینکه جهان بیش از یک فاعل مستقل دارد، شرک در فعل یا شرک فاعلی است.[۳۲] همچنین باور به جدایی صفات خداوند از ذات او، شرک صفاتی[۳۳] و پرستش خدایی جز خدای یکتا، شرک در عبادت خوانده می‌شود.[۳۴]
توحید ذاتی
توحید ذاتی نخستین مرتبه از مراتب توحید است[۳۵] و یکی از معانی آن، اعتقاد به یگانه و بی‌همتا بودن خدا و مثل و مانند و جایگزین نداشتن اوست. آیه چهارم سوره توحید (وَلَمْ یکُنْ لَه کُفُواً أحَدٌ)، به همین معنا دانسته شده است.[۳۶] معنای دیگر توحید ذاتی، این است که ذات خداوند تعدّد و دوگانگی برنمی‌تابد و مثل و مانندی ندارد؛[۳۷] چنانکه در آیه اول سوره توحید (قُل هُو الله أحَدٌ) آمده است.[۳۸]
توحید صفاتی
توحید صفاتی به معنای یکی بودن ذات الهی با صفات اوست. توحید صفاتی یعنی درک و شناسایی ذات حق به یگانگی عینی با صفات، و یگانگی صفات الهی با یکدیگر.[۳۹] به طور مثال، خدا عالم است، نه به این معنا که علم خدا به ذاتش اضافه شده است، بلکه به این معنا که خدا عین علم است؛ بر خلاف انسان که علم و قدرت، خارج از ذات اوست و به تدریج به او اضافه می‌شود.[۴۰] صفات خدا، علاوه بر آنکه جدا از خدا نیستند، از یکدیگر هم جدا نیستند، یعنی علم خدا همان قدرت اوست و همه وجود خدا، همان علم و قدرت و دیگر صفات ذاتی اوست.[۴۱]از نظر مصباح یزدی توحید صفاتی در اصطلاح فیلسوفان و متكلمان، آن است كه صفاتی مانند علم، حیات و قدرت كه به خدای متعال نسبت می‌دهیم، درواقع چیزی غیر از ذات خدا نیستند؛ همه آنها عین ذات و عین یكدیگرند. اختلافشان با ذات و با یكدیگر، تنها در مفهوم است.[۴۲] قرآن کریم، خداوند را از صفاتی که به او نسبت داده می‌شود، منزه دانسته است.[۴۳] امام صادق (ع)، در سخنی که ابوبصیر آن را نقل کرده، علم، شنوایی، بینایی و قدرت خدا را ذات او دانسته و تصریح کرده که خداوند، پیش از آنکه چیزی برای شنیدن و دیدن وجود داشته باشد، شنوا و بینا بوده است.[۴۴]
توحید افعالی
توحید افعالی، یعنی خداوند همانطور که در ذات خود یگانه است، در افعال خود از جمله خالقیت، ربوبیت، مالکیت و حاکمیت تکوینی هم شریک ندارد.[۴۵] لازمه اعتقاد به توحید افعالی، همچنین این است که سراسرِ جهان، فعل خداست و منشأ اصلی همه کارهای بندگان و مخلوقات، خداست.[۴۶] موجودات عالم هم‌چنان‌که در ذات، استقلال ندارند و همه قائم به او هستند، و او به تعبیر قرآن «قیّوم» همه عالم است، در مقام تأثیر و علّیت نیز استقلال ندارند. در نتیجه خداوند هم‌چنان‌که در ذات شریک ندارد، در فاعلیت نیز شریک ندارد.[۴۷]
قرآن کریم، خداوند را آفریننده همه چیز و او را یگانه قاهر خوانده است.[۴۸] امام صادق(ع) خداوند را تنها کسی دانسته که چیزی را از نیستی خلق کند و تنها کسی که موجودات را از هستی به نیستی منتقل می‌کند.[۴۹]
توحید عبادی
توحید عبادی، یعنی اعتقاد به اینکه جز الله کسی سزاوار پرستش نیست و پرستش تنها مختص خداوند است.[۵۰] دعوت به پرستش خدای یگانه، بر اساس قرآن کریم، برنامه اصلی تمام فرستادگان الهی بوده است.[۵۱]
توحید عبادی را می‌توان در برخی از آیات قرآن کریم دید؛ از جمله در سوره نحل که حاکی از فرستادن پیامبری در میان هر امتی است تا آنها را دعوت به پرستش خدای یگانه و اجتناب از طاغوت کند.[۵۲] در آیه‌ای دیگر از قرآن کریم، پیامبر از پرستش کسانی که به سوی غیر خدا دعوت می‌کنند، نهی شده و به پرستش آفریدگار عالمیان امر شده است.[۵۳]
پیامبر اکرم در سخنانی خطاب به مشرکان، از آنها پرسیده وقتی شما مجسمه و صورت‌هایی که خود بندگان خدا هستند را پرستش می‌کنید و برای آنها سجده می‌کنید، یا نماز به جای می‌آورید و صورت‌های‌تان را بر خاک می‌گذارید، چه چیزی برای پروردگار عالمیان باقی گذاشته‌اید؟[۵۴] به تصریح پیامبر، از حقوق کسی که تعظیم و عبادت می‌شود، این است که با بندگانش یکسان قرار داده نشود.[۵۵]
ادله توحید
در قرآن کریم، روایات معصومان و آثار فیلسوفان و متکلمان اسلامی، ادله‌ای برای اثبات توحید خداوند ذکر شده است. برخی از این برهان‌ها عبارتند از:
- برهان تمانع، که از آیه «لَوْ کانَ فیهِما آلِهَةٌ إِلاَّ اللهُ لَفَسَدَتا»[۵۶] گرفته شده، در پی اثبات توحید از راه ردّ شرک است.[۵۷] در توضیح این برهان، گفته شده است که اگر دو خدا فرض شود و یکی اراده کاری داشته باشد و دیگری کاری بر خلاف آن را اراده کند، سه فرض ممکن است:
- اراده هر دو تحقق یابد: در این صورت اجتماع ضدین پیش می‌آید که ناممکن است.
- اراده هیچ کدام تحقق نیابد: این فرض نشان‌دهنده عجز و ناتوانی هر دو خداست.
- اراده یکی از آن دو تحقق یابد: در این صورت، روشن می‌شود که یکی از آن دو عاجز و ناتوان هستند و دیگری خدای حقیقی است.[۵۸]
- برهان ترکیب، از برهان‌های فلسفه اسلامی، مبتنی بر اثبات توحید از راه ردِّ مرکب بودن خداست. بر این اساس، لازمه اعتقاد به دو خدا، باور به مرکب بودن و تشکیل واجب الوجود از دو واجب است، و چون هر موجود مرکبی نیازمند عاملی است که آن ترکیب را پدید آورده، پس وجودِ مرکب نمی‌تواند واجب الوجود باشد و باید بسیط باشد تا بتواند واجب الوجود باشد؛ بنابراین مرکب بودن مغایر با واجب الوجود بودن است و در نتیجه، واجب الوجود فقط می‌تواند واحد باشد.[۵۹]
علاوه بر موارد پیش‌گفته، برهان‌هایی از جمله برهان تعین، برهان امتناع کثرت، برهان مقدورات، و برهان بعثت انبیاء، در فلسفه و کلام اسلامی ذکر شده است.[۶۰] امام علی(ع) در نامهای به امام حسن(ع)، یکی از ادله اثبات یکی بودن خداوند را بیان کرده و تصریح کرده که اگر خداوند شریکی داشت، رسولان او به سوی بندگان می‌آمدند.[۶۱] متکلمان مسلمان، این برهان را با عنوان برهان بعثت انبیاء در آثار خود ذکر کرده‌اند.[۶۲]
اتهام شرک به شیعیان
وهابیان، اعتقاد شیعیان به شفاعت، توسل به پیامبران و اولیای الهی، و همچنین تبرک جستن شیعیان به قبور و آثار بر جای مانده از پیامبران و اولیای الهی را شرک دانسته‌اند.[۶۳] شیعیان اما این اتهام را نادرست می‌دانند و معتقدند مسلمانانی که این اعمال را انجام می‌دهند، هرگز قصد پرستش پیامبران و اولیای الهی را ندارند و برای آنان مقام الوهیت قائل نیستند و قصدشان تنها تکریم پیامبران و اولیای الهی، و همچنین تقرب جستن به خداوند از طریق آنهاست.[۶۴]
به باور ابن تیمیه، هر کس به امام علی(ع) توسل جوید، کافر است و هر که در کفر اینچنین کسی شک کند، او هم کافر است[۶۵] و هر کس کنار قبر پیامبر یا یکی از افراد صالح برود و از آنها حاجت بخواهد، مشرک است و لازم است وادار به توبه شود و اگر توبه نکرد، باید کشته شود.[۶۶] عبدالعزیز بن‌باز، مفتی وهابی هم در آثار خود، دعا و استغاثه نزد قبور، طلب شفا و پیروزی بر دشمنان را از مظاهر شرک اکبر دانسته است.[۶۷]
شیعیان با اتکا به آیات قرآن، شفاعت را تنها در صورتی مردود می‌دانند که به صورت مستقل و بدون نیاز به اذن خداوند درخواست شود؛ چرا که در این صورت شرک در ربوبیت و تدبیر الهی است.[۶۸] عالمان شیعه در پاسخ استناد محمد بن عبدالوهاب و عبدالعزیز بن‌باز به آیاتی از قرآن کریم که در آنها شفاعت خواستن از بت‌ها نفی شده است، به تفاوت اساسی شفاعت خواستن از پیامبر با شفاعت خواستن بت‌پرستان از بت‌ها اتکا کرده و معتقدند مسلمانان برخلاف بت‌پرستان در قرآن کریم، هرگز پیامبر را اله، رب و یا زمامدار هستی نمی‌دانند.[۶۹]
کتابشناسی
متکلمان و محدثان مسلمان به خصوص امامیه، گاه کتاب‌های مستقلی در باب توحید تالیف کرده‌اند و گاه در ضمن بیان عقاید شیعه، به توحید هم پرداخته‌اند. برخی منابع، ۲۲ اثر درباره توحید را در میان شیعیان برشمرده‌اند؛[۷۰] برخی از این موارد عبارتند از:
- کتاب التوحید اثر شیخ صدوق، حاوی موضوعاتی از قبیل یگانگی ذات الهی، صفات ثبوتی و سلبی خداوند و همچین قضا و قدر و جبر و اختیار، با استفاده از آیات قرآن و روایات معصومان.[۷۱] این کتاب با نامهای مختلف، به زبان فارسی ترجمه شده است.[۷۲]
- شرح باب حادی عشر، درباره اصول عقاید شیعه، نوشته مقداد بن عبدالله سیوری است و فصل اول آن درباره توحید است.[۷۳] کتاب باب حادی عشر، نوشته علامه حلی است.[۷۴]
- الرسائل التوحیدیة، اثر علامه طباطبایی، حاوی چهار مقاله درباره توحید ذاتی، اسماء و افعال الهی و همچنین واسطه‌های میان خدا و عالم طبیعت است.[۷۵] این کتاب همچنین سه مقاله درباره انسان قبل از دنیا، در دنیا و بعد از دنیا دارد.[۷۶] الرسائل التوحیدیة در سال ۱۳۶۱ق به زبان عربی نوشته شده[۷۷] و در سال ۱۳۷۰ش، با ترجمه و تحقیق علی شیروانی در ایران چاپ شده است.[۷۸]
- توحید، حاوی متن پیاده‌شده ۱۷ سخنرانی از مرتضی مطهری است که در سال‌های ۱۳۴۶-۴۷ شمسی ایراد شده[۷۹] و ۳۴۶ صفحه است. بخش عمده‌ای از این کتاب، حاوی پاسخ به شبهاتی درباره رابطه توحید با نظریه تکامل و همچنین مسئله شرّ است.[۸۰]
- التوحید و الشرک فی القرآن الکریم، اثر جعفر سبحانی. نویسنده در این کتاب که داری چهار فصل است، پس از بیان مراتب هفتگانه توحید و تعریف عبادت، به عقاید وهابیون و معیارهای آنان در توحید و شرک پرداخته است. از آیت الله سبحانی کتاب دیگری با عنوان بحوث قرآنیة فی التوحید و الشرک به زبان عربی منتشر شده است که مباحث آن نیز پیرامون توحید و شرک و شبهات وهابیون است. بیشتر مباحث کتاب (سه فصل از پنج فصل آن) نیز درباره توحید در عبادت است.[۸۱] این کتاب توسط مهدی عزیزان با عنوان مرزهای توحید و شرک در قرآن کریم به فارسی ترجمه و توسط نشر مشعر منتشر شده است.[۸۲]
- توحید و شرک در نگاه شیعه و وهابیت، نوشته احمد عابدی، به گفته نویسنده، پاسخی است به ادعاهای کتاب «أصول مذهب الشیعة الإمامیة الإثنی عشریة»، نوشته ناصر القفاری، دانش‌آموخته دانشگاه اسلامی محمد بن سعود عربستان.[۸۳] احمد عابدی در این کتاب، توحید در الوهیت، توحید در ربوبیت، توحید در اسماء و صفات و سرانجام ایمان و ارکان آن را از دیدگاه شیعه توضیح می‌دهد و ضمن تلاش برای نشان دادن برتری عقاید شیعه بر عقاید وهابیان درباره توحید، به نقد رویکرد ناصر القفاری در کتابش پرداخته است.[۸۴] ترجمه این کتاب در سال ۱۴۳۴ق به زبان عربی و با عنوان «التوحید و الشرک عند الشیعه و الوهابیة» منتشر شده است.[۸۵]
- الله شناسی مجموعه ای است سه جلدی نوشته علامه طهرانی که به مسائل مرتبط با توحید پرداخته و با استفاده از آیات و روایات، دیدگاه های مختلف فلسفی و عرفانی را در باره توحید تشریح کرده است.[۸۶]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ کریمی، توحید از دیدگاه آیات و روایات (۲)، ۱۳۷۹ش، ص۱۹-۲۰.
- ↑ کریمی، توحید از دیدگاه آیات و روایات (۲)، ۱۳۷۹ش، ص۱۹-۲۰.
- ↑ شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۸۹ش، باب۱، حدیث۸، ص۱۰؛ باب۲، حدیث۲۶، ص۶۴؛ باب۱، حدیث۳۵، ص۲۴.
- ↑ شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۸۹ش، باب۲، حدیث۱۴و۱۵، ص۴۸-۵۱.
- ↑ طباطبایی، «توحید شهودی از منظر امام خمینی»، ص۱۰۴.
- ↑ زکی افشاگر، «توحید افعالی و آموزه‌های مرتبط از نظر ابن عربی و ملاصدرا»، ص۱۳۶.
- ↑ زکی افشاگر، «توحید افعالی و آموزه‌های مرتبط از نظر ابن عربی و ملاصدرا»، ص۱۳۶.
- ↑ یحیی، «سیر مسأله توحید در عالم اسلام تا قرن هفتم هجری»، ص۱۹۶؛ صافی، تجلی توحید در نظام امامت، ۱۳۹۲ش، ص۲۱.
- ↑ یحیی، «سیر مسأله توحید در عالم اسلام تا قرن هفتم هجری»، ص۱۹۶.
- ↑ طباطبایی،المیزان، ناشر منشورات اسماعیلیان، ج۴، ص۱۱۶.
- ↑ رمضانی، «توحید»..
- ↑ ملاصدرا، تفسیر القرآن الکریم، ۱۳۶۶ش، ج۴، ص۵۴.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی،دار صادر، ج۲، ص۲۴.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی،دار صادر، ج۲، ص۷۶ و ۸۱.
- ↑ طارمی‌راد، «توحید»، ص۴۰۶.
- ↑ مصباح یزدی، خداشناسی (مجموعه کتب آموزشی معارف قرآن ۱)، ۱۳۹۴ش، ص۱۸۰.
- ↑ نهج البلاغه، تحقیق صبحی صالح، خطبه اول، ص۳۹.
- ↑ مکارم شیرازی، نهج البلاغه با ترجمه فارسی روان، ۱۳۸۴ش،ص۲۳.
- ↑ شریعتمداری، «توحید از دیدگاه قرآن و نهج البلاغه (۱)»، ص۴۸.
- ↑ طارمی‌راد، «توحید»، ص۴۰۶و۴۰۷.
- ↑ سوره اخلاص، آیه ۱.
- ↑ سوره صافات، آیه ۳۵؛ سوره محمد، آیه ۱۹.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۶۳.
- ↑ سوره کهف، آیه ۱۱۰؛ سوره انبیا آیه ۱۰۸؛ سوره فصلت آیه ۶.
- ↑ سوره ص، آیه ۶۵.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه قرآن و حدیث، ۱۳۹۱ش، ج۵، ص۴۱۹.
- ↑ مطهری، آشنایی با قرآن، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۳۱؛ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۳ش، ص۲۰۱.
- ↑ مطهری، جهان‌بینی توحیدی، ۱۳۸۹ش، ص۴۱؛ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۳ش، ص۲۰۱؛ خرازی، بدایة المعارف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۵۳-۵۴.
- ↑ سبحانی، سیمای انسان کامل در قرآن، ۱۳۷۷ش، ص۲۹۱.
- ↑ سبحانی، سیمای انسان کامل در قرآن، ۱۳۷۷ش، ص۲۹۱.
- ↑ سبحانی، سیمای انسان کامل در قرآن، ۱۳۷۷ش، ص۲۹۲.
- ↑ سبحانی، سیمای انسان کامل در قرآن، ۱۳۷۷ش، ص۲۹۴.
- ↑ کریمی، توحید از دیدگاه آیات و روایات (۲)، ۱۳۷۹ش، ص۵۴.
- ↑ سبحانی، سیمای انسان کامل در قرآن، ۱۳۷۷ش، ص۲۹۶.
- ↑ کریمی، توحید از دیدگاه عقل و نقل، ۱۳۷۹ش، ص۷۹.
- ↑ سبحانی، گزیده سیمای عقاید شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۴.
- ↑ کریمی، توحید از دیدگاه عقل و نقل، ۱۳۷۹ش، ص۷۹.
- ↑ سبحانی، گزیده سیمای عقاید شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۴.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۱.
- ↑ کریمی، توحید از دیدگاه عقل و نقل، ۱۳۷۹ش، ص۸۷.
- ↑ کریمی، توحید از دیدگاه عقل و نقل، ۱۳۷۹ش، ص۸۷.
- ↑ درس نهم: اقسام توحید
- ↑ سوره صافات، آیه ۱۸۰.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۸۸ق، ج۱، ص۱۰۷.
- ↑ کریمی، توحید از دیدگاه عقل و نقل، ۱۳۷۹ش، ص۹۳.
- ↑ کریمی، توحید از دیدگاه عقل و نقل، ۱۳۷۹ش، ص۹۳.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۳.
- ↑ سوره رعد، آیه ۱۶.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۱۴۸.
- ↑ کریمی، مبداشناسی، ۱۳۸۷ش، ص۴۳.
- ↑ کریمی، توحید از دیدگاه عقل و نقل، ۱۳۷۹ش، ص۱۱۴.
- ↑ سوره نحل، آیه ۳۶.
- ↑ سوره غافر، آیه ۶۶.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۳۹۲ش، ج۴، ص۹۸۵.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۳۹۲ش، ج۴، ص۹۸۵.
- ↑ سوره انبیاء، آیه۲۲.
- ↑ یثربی، تاریخ تحلیلی انتقادی فلسفه اسلامی، ۱۳۸۸ش، ص۵۰۳-۵۰۴.
- ↑ یثربی، تاریخ تحلیلی انتقادی فلسفه اسلامی، ۱۳۸۸ش، ص۵۰۴.
- ↑ یثربی، تاریخ تحلیلی انتقادی فلسفه اسلامی، ۱۳۸۸ش، ص۵۰۸-۵۰۹.
- ↑ یثربی، تاریخ تحلیلی انتقادی فلسفه اسلامی، ۱۳۸۸ش، ص۵۰۶-۵۱۵.
- ↑ نهج البلاغه، تحقیق صبحی صالح، نامه ۳۱، ص۳۹۶.
- ↑ یثربی، تاریخ تحلیلی انتقادی فلسفه اسلامی، ۱۳۸۸ش، ص۵۱۳-۵۱۴.
- ↑ استادی، شیعه و پاسخ به چند پرسش، ۱۳۸۵ش، ص۸۴.
- ↑ استادی، شیعه و پاسخ به چند پرسش، ۱۳۸۵ش، ص۸۴.
- ↑ «وقال شیخ الإسلام ابن تیمیة رحمه‌الله: من دعا علی بن أبی‌طالب، فقد کفر، ومن شک فی کفره، فقد کفر.» (الدّرر السّنیة فی الأجوبة النّجدیة، ۱۴۱۷ق، ج۹، ص۲۹۲.)
- ↑ ابن تیمیه، زیارة القبور والاستنجاد بالمقبور، ۱۴۱۲ق، ص۱۹.
- ↑ بن باز، «بعض الممارسات الشرکیة عند القبور».
- ↑ استادی، شیعه و پاسخ به چند پرسش، ۱۳۸۵ش، ص۸۴-۸۵.
- ↑ سبحانی تبریزی، مرزهای توحید و شرک در قرآن، ۱۳۸۰ش، ص۱۵۹.
- ↑ روحانی، «التوحید»، ص۱۳۴-۱۳۵.
- ↑ هوشنگی، «التوحید»، ص۴۰۱-۴۰۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: شیخ صدوق، اسرار توحید، ترجمه محمدعلی اردکانی، تهران، نشر علمیه اسلامیه؛ شیخ صدوق، توحید، ترجمه علی اکبر میرزایی، قم، علویون، ۱۳۸۸ش.
- ↑ رضانژاد، «توحید در مذاهب کلامی»، ص۵۹.
- ↑ رضانژاد، «توحید در مذاهب کلامی»، ص۵۹.
- ↑ نگاه کنید به: الطباطبایی، الرسائل التوحیدیة، ۱۴۱۹ق.
- ↑ نگاه کنید به: الطباطبایی، الرسائل التوحیدیة، ۱۴۱۹ق.
- ↑ نگاه کنید به: الطباطبایی، الرسائل التوحیدیة، ۱۴۱۹ق، ص۱۹.
- ↑ نگاه کنید به: طباطبایی، رسائل توحیدی، ۱۳۷۰ش، ص۹-۱۱.
- ↑ مطهری، توحید، ۱۳۸۷ش، ص۹.
- ↑ نگاه کنید به مطهری، توحید، ۱۳۸۷ش، ص۲۱۱-۲۵۰.
- ↑ سبحانی تبریزی، مرزهای توحید و شرک، ۱۳۸۰ش، ص۸.
- ↑ «مرزهای توحید و شرک در قرآن کریم»، کتابخانه تخصصی حج.
- ↑ عابدی، توحید و شرک در نگاه شیعه و وهابیت، نشر مشعر، ص۱۵-۱۶.
- ↑ عابدی، توحید و شرک در نگاه شیعه و وهابیت، نشر مشعر، ص۱۵-۱۶.
- ↑ نگاه کنید به: عابدی، التوحید و الشرک عند الشیعة و الوهابیة، ۱۴۳۴ق.
- ↑ الله شناسي (جلد اول)
منابع
- قرآن کریم.
- استادی، رضا، شیعه و پاسخ به چند پرسش، تهران، مشعر، ۱۳۸۵ش.
- ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، زیارة القبور والاستنجاد بالمقبور،دار الصحابة للتراث، طنطا (مصر)، ۱۴۱۲ق.
- بن باز، عبدالعزیز، «بعض الممارسات الشرکیة عند القبور»، در سایت رسمی ابن باز، تاریخ بازدید: ۹ مرداد ۱۳۹۶ش.
- جوادی آملی، عبدالله، توحید در قرآن (جلد دوم از مجموعه تفسیر موضوعی قرآن کریم)، انتشارات اسراء، قم، ۱۳۹۳ش.
- حائری، سید مهدی، «توحید مفضل»، در دائرة المعارف تشیع، ج۵، ۱۳۸۰ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، تصحیح عبدالرحیم ربانی شیرازی، ج۴، تهران، اسلامیه، ۱۳۹۲ش.
- خرازی، سید محسن، بدایة المعارف الالهیة، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۲۷ق،
- الدّرر السّنیة فی الأجوبة النّجدیة، تحقیق عبدالرحمن بن محمد بن قاسم، بی‌جا، بینا، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
- رضانژاد، عزالدین، «توحید در مذاهب کلامی»، در مجله اندیشه تقریب، ش۴، پاییز ۱۳۸۴ش.
- رمضانی، حسن، «توحید»، سایت دانشنامه موضوعی قرآن، تاریخ بازدید: ۱۱ مرداد ۱۳۹۶ش.
- روحانی، محمدحسین، «التوحید»، در دائرة المعارف تشیع، ج۵، ۱۳۸۰ش.
- زکی افشاگر، احمد و حسن معلمی، «توحید افعالی و آموزه‌های مرتبط از نظر ابن عربی و ملاصدرا»، در پژوهشنامه حکمت و فلسفه اسلامی، ش۳۳، پاییز ۱۳۸۹ش.
- سبحانی تبریزی، سیمای انسان کامل در قرآن، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۷ش.
- سبحانی تبریزی، جعفر، گزیده سیمای عقاید شیعه، ترجمه جواد محدثی، مشعر، ۱۳۸۷ش.
- سبحانی تبریزی، جعفر، مرزهای توحید و شرک در قرآن، ترجمه مهدی عزیزان، تهران، مشعر، ۱۳۸۰ش.
- سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، تحقیق صبحی صالح، بیروت، دار الکتب اللبنانی و مکتبة المدرسة، [۱۳۸۷ق].
- شریعتمداری، محمدتقی، «توحید از دیدگاه قرآن و نهج البلاغه (۱)»، در مجله سفینه، ش۴، پاییز ۱۳۸۳ش.
- شیخ صدوق، اسرار توحید، ترجمه محمدعلی اردکانی، تهران، نشر علمیه اسلامیه، بی‌تا.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، التوحید، ترجمه یعقوب جعفری، قم، نسیم کوثر، ۱۳۸۹ش.
- صافی، لطف الله، تجلی توحید در نظام امامت، قم، دفتر تنظیم و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی، ۱۳۹۲ش.
- طارمی‌راد، حسن، «توحید»، در دانشنامه جهان اسلام، ج۸، ۱۳۸۳ش.
- طباطبایی، فاطمه و مرضیه شریعتی، «توحید شهودی از منظر امام خمینی»، در پژوهشنامه متین، ش۵۷، زمستان ۱۳۹۱ش.
- الطباطبایی، محمدحسین، الرسائل التوحیدیة، بیروت، مؤسسة النعمان، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.
- طباطبایی، محمدحسین، رسائل توحیدی، ترجمه و تحقیق علی شیروانی، تهران، الزهراء، ۱۳۷۰ش.
- عابدی، احمد، توحید و شرک در نگاه شیعه و وهابیت، تهران، مشعر، بی‌تا.
- عابدی، احمد، التوحید والشرک عند الشیعة و الوهابیة، تهران، مشعر، ۱۴۳۴ق.
- کریمی، جعفر، توحید از دیدگاه آیات و روایات (۲)، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹ش.
- کریمی، جعفر، توحید از دیدگاه عقل و نقل، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹ش.
- کریمی، جعفر، مبدأشناسی، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۸۷ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح و تعلیقه از علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب اسلامیه، ۱۳۸۸ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، بیروت، موسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه قرآن و حدیث، ج۵، قم، موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ۱۳۹۱ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، خداشناسی (مجموعه کتب آموزشی معارف قرآن ۱)، تحقیق و بازنگاری امیررضا اشرفی، قم، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۹ش.
- مطهری، مرتضی، آشنایی با قرآن، ج۲، انتشارات صدرا، تهران، ۱۳۸۹ش.
- مطهری، مرتضی، توحید، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۸۷ش.
- مطهری، مرتضی، جهان‌بینی توحیدی، انتشارات صدرا، تهران، ۱۳۸۹ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج۲، تهران، انتشارات صدرا، چاپ هفتم، ۱۳۷۷ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، نهج البلاغه با ترجمه فارسی روان، تهیه و تنظیم: محمدرضا آشتیانی و محمدجعفر امامی، ناشر: مدرسة الامام على بن ابى طالب( ع)، قم، ۱۳۸۴ش.
- ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم، قم، نشر بیدار، ۱۳۶۶ش.
- هوشنگی، حسین، «التوحید»، در دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۸۳ش.
- یثربی، یحیی، تاریخ تحلیلی انتقادی فلسفه اسلامی، قم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۸ش.
- یحیی، عثمان بن اسماعیل، «سیر مسآله توحید در عالم اسلام تا قرن هفتم هجری»، ترجمه علی‌رضا ذکاوتی قراگزلو، در مجله معارف، شماره ۱۶ و ۱۷، فروردین و آبان ۱۳۶۸ش.
- یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بی‌تا.